logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Химия
  4. Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni

Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

354.5 KB
Скачать
Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni MAVZU:KIMYOVIY KINETIKA . KIMYOVIY MAVZU:KIMYOVIY KINETIKA . KIMYOVIY REAKSIYANING TEZLIGI HAQIDA TUSHUNCHA. REAKSIYANING TEZLIGI HAQIDA TUSHUNCHA. MASSALAR TA’SIRI QONUNIMASSALAR TA’SIRI QONUNI REJAREJA 1.1. Kimyoviy kinetikaning vazifalariKimyoviy kinetikaning vazifalari 2.2. Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘siri.Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘siri. 3.3. Massalar ta‘siri qonuni.Massalar ta‘siri qonuni. 4.4. Ximiyaviy reaktsiyalarning aktivlanish energiyasiXimiyaviy reaktsiyalarning aktivlanish energiyasi 5.5. Zanjir reaktsiyalarZanjir reaktsiyalar 6.6. Kataliz.Kataliz. Kimyoviy kinetikaning vazifalariKimyoviy kinetikaning vazifalari  Kimyoviy reaktsiyalarning sodir bo’lishi oxirigacha Kimyoviy reaktsiyalarning sodir bo’lishi oxirigacha borishi. Tomogen va geterogen reaktsiyalar. borishi. Tomogen va geterogen reaktsiyalar. Kimyoviy reaktsiyalarning tezligi. Massalar ta‘siri Kimyoviy reaktsiyalarning tezligi. Massalar ta‘siri qonuni. Kimyoviy reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi qonuni. Kimyoviy reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar. Temperatura va katalizatorlarning ta‘siri va omillar. Temperatura va katalizatorlarning ta‘siri va boshqalar. Zanjirli kimyoviy reaktsiyalar.boshqalar. Zanjirli kimyoviy reaktsiyalar.  Ximiyaviy reaktsiyaning tezligi reaktsiyaga kiruvchi Ximiyaviy reaktsiyaning tezligi reaktsiyaga kiruvchi moddalar kontsentratsiyalarning vaqt birligi ichida moddalar kontsentratsiyalarning vaqt birligi ichida o’zgarishi bilan o’lchanadi. Kontsentratsiya, hajm o’zgarishi bilan o’lchanadi. Kontsentratsiya, hajm birligidagi modda miqdoridir.birligidagi modda miqdoridir.  Ximiyaviy reaktsiya tezligini o’lchashda moddalar Ximiyaviy reaktsiya tezligini o’lchashda moddalar kontsentratsiyasini mollar hisobida, vaqt birligi esa-kontsentratsiyasini mollar hisobida, vaqt birligi esa- sekund, minut hisobida olinadi. Reaktsiya tezligi qaysi sekund, minut hisobida olinadi. Reaktsiya tezligi qaysi modda miqdorini o’lchash qylay bo’lsa, o’sha modda modda miqdorini o’lchash qylay bo’lsa, o’sha modda kontsentratsiyasini o’zgarishi bilan o’lchanadi. kontsentratsiyasini o’zgarishi bilan o’lchanadi. Reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning Reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyalari reaktsiya davom etgan sari kamayadi; kontsentratsiyalari reaktsiya davom etgan sari kamayadi; hosil bo’ladigan mahsulotlar esa ortib boradi. Ko’pincha hosil bo’ladigan mahsulotlar esa ortib boradi. Ko’pincha dastlabki moddalar kontsentratsiyalarning kamayishidan dastlabki moddalar kontsentratsiyalarning kamayishidan foydalanadi.foydalanadi.  Ximiyaviy reaktsiyalarning tezligi reaktsiyaga Ximiyaviy reaktsiyalarning tezligi reaktsiyaga kirishayotgan moddalar tabiatiga, temperatura, bosimga, kirishayotgan moddalar tabiatiga, temperatura, bosimga, katalizatorlarning ishtirok etish etmasligiga va boshqa katalizatorlarning ishtirok etish etmasligiga va boshqa faktorlarga bog’liqfaktorlarga bog’liq Reaktsiya tezligiga Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘siri.kontsentratsiyaning ta‘siri.  Reaktsiya tezligiga reaktsiyaga kirishayotgan Reaktsiya tezligiga reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyalari katta ta‘sir etadi.moddalarning kontsentratsiyalari katta ta‘sir etadi.  Tomogen bir jinsli sistemalarga gazlar aralashmasi, tuz Tomogen bir jinsli sistemalarga gazlar aralashmasi, tuz yoki qand eritmasi umuman eritmalar kiradi. Fizik yoki yoki qand eritmasi umuman eritmalar kiradi. Fizik yoki ximiyaviy xossalari jihatdan o’zaro farq qiladigan va bir-ximiyaviy xossalari jihatdan o’zaro farq qiladigan va bir- biridan chegara sirtlari bilan ajralgan ikki yoki bir necha biridan chegara sirtlari bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan tuzilgan sistema geterogen yoki ko’p jinsli qismlardan tuzilgan sistema geterogen yoki ko’p jinsli sistema deb ataladi. Masalan: o’zaro aralashib sistema deb ataladi. Masalan: o’zaro aralashib ketmaydigan ikki suyuqlik bir idishdagi suv va simob va ketmaydigan ikki suyuqlik bir idishdagi suv va simob va qattiq jismlarning aralashmalari geterogen sistemalardir. qattiq jismlarning aralashmalari geterogen sistemalardir. Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘sir etish sabab Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘sir etish sabab shundaki, moddalar orasida o’zaro ta‘sir hosil bo’lishi shundaki, moddalar orasida o’zaro ta‘sir hosil bo’lishi uchun reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning zarrachalari uchun reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning zarrachalari bir-biri bilan tuqnashadi.bir-biri bilan tuqnashadi. Vaqt birligi ichida yuz beradigan Vaqt birligi ichida yuz beradigan to’qnashuvlarning soni o’zaro to’qnashuvlarning soni o’zaro to’qnashayotgan zarrachalarning to’qnashayotgan zarrachalarning kontsentratsiyalariga proportsional bo’ladi. kontsentratsiyalariga proportsional bo’ladi. Bu son qanchalik katta bo’lsa, moddalar Bu son qanchalik katta bo’lsa, moddalar orasidagi o’zaro ta‘sir shunchalik kuchli orasidagi o’zaro ta‘sir shunchalik kuchli bo’ladi, ya‘ni ximiyaviy reaktsiya shunchalik bo’ladi, ya‘ni ximiyaviy reaktsiya shunchalik tez boradi.tez boradi. Massalar ta‘siri qonuni.Massalar ta‘siri qonuni.  Ximiyaviy reaktsiya tezligi reaktsiyaga Ximiyaviy reaktsiya tezligi reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyalari kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyalari ko’paytmasiga to’g’ri proportsionaldir.ko’paytmasiga to’g’ri proportsionaldir.  Bu qoidani 1867 yilda norvegiyalik ikki olim Bu qoidani 1867 yilda norvegiyalik ikki olim Guldberg va Vaage tomonidan taklif etilgan bo’lib, Guldberg va Vaage tomonidan taklif etilgan bo’lib, massalar ta‘siri qonuni deb ataladi.massalar ta‘siri qonuni deb ataladi.  Bu qonunga muvofiq F+I - - Yu S shunday Bu qonunga muvofiq F+I - - Yu S shunday reaktsiyalar uchun reaktsiya tezligi quyidagiga reaktsiyalar uchun reaktsiya tezligi quyidagiga teng bo’ladi.teng bo’ladi.  V=K [A] · [B]V=K [A] · [B]  Bu yerda V reaktsiya tezligi [A] [B]Bu yerda V reaktsiya tezligi [A] [B] moddalarning moddalarning kontsentratsiyalari, K – tezlik konstantasi, agar A=B=1 ga kontsentratsiyalari, K – tezlik konstantasi, agar A=B=1 ga teng bo’lsa bu holda V=K.teng bo’lsa bu holda V=K.  Agar reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning oldiga Agar reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning oldiga koeffitsientlar qoyilsa u holda.koeffitsientlar qoyilsa u holda.  aA+bB - - > cC.aA+bB - - > cC.  Bunday tenglamalar yoki reaktsiyalar uchun massalar Bunday tenglamalar yoki reaktsiyalar uchun massalar ta‘siri qonuni matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi.ta‘siri qonuni matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi.  V=K [A]a [B]bV=K [A]a [B]b Ximiyaviy reaktsiyalarning Ximiyaviy reaktsiyalarning aktivlanish energiyasiaktivlanish energiyasi  Ximiyaviy reaktsiyalar sodir bo’lganda zarrachalar Ximiyaviy reaktsiyalar sodir bo’lganda zarrachalar ham o’zaro tuqnashi kerak. Reaktsiya tazligiga t ham o’zaro tuqnashi kerak. Reaktsiya tazligiga t kontsentratsiya zarrachalarni e‘tiborga olib, kontsentratsiya zarrachalarni e‘tiborga olib, massalar ta‘siri qonuniga qo’shimcha sifatida massalar ta‘siri qonuniga qo’shimcha sifatida aktivlanish nazariyasi kiritildi.aktivlanish nazariyasi kiritildi.  Bu nazariyaga muvofiq barcha tuqnashuvlar Bu nazariyaga muvofiq barcha tuqnashuvlar orasida ximiyaviy reaktsiya vujudga kelavermaydi, orasida ximiyaviy reaktsiya vujudga kelavermaydi, ammo ortiqcha energiyaga ega bo’lgan aktiv ammo ortiqcha energiyaga ega bo’lgan aktiv molekulalar orasida to’qnashuvlar reaktsiyani molekulalar orasida to’qnashuvlar reaktsiyani vujudga keltiradi. Bu nazariyani D.V.Alekseev, vujudga keltiradi. Bu nazariyani D.V.Alekseev, S.Arrenius va boshqa olimlar vujudga keltirdi.S.Arrenius va boshqa olimlar vujudga keltirdi. Demak, har qaysi to’qnashuv natijasida reaktsiya Demak, har qaysi to’qnashuv natijasida reaktsiya boravermatsdi, faqat aktiv molekulalar orasida boravermatsdi, faqat aktiv molekulalar orasida to’qnashuvlar natijasida reaktsiya sodir bo’ladi. to’qnashuvlar natijasida reaktsiya sodir bo’ladi. Aktivmas zarrachalarni aktiv holatga o’tkazish Aktivmas zarrachalarni aktiv holatga o’tkazish uchun ularga berilishi zarur bo’lgan qo’shimcha uchun ularga berilishi zarur bo’lgan qo’shimcha energiya-aynireaktsiyaning aktivlanish energiyasi energiya-aynireaktsiyaning aktivlanish energiyasi KJ\mol yoki EV hisobida ifodalanadi. KJ\mol yoki EV hisobida ifodalanadi. Reaktsiyaning aktivlanish energiyasi qanchalik Reaktsiyaning aktivlanish energiyasi qanchalik katta bo’lsa, reaktsiya shunchalik sekin boradi.katta bo’lsa, reaktsiya shunchalik sekin boradi. Zanjir reaktsiyalarZanjir reaktsiyalar  Valentliklar toyinmagan aktiv zarrachalar (erkin-Valentliklar toyinmagan aktiv zarrachalar (erkin- atom radikal va kuzlangan molekulalar ishtirokida) atom radikal va kuzlangan molekulalar ishtirokida) ketma-ket bosqichlar bilan boradigan reaktsiyalar ketma-ket bosqichlar bilan boradigan reaktsiyalar zanjir reaktsiyalar deb ataladi.zanjir reaktsiyalar deb ataladi.  Zanjir reaktsiyalarning aktivlanishi uchun yoki Zanjir reaktsiyalarning aktivlanishi uchun yoki toyinishi uchun yorug’lik kvanti va nur kvantini toyinishi uchun yorug’lik kvanti va nur kvantini yutishi ba‘zan sistema o’zining ichki issiqlik yutishi ba‘zan sistema o’zining ichki issiqlik energiyasi ham sabab bo’lishi lozim.energiyasi ham sabab bo’lishi lozim.  Mobel mukofoti laureati akademik N.N.Semyonov Mobel mukofoti laureati akademik N.N.Semyonov nazariyasiga ko’ra har qanday zanjir reaktsiyani nazariyasiga ko’ra har qanday zanjir reaktsiyani uch bosqichdan iborat deb qarash mumkin:uch bosqichdan iborat deb qarash mumkin:  1. Zanjirning vujudga kelishi (yoki boshlash 1. Zanjirning vujudga kelishi (yoki boshlash reaktsiyasi).reaktsiyasi).  2. Zanjir reaktsiyalar zanjirlarning davom etishi va 2. Zanjir reaktsiyalar zanjirlarning davom etishi va tarmoqlanishi.tarmoqlanishi.  3. Zanjirning uzilishi.3. Zanjirning uzilishi.  Masalan: vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil Masalan: vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil bo’lish reaktsiyasini, ya‘ni tarmoqlanmagan zanjir bo’lish reaktsiyasini, ya‘ni tarmoqlanmagan zanjir reaktsiyani ko’rib chiqamiz. Bu reaktsiya quyidagi reaktsiyani ko’rib chiqamiz. Bu reaktsiya quyidagi sxema bilan boradi:sxema bilan boradi:  1. Dastlabki reaktsiyalar Cl2 + energiya - - - > 2Cl1. Dastlabki reaktsiyalar Cl2 + energiya - - - > 2Cl  Cl + H2 - - - > HCl+H+Cl + H2 - - - > HCl+H+  2. Zanjir reaktsiya 2. Zanjir reaktsiya H+ + Cl2 - - - > HCl + Cl+ H+ + Cl2 - - - > HCl + Cl+  Cl+ + H2 - - -> HCl + H+ va xak.Cl+ + H2 - - -> HCl + H+ va xak.  1. Zanjirning uzilishi Cl+ + Cl+ + M - - - > Cl2 + M1. Zanjirning uzilishi Cl+ + Cl+ + M - - - > Cl2 + M  H+ + H + M - - - > H2 + MH+ + H + M - - - > H2 + M  (M – uchinchi zarracha idish devori).(M – uchinchi zarracha idish devori).  Zanjir reaktsiyalar keng tarqalgan, masalan: gazlarda Zanjir reaktsiyalar keng tarqalgan, masalan: gazlarda boradigan reaktsiyalari, kreking reaktsiyalari, boradigan reaktsiyalari, kreking reaktsiyalari, uglevodorodlarning polimerlanish protsesslari, portlash uglevodorodlarning polimerlanish protsesslari, portlash reaktsiyalar zanjir reaktsiyalardir.reaktsiyalar zanjir reaktsiyalardir. Kataliz.Kataliz.  Reaktsiya tezligini o’zgartiradigan, lekin natijasida Reaktsiya tezligini o’zgartiradigan, lekin natijasida ximiyaviy jihatdan o’zgarmaydigan modda ximiyaviy jihatdan o’zgarmaydigan modda katalizator deb, reaktsiya tezligining katalizator katalizator deb, reaktsiya tezligining katalizator ta‘siridan o’zgarii esa kataliz debataladi.ta‘siridan o’zgarii esa kataliz debataladi.  Masalan: Masalan:  Barcha katalizlar ikkiga bo’linadi, gomogen va Barcha katalizlar ikkiga bo’linadi, gomogen va geterogenlarga.geterogenlarga.  Gomogen katalizda reaktsiyaga kirishadigan Gomogen katalizda reaktsiyaga kirishadigan moddalar bir xil fazoda bo’ladi. Geterogen moddalar bir xil fazoda bo’ladi. Geterogen katalizda reaktsiyaga kirishuvchi moddalar katalizda reaktsiyaga kirishuvchi moddalar boshqa-boshqa fazolarda bo’ladi.boshqa-boshqa fazolarda bo’ladi.  Katalizlarning muhim xususiyatlari shundan iborat.Katalizlarning muhim xususiyatlari shundan iborat.  Katalizatorni oz miqdori ham reaktsiya tezligini Katalizatorni oz miqdori ham reaktsiya tezligini o’zgartiradi.o’zgartiradi.  Katalizator ximiyaviy muvozanatga ta‘sir etmaydi.Katalizator ximiyaviy muvozanatga ta‘sir etmaydi.  Har qaysi katalizator ma‘lum bir reaktsiyalarni yoki bir Har qaysi katalizator ma‘lum bir reaktsiyalarni yoki bir necha reaktsiyalarni tezlatadi.necha reaktsiyalarni tezlatadi.  Ba‘zi moddalardan katalizatorlarga ozgina qo’shilsa, Ba‘zi moddalardan katalizatorlarga ozgina qo’shilsa, uning katalitik kativligi keskin pasayib ketadi. Bunday uning katalitik kativligi keskin pasayib ketadi. Bunday moddalar katalitik zaxarlar deyiladi.moddalar katalitik zaxarlar deyiladi.  Katalitik zaxarlarga CO, As, HCN, HgCl2 H2 S, Hg (CN)2 Katalitik zaxarlarga CO, As, HCN, HgCl2 H2 S, Hg (CN)2 va boshqalar kiradi. va boshqalar kiradi.  Kataliz halq ho’jaligida keng qo’llaniladi. Ammiyak, sulfat kislota, sintetik Kataliz halq ho’jaligida keng qo’llaniladi. Ammiyak, sulfat kislota, sintetik yoqilg’i, sintetik kauchiklar. Turli-tuman plastik massalar katalizatorlar yoqilg’i, sintetik kauchiklar. Turli-tuman plastik massalar katalizatorlar ishtirokida hosil qilinadi.ishtirokida hosil qilinadi.  Ko’pchilik ximiyaviy protsesslar ikki qarama-qarshi yo’nalishda boradi, Ko’pchilik ximiyaviy protsesslar ikki qarama-qarshi yo’nalishda boradi, ya‘ni reaktsiya morbatsnida yangi mahsulotlar hosil bo’ladi, so’ngra t, p ya‘ni reaktsiya morbatsnida yangi mahsulotlar hosil bo’ladi, so’ngra t, p ta‘sirida dastlabki moddalarga aylanadi.ta‘sirida dastlabki moddalarga aylanadi.  Qaytmas bir tomonlama reaktsiyalarga metallarni kislotada erishi misol Qaytmas bir tomonlama reaktsiyalarga metallarni kislotada erishi misol bo’la oladi.bo’la oladi.  Masalan: Zn+4HNO3=Zn(NO3)2+2NO+2H2OMasalan: Zn+4HNO3=Zn(NO3)2+2NO+2H2O  Qaytar reaktsiyalarga HJ, hosil bo’lishi NH3 sintez reaktsiyalar misol Qaytar reaktsiyalarga HJ, hosil bo’lishi NH3 sintez reaktsiyalar misol bo’ladi.bo’ladi.  Masalan: A+B↔C+DMasalan: A+B↔C+D  Qaytar protsess ikki qarama-qarshi strelka qoyiladi.Qaytar protsess ikki qarama-qarshi strelka qoyiladi.  Masalan: H2+J2↔2HJMasalan: H2+J2↔2HJ  Qaytar protsesslarni birinchi marta norvegiyalik ikkita olim Guldberg va Qaytar protsesslarni birinchi marta norvegiyalik ikkita olim Guldberg va Vaage tomonidan taklif etilgan bo’lib Massalar ta‘siri qonuni deb atadi.Vaage tomonidan taklif etilgan bo’lib Massalar ta‘siri qonuni deb atadi.  Qancha miqdor HJ reaktsiyaga kirishgan bo’lsa Qancha miqdor HJ reaktsiyaga kirishgan bo’lsa shuncha miqdor HJ hosil bo’ladi, natijada reaktsiyada shuncha miqdor HJ hosil bo’ladi, natijada reaktsiyada ximiyaviy muvozanat qaror topadi. Shuning uchun ximiyaviy muvozanat qaror topadi. Shuning uchun muvozanat dinamik muvozanat hisoblanadi. U quyidagi muvozanat dinamik muvozanat hisoblanadi. U quyidagi uch belgiga ega:uch belgiga ega:  1. Ximiyaviy muvozanat vaqtidagi reaktsiyadagi holat 1. Ximiyaviy muvozanat vaqtidagi reaktsiyadagi holat vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi.vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi.  2. Muvozanatdagi sistema tashqi ta‘sir tufayli mevozanat 2. Muvozanatdagi sistema tashqi ta‘sir tufayli mevozanat holatidan chiqarilsa, tashqi ta‘sir yo’qotilgandan keyin u holatidan chiqarilsa, tashqi ta‘sir yo’qotilgandan keyin u yana o’sha muvozanat holatiga qaytadi.yana o’sha muvozanat holatiga qaytadi.  3. Qaytar reaktsiya mahsulotlarini o’zaro reaktsiyaga 3. Qaytar reaktsiya mahsulotlarini o’zaro reaktsiyaga kirishish dastlabki moddalarni bir-biriga ta‘sir ettirish kirishish dastlabki moddalarni bir-biriga ta‘sir ettirish bilan mvozanat holatiga erishish mumkin.bilan mvozanat holatiga erishish mumkin. E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

Похожие

Kimyoviy reaksiyaning muhim qonunlari
Kimyoviy reaksiya tezligi konstantasining temperaturaga bog’liqligi
Kimyoviy muvozanat. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining, temperaturaning kimyoviy muvozanatga ta’siri
Kimyoviy destruksiya
Kimyoviy qonunlar