Bozor iqtisodiyoti - Экономика - Презентации

Bozor iqtisodiyoti

Загружено в:

26.12.2024

Скачано:

0

Размер:

4853.083984375 KB

BOZOR IQTISODIYOTI

BOZOR IQTISODIYOTI

Bozor iqtisodiyoti sharoitida "nima ishlab chiqarish kerak" degan savolga bitta javob bor: faqat daromad keltira oladigan tovarlar ishlab chiqariladi .B O Z O R I Q T I S O D I Y T I Z I M I

B O Z O R I Q T I S O D I Y T I Z I M I Ishlab chiqaruvchi unga eng katta foyda keltiradigan ishlab chiqarish texnologiyasini tanlashga intiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish faqat yangi ishlab chiqarish texnologiyasini qo'llashga tayyor va qodir bo'lgan firmalar tomonidan amalga oshiriladi .

B O Z O R I Q T I S O D I Y T I Z I M I Yangi texnologiyalardan foydalanish ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish natijasida iqtisodiy samaradorlikni oshirishni ta'minlaydi. Bozor iqtisodiy tizimi texnologik taraqqiyotga yordam beradi

B O Z O R I Q T I S O D I Y T I Z I M I Iste'molchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotib olish ularning pul daromadlari miqdoriga bog'liq va tovarlar va xizmatlar narxlari . Mahsulotning narxi qancha past bo'lsa, shuncha ko'p iste'mol qilinadi va aksincha.

BOZOR IQTISODIYOT TIZIMI 1 . asosiy ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikning ustunligi ; bozorlar orqali taqsimlanadi . Bozor tizimining asoslari : 1) xususiy mulk huquqi; 2) iqtisodiy erkinlik; 3) raqobat.

ARALASH IQTISO D IYOT Aralash iqtisodiyot - bu bozor ham, davlat ham faol rol o'ynaydigan zamonaviy iqtisodiyot. U bozorga asoslanadi, lekin davlat tomonidan tartibga solishning turli shakllari qo'llaniladi, xususiy mulk va davlat mulki o'zaro ta'sir qiladi. Davlat faoliyati soliqlar va aktsizlar hisobidan moliyalashtiriladi; lekin asosan - unga zarur moliyaviy mustaqillikni ta'minlaydigan va o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan o'zining iqtisodiy faoliyati tufayli faqat uning asosiy funktsiyalarini ta'minlash. Ba'zan to'lovlarni amalga oshirish uchun bir qator maxsus, maqsadli soliqlar va yig'imlar kiritiladi: ijtimoiy yordam, pensiyalar, majburiy sug'urta, davlat subsidiyalari.

TAKROR ETAYLIK:

1 . E H T I Y O J L A R VA R E S U R S L A R . I Q T I S O D N I N G A S O S I Y M A S A L A L A R I • Inson juda turli-tuman ehtiyojlarga: oziq-ovqat, kiyim, boshpana, ta’lim, mehnat, ko’ngil ochish, muloqot va ko’plab boshqa ehtiyojlarga ega. Barcha sanalgan ehtiyojlar cheksiz turli- tuman shakllar, sifatlar , belgilar, xususiyatlarga ega. Bunda har bir inson yakka holda qanday ehtiyojlar u uchun eng muhim, ustivor hisoblanishini aniqlaydi, ya’ni u birinchi navbatda qanday ehtiyojlarni qondirishni zarur deb hisoblaydi. Inson o’z ehtiyojlarini o’ziga qulay iqtisodiy ne’matlar yordamida qondiradi. Ularga oziq-ovqatlar , kiyim, kitoblar, avtomobillar, san’at buyumlari va boshqa shu kabilar kiradi.

• Inson ehtiyojlarini qondirish uchun iqtisodiy ne’matlarning bir qismi inson ishtirokisiz tabiat tomonidan yaratiladi, bir qismi-ishlab chiqarish natijasi hisoblanadi. Iqtisodiy ne’matlar ishlab chiqarish uchun insonga resurslar zarur. Ishlab chiqarish resurslari – bu tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan resurslardir.

• Ishlab chiqarish resurslarini ishlab chiqarish omillari deb atash qabul qilingan va ularni uchga ajratiladi: yer mehn at kapita l

«YER» (TABIIY RESURSLAR) tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan tabiat tomonidan berilgan resurslardir. Tabiiy resurslarga misol bo’lib suv resurslari , tuproq, o’simliklar, foydali qazilmalar hisoblanadi.

MEHNAT (INSON RESURSLARI) • kishilarning ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan jismoniy va aqliy qobiliyatlari, sog’lig’ining ahvoli, ta’limi va kasbiy ko’nikmalarini o’z ichiga oladi.

KAPITAL (KAPITAL RESURSLARI) • inson tomonidan yaratilgan va tovar hamda xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun mo’ljallangan buyumlardir. Kapital resurslariga misol bo’lib binolar va inshoatlar, asboblar va uskunalar, aloqa vositalari , transport, shuningdek qayta ishlangan hom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar hisoblanadi.

• Ba’zan ishlab chiqarish omillarining to’rtinchi ko’rinishi bo’lib – tadbirkorlik ajratiladi, chunki u kishilarda tadbirkorlik qobiliyati deb ataluvchi noyob xususiyatlarning mavjudligini ko’zda tutadi. Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun ishlab chiqarish resurslarining barcha turlariga: «yer», mehnat, kapitalga ega bo’lishi zarur. Biroq, inson ularning cheklanganlik muammosiga duch keladi. Bu cheklanganlik masalan, foydali qazilmalar zahiralarining cheklanganligi kabi tabiiy ravishda mavjud bo’lsa, shuningdek sub’ektiv ravishda , ya’ni inson psixologiyasi tomonidan tug’ilishi mumkin, chunki uning ehtiyojlari cheksizdir.

I S H L A B C H I Q A R I S H R E S U R S L A R I N I C H E K L A N G A N L I G I I N S O N , O I L A , J A M I YAT O L D I G A TA N L O V M U A M M O S I N I Q O ’ YA D I : • NIMA va qanday miqdorda ishlab chiqarish? • QANDAY texnika va texnologiyani qo’llash? • KIM tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot iste’mol qilinadi?

• Aynan shuning uchun iqtisod fanining e’tibor markazida- ishlab chiqarish uchun zarur resurslarning cheklanganlik muammolarini va ulardan oqilona foydalanishni ta’minlash yo’llarini o’rganish turadi. Kishilarning cheksiz ehtiyojlarida resurslarning cheklanganlik muammosini har qanday hal etilishi tanlash holatini, ya’ni insonlarning turli ehtiyojlarini qondiruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun bir resursni ishlatish mumkin emasligini ko’zda tutadi. Bunda inson har doim ham «barchasi yoki hech nima» xilidagi qarorni qabul qilmaydi.

• Ko’pincha inson bir iqtisodiy ne’matning ma’lum miqdorini olish uchun boshqasining ma’lum miqdoridan voz kechadi. Bunday tanlov murosali deb ataladi. Murosali tanlov asosida muqobil qiymat tamoyili yotadi. Muqobil qiymat – bu voz kechilgan boshqa iqtisodiy ne’mat qimmati bilan o’lchanadigan iqtisodiy ne’mat qimmatidir.

• Shuni esda saqlash lozimki, inson ehtiyojlarining birini qondiruvchi iqtisodiy ne’matlarni tanlash, boshqa ehtiyojni qondiruvchi iqtisodiy ne’matlardan voz kechishga olib keladi. Masalan, sizda mavjud bo’lgan 3 metr mato bo’lagidan yo ko’ylak yoki kostyum tikish mumkin. Matoning cheklangan miqdori ham ko’ylak, ham kostyum tikishga imkon bermaydi. Bu vaziyatda tanlash kerak bo’ladi. Bu tanlov yo ko’ylakdan yoki kostyumdan voz kechishni ko’zda tutadi. Ko’ylakni tanlash qarori kostyumga ega bo’lishdan voz kechishni bildiradi , ya’ni yangi ko’ylakning qimmati kostyumga ega bo’lib, olish mumkin bo’lgan foyda va quvonchlarga teng. Unda ko’ylakning muqobil qiymati borligi aytiladi- kostyum. Agar kostyum tanlansa-uning muqobil qiymati ko’ylak bo’lardi.

• Iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish va taqsimlash jarayonlarini o’rganib, iqtisod fani oqilona ishlatish tamoyiliga asoslanadi. Oqilona ishlatish tamoyili bu inson oqilona faoliyatga intilishi, ya’ni eng kam resurslarni sarflab, o’zining eng ko’p ehtiyojlarini qondirishi haqidagi fikrdir. Bu ko’plab variantlar ichidan inson cheklangan resurslardan yaxshiroq foydalanishga intilib, eng yaxshisini tanlashini bildiradi. Agar resurslar mutloq cheklangan bo’lganida, tanlov mumkin bo’lmasdi. Agar cheklanganlik bo’lmaganida, unda tanlov kerak bo’lmasdi.

• Tanlash muammosi cheksiz , chunki biz bitta qaror bilan cheklanmasdan, ularning ko’piga egamiz. Nimalar o’rtasida tanlov boradi? Resurslardan foydalanishning eng yaxshi variantlari o’rtasida. Resurslardan foydalanishning eng yaxshi varianti kam xarajatlarda eng yuqori natijani ta’minlovchi variant bo’ladi.

2 . “ R E S U R S L A R – TO VA R L A R VA X I Z M AT L A R ” H A M D A “ D A R O M A D L A R – X A R A J AT L A R ” N I N G D O I R AV I Y O Q I M I M O D E L I • Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida echiladi: optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish; • alternativ xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish yo’nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali.

• Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko’ra o’z maqsadlariga erishishi uchun xo’jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub’ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi.

J A M I YAT D A V U J U D G A K E L A D I G A N YA N A B I R M U A M M O - B U I S T E ’ M O L C H I L A R VA I S H L A B C H I Q A R U V C H I L A R FA O L I YAT I N I M U V O F I Q L A S H T I R I S H D I R : ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan qancha ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish ; iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste’mol qiladi) muvofiqlashtirish; ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo’yicha qabul qilingan qarorlarni muvofiqlashtirish.

• Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi o’zgaruvchilar ishlatiladi: ekzogen va endogen. Ekzogen o’zgaruvchilar tashqi o’zgaruvchilar bo’lib, ular oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endogen o’zgaruvchilar model ichida , hisob-kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo’linadi: uy xo’jaliklari va firmalar. Uy xo’jaliklari o’z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o’zlarining tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan daromadni uy xo’jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar.

• Demak, nima iste’mol qilish kerak, demak, nima ishlab chiqarish kerak, degan masalani uy xo’jaliklari hal qiladi. Uy xo’jaliklarining bunday qarori , firmalarning ishlab chiqarish rejalarini tuzish uchun asos bo’lishi kerak. Firmalar, o’z navbatida, noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo’jaliklari iste’mol qilish uchun rejalashtirgan ne’matlarni olishlari kerak, ya’ni ular iste’mol qilish bo’yicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kerak bo’ladi.

• Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish resurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori. Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xo’jaliklari sektori o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor tovarlar bozorida oldi-sotdi bo’yicha o’zaro munosabatda bo’lsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi bo’yicha o’zaro munosabatda bo’lsalar model sotiladigan resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi.

• Har bir bozor o’zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida , uy xo’jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo’lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o’zida jamiyatdagi noyob ne’matlarni taqsimlash muammosini echish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to’g’risida signal bo’lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash to’g’risida muhim axborot bo’lib xizmat qiladi.

• Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va resurslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog’liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar deyiladi. Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qarorlarini vaqt bo’yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers) bozorining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldisotdisi, ularning narxlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi to’g’risida axborot beradi. Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko’ra, o’zlarining joriy xo’jalik rejalarini qayta ko’rib chiqadilar va o’zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar.

• Uy xo’jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha iqtisodiy resurslarni resurslar bozoriga etkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarni sotib olib turli xil mahsulotlarga, xizmatlarga aylantiradilar, so’ngra esa ularni tayyor mahsulotlar va xizmatlar bozoriga etkazib beradilar. Ayni paytda “resurslar - tovarlar va xizmatlar” oqimiga qarama qarshi yo’nalishda “daromadlar - xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy xo’jaliklari o’zlari etkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni tovarlar va xizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki aksincha korxonalar resurslar uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evaziga daromad oladilar.

• Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni , daromadlar va xarajatlar oqimi jami talabni ko’rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo’lmagan yopiq iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o’zaro teng bo’lishi firmalarnining yalpi sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo’jaliklarining yalpi daromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo’lishi shaklida namoyon bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar o’rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning pasayishi, inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko’tarilib ketishiga sabab bo’ladi. Davlat aralashuvi mavjud bo’lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko’rinish oladi.

• Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovarlar va xizmatlar , daromadlar- xarajatlarning uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat aralashuvi bilan ta’minlanadi. Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning harakatini bevosita boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorlarida qatnashish orqali ularning iqtisodiy faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Davlat korxonalar va uy xo’jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga subsidiyalar berish, aholiga transfert to’lash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir talablariga ta’sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar bozoridan hamda tovarlar va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi.

Vaziyatlarni tahlil qiling va iqtisodiy tizim turini aniqlang. V mamlakatda asosiy boylik jamiyatga tegishli bo'lgan yerdir. Ishlab chiqarish jarayoni ajdodlarimiz urf-odatlari asosida olib boriladi. Oilalar o‘z xo‘jaliklarida hayot uchun zarur bo‘lgan hamma narsani ishlab chiqaradi. Tovar-pul munosabatlari rivojlanmagan 2) N mamlakatda barcha tabiiy va iqtisodiy resurslar davlatga tegishli. Rejalashtirish va narxlash masalalari markazlashgan holda hal qilinadi.

S A V O L L A R G A J A V O B B E R I N G : • Berilgan misollarning har biriga qanday iqtisodiy tizim xosligini aniqlang: A) Kasb yoki ish sohasini tanlashda bolalar, qoida tariqasida, ota- onalari izidan boradilar. B) Ekish kampaniyasining boshlanishi qishloq xo‘jaligi texnikalari uchun yoqilg‘i narxining oshishiga olib keldi. C) Mudofaa korxonalarining ishlab chiqarish hajmlarini oshirish uchun davlat tomonidan qoʻshimcha moddiy resurslar ajratildi va malakali mutaxassislar yuborildi.

Похожие

Bozor iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyoti taraqqiyoti

Bozor iqtisodiyoti modellari

Bozor iqtisodiyoti va biznes

Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar