- Главная страница
- Презентации
- Английский язык
- Ingliz va o`zbek tillarida so`zlarni bo`g`inga bo`linish qoidalari va bo`g`in hosil bo`lishi muammolari
Ingliz va o`zbek tillarida so`zlarni bo`g`inga bo`linish qoidalari va bo`g`in hosil bo`lishi muammolari
![I- Bo’lim. Bo’g’in hosil bo’lishidagi barcha nazariyalar. 1.1. Bo’g’in hosil bo’lishidagi umumiy yondashuv Nutq jarayonidagi bir necha qismlardan iborat tovushlar hamda nutqning fonetik kategoriyalari shu tilda gapiruvchilarning tilning lingvistik jihatdan o’rganilmagan holda, bevosita eshitish mahsuli emas balki lingvistik tahlil natijasi hisoblanadi. Uzoq vaqt mobaynida ular eshitgan nutq bu ularning talaffuz jarayonida nimani his qilgan bo’lsa shudir, ular hatto ayrim nutq tovushlarini sezishmaydi ham. Buning sabablaridan biri shuki ular o’zaro og’zaki muloqot jarayonida bu nutq tovushlarini ishlatishmaydi. Bu esa o’z navbatida quyidagi faktga bog’liqdir, nutq tovushlari odatda kattaroq fonetik birlik hisoblanmish bo’g’inning bir qismidir, bo’g’in esa o’z o’rnida kattaroq til birligi hisoblanmish so’zning ajralmas tarkibiy qismidir. Bo’g’inlarning talaffuz jarayonida nutq tovushlariga nisbatan birinchi vazifasi bu harflarning asosiy biriktiruvchi vazifasida kelishidir. Haqiqatdan ham, bir unli tovushdan tashkil topgan bir so’z yoki so’z tarkibi ajratib talaffuz qilinganda, bu unli tovush bir bo’g’in hisoblanadi, masalan: [a:] – are. Garchi alohida undoshlarning o’zi Ingliz tili lug’at birligida hech qanday so’zni tashkil etmasada, ba’zi holatlarda o’zi bir bo’g’inni tashkil etuvchi yoki bir bo’g’inning qismi bo’luvchi undoshlar, ba’zi strukturali so’zlarning kuchsiz formalarida ko’pincha bittaga ya’ni bitta undoshga kamayadi, masalan: [wil] (will), [6etl du:.] (That’ll do.), va (am) in [aim bizi.] ( I`m busy.). Bo’g’inning “fonema o’tqazish” vazifasi birdan ortiq fonemadan tashkil topgan so’zlarda yanada aniqroq ko’rinadi.](/data/documents/a4e622f5-afcc-44e4-8390-676ffa2170b0/page-7.png)
![III-Bo’lim. Ingliz va O’zbek tillarida bo’g’in va morfemaning o’zaro bog’liqligi Shu paytgacha bo’g’in haqida gapirganimizda biz faqat uning so’z bilan bog’liqligini tushuntirishga harakat qildik. Bizning bunday qilishimizga sabab, bo’g’in so’zdan pastda ammo fonemadan yuqorida joylashgan oraliqdagi fonetik birlik sifatida aniqlangan. Bo’g’in morfema bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’lanmaydi. Ehtimol ba’zi tilshunoslar bo’g’inning bu buradagi ahamiyatliligini inkor etishib, fonemaning muhim kombinatsiyalarini aniq holatlarda yaxshiroq tasvirlashni ko’rib chiqishar. So’z bu til strukturasining asosiy birligidir. So’zni bo’g’in kombinatsiyasining ya’ni birikmasining ifodasi ham deyish mumkin. Biz so’zning morfema deb nomlanuvchi kichik ma’noli birliklarga bo’lingan o’lchovini tanlay olamiz. Ammo so’zni bir paytning o’zida bo’g’in ajralishi hamda morfemaning chegarasini aniqlash asosida tahlil qilish qiyin, chunki ular o’z xususiyati va tasviriy metotlariga ega bo’lib, ularni tirli xil bosqichlarda namoyon etadi. So’z qo’shma birlik sifatida bo’g’in va morfemani o’z ichiga oladi. Fonetik jihatdan so’z fonema yoki ko’p sonli qat’iy birikkan fonemalardan tashkil topgan. Shuning uchun bo’g’in va morfema o’rtasidagi bog’liqlik yoki munosabat so’z yasalishida tashkil topgan yoki leksik-semantik tizilishida yanada aniqroq bo’lishi mumkin. So’z til struktirasidagi (tuzilishidagi) boshqa birliklarda har ikkisi ham mavjud bo’lmagan mustaqil va ma’noga ega birlik hisoblanadi [Jan. Guan 1971: 15-28]. Bo’g’in va morfema, so’z hamda fonema o’rtasidagi bog’lovchi vazifasini bajaradi ya’ni zanjirni hosil qiladi. Lingvistik birlik hisoblanmish so’zdan, fonetik birlik hisoblanmish fonemafa o’tish jarayonida doim grammatika hamda fonetika o’zaro kesishadi. Agar biz so’zlarning fonetik strukturasi haqida so’z yuritadigan bo’lsak bunda ikki xil usuldan foydalanishimiz mumkin: biri morfema orqali, ikkinchisi bo’g’in orqali.](/data/documents/a4e622f5-afcc-44e4-8390-676ffa2170b0/page-10.png)
