logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Геометрия
  4. Sonli to’plamlar, haqiqiy sonlar to`plami, haqiqiy sonning moduli

Sonli to’plamlar, haqiqiy sonlar to`plami, haqiqiy sonning moduli

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

809.5 KB
Скачать
Bajardi : Reja. To’plam va uning elementi. Chekli va cheksiz to’plamlar. To’plamlar kesishmasi . To’plamlarning birlashmasi. To’plamlar kesishmasi va birlashmasi qonunlari. Qism to’plamning to’ldiruvchisi . To’plamlarni sinflarga ajratish tushinchasi. To’plamlarning dekart ko’paytmasi. Adabiyotlar: To’plam va uning elementi. Chekli va cheksiz to’plamlar. • Matematikada ko’pincha biror ob’ektlar gruppalarini yagona butun deb qarashga to’g’ri keladi: 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar bir xonali sonlar, uchburchaklar, kvadratlar va shu kabilar. Bunday turli majmualar to’plamlar deb ataladi. • To’plam tushunchasi matematikaning asosiy tushunchalaridan biridir va shuning uchun u boshqa tushunchalar orqali ta’riflanmaydi.Uni misollar yordamida tushuntirish mumkin.Jumladan biror sinfdagi o’quvchilar to’plami haqida, natural sonlar to’plami haqida gapirish mumkin. • Ba’zi hollarda to’plamlar lotin alfavitining A, B, C…, Z harflari bilan belgilanadi.Birorta ham ob’ektni o’z ichiga olmagan to’plam bo’sh to’plam deyiladi va belgi bilan belgilanadi. • To’plamni tashkil etuvchi ob’ektlar uning elementlari deyiladi.To’plam elementlarini lotin alfavitining kichik harflari a,b,c…,z bilan belgilash qabul qilingan. To’plamdagi el е m е ntlarning ushbu to’plamga qarashli ekanligini quyidagicha b е lgilaymiz. aA a el е m е nt A to’plamga qarashli. Agar bir о r el е m е nt to’plamga qarashli bo’lmasa. U holda  dan foydalaniladi. M: A = {1, a, b, c 4} bo’lsin u holda quyidagilar o’rinli 1A, aA, bA, cA, 4A, 5  A, d  A, k  A. Agar to’plam el е m е ntlarini sanash mumkin bo’lsa bunday to’plam ch е klangan to’plam d е yiladi. Agar ularni sanash mumkin bo’lmasa bunday to’plam ch е ksiz to’plam d е yiladi. Masalan, haftadagi kunlar to’plami chekli, to’g’ri chiziqdagi nuqtalar to’plami esa cheksizdir. • Matematikada bunday to’plamlar uchun maxsus belgi qabul qilingan: N harfi bilan natural sonlar to’plami belgilanadi, Z – butun sonlar to’plami, Q – rasional sonlar to’plami, R – haqiqiy sonlar to’plami. • [0; 1] sigm е nt kantin е um quvvatli to’plamldir. Unga ekvival е nt to’plamlar ch е ksiz to’plam his о blanadi. I х tiyoriy kichik k е sma ustidagi nuqtalar to’plami kantin е um quvvatli to’plamga ekkvival е nt to’plamdir. To’plamni uning barcha elementlarini sanab ko’rsatish • To’plam o’z elementlari bilan aniqlanadi, ya’ni agar ixtiyoriy ob’ekt haqida u biror to’plamga tegishli yoki tegishli emas deyish mumkin bo’lsa, bu to’plam berilgan deb hisoblanadi. • To’plamni uning barcha elementlarini sanab ko’rsatish bilan berish mumkin. Masalan, agar biz A to’plam 3, 4, 5 va 6 sonlardan tashkil topgan desak, biz bu to’plamni bergan bo’lamiz, chunki uning barcha elementlarini sanab ko’rsatildi. Uni bunday yozish mumkin: A={3, 4, 5, 6} bunda sanab ko’rsatilgan elementlar katta qavslar ichiga yoziladi. • Xarakteristik xossa – bu shunday xossaki, to’plamga tegishli har bir element bu xossaga ega bo’ladi va unga tegishli bo’lmagan birorta ham element bu xossaga ega bo’lmaydi. Илмий тадкийкот методлари • Илмий тадкийкот методлари - бу конуний богланишларни, муносабатларни, алокаларни орнатиш ва илмий назарияларини тузуш максадида илмий информацияларни олиш усулларидир. Кузатиш, эксперимент, мактаб хужатларини урганиш, укувчилар ишларини урганиш, сухбат ва анкеталар утказиш илмий-педагогик таъдкийкот методлари жумласига киради. Masalan, ikki xonali sonlar to’plami A ni qaraylik Masalan, ikki xonali sonlar to’plami A ni olaylik • Masalan, ikki xonali sonlar to’plami A ni qaraylik. Mazkur to’plamning ixtiyoriy elementi ega bo’lgan xossa – “ikki xonali son bo’lishlikdir”. Bu xarakteristik xossa biror bir ob’ektning A to’plamga tegishli yoki tegishli emasligi haqidagi masalani echish imkonini beradi. Masalan, 21 soni A to’plamga tegishli, chunki u ikki xonali son, 145 soni esa A to’plamga tegishli emas, chunki u ikki xonali son emas. Кузатиш методи - одатдаги шароитда кузатиш натижаларини тегишлича каъида килиш билан педагогик процессини бевосита максадга йуналтирилган холда идрок килишдан иборат. Кузатиш методидан укув-тарбия ишининг у ёки бу сохасида ишнинг кандай бораётганини урганиш учун фойдаланилади, бу метод уккитувчи ва укувчиларнинг фаолиятлари хакида мажбур килинмаган табий шароитда фактик материал туплаш имконини беради. Бу методнинг асосий • Кузатиш туташ ва танланма булиши мумкин. Туташ кузатишда кенгрок олинган ходиса (масалан, математика дарсларида кичик ёшдаги укувчиларнинг билим фаолиятлари), танлама кузатишда кичик- кичик хажмдаги ходисалар (масалан, математика дарсларида укувчиларнинг мустакил ишлари) кузатилади. Ta’rif: Agar B to’plamning har bir elementi A to’plamning ham elementi bo’lsa, B to’plam A to’plamning qism to’plami deyiladi . • Agar B A to’plamning qism to’plami bo’lsa, B A kabi yoziladi va bunday o’qiladi: “B A ning qism to’plami”. “B to’plam A ga kiradi”. • Ta’rif: Agar A B va B A bo’lsa, A va B to’plamlar teng deyiladi. • Agar A va B to’plamlar teng bo’lsa, u holda A = B kabi yoziladi. • Kesishmaydigan to’plamlar umumiy nuqtaga ega bo’lmagan ikkita doira yordamida tasvirlanadi. To’plamlar kesishmasi • Ta’rif: A va B to’plamlarning kesishmasi deb shunday to’plamga aytiladiki, u faqat A va B to’plamga tegishli elementlarnigina o’z ichiga oladi. • A va B to’plamlarning kesishmasi A B kabi belgilanadi. Agar A va B to’plamlarni Eyler doiralari yordamida tasvirlasak, u holda berilgan to’plamlarning kesishmasi shtrixlangan soha bilan tasvirlanadi (1-rasm). • Agar A va B to’plamning elementlari sanab ko’rsatilgan bo’lsa u holda A B ni topish uchun A va B ga tegishli bo’lgan elementlarni, ya’ni ularning umumiy elementlarini sanab ko’rsatish yetarli. • Endi A – juft natural sonlar to’plami va B – 4 ga karrali natural sonlar to’plamining kesishmasi qanday to’plam ekanini aniqlaymiz. Berilgan A va B to’plamlar cheksiz to’plamlar va B to’plam A to’plamning qism to’plami. Shuning uchun A to’plamga va B to’plamga tegishli elementlar B to’plamning elementlari bo’ladi. Demak, • A  B = B. • Ta’rif: A va B to’plamlarning birlashmasi deb shunday to’plamga aytiladiki, u faqat A yoki B to’plamning elementlarini o’z ichiga oladi. • A va B to’plamlarning birlashmasi A  B kabi belgilanadi. Agar kesishuvchi A va B to’plamlarni Eyler doiralari yordamida tasvirlasak u holda ularning birlashmasi shtrixlangan soha bilan tasvirlanadi. (2- rasm) To’plamlarning birlashmasini topishda bajariladigan operasiya ham birlashma deb ataladi. • Endi A – juft natural sonlar to’plami va B – 4 ga karrali natural sonlar to’plamining birlashmasi qanday to’plam ekanini aniqlaymiz. Ilgariroq B A ekani aniqlangan edi. Shuning uchun A B to’plamga tegishli elementlar A to’plamning elementlari bo’ladi. Demak mazkur holda A  B = A. To’plamlar kesishmasi va birlashmasi qonunlari • To’plamlar kesishmasi va birlashmasi qonunlari 1. Ixtiyoriy A va B to’plamlar uchun to’plamlar kesishmasi va birlashmasining o’rin almashtirish qonunini ifodalovchi A  B = B  A , A  B = B  A tenglikning o’rinli bo’lishi kelib chiqadi. • 2. To’plamlar birlashmasi va kesishmasi uchun gruppalash qonuni ham o’rinli, ixtiyoriy A, B va C to’plamlar uchun (A  B)  C = A  (B  C), (A  B)  C = A  (B  C) tengliklar bajariladi. • Gruppalash qonunlarini Eyler doiralari yordamida ko’rgazmali tasavvur qilish mumkin. Masalan, to’plamlar kesishmasining gruppalash qonunini ko’rib chqaylik. A, B va C to’plamlarni juft-jufti bilan kesishadigan uchta doira ko’rinishida tasvirlaymiz • 3. Taqsimot xossasi: • (A  B)  C = (A  C)  (B  C), • (A  B)  C = (A  C)  (B  C) Qism to’plamning to’ldiruvchisi • Eyler doiralari yordamida mazkur vaziyat 3-rasmdagi kabi tasvirlanadi, bunda A to’plamdan B qism to’plam chiqarib tashlangandan keyin qolgan qism – bu shtrixlangan qismdir. Bu qism B to’plamning A to’plamgacha to’diruvchisi deyiladi. • Ta’rif: B  A bo’lsin. A to’plamning B to’plamga tegishli bo’lmagan elementlarnigina o’z iciga olgan to’plam B to’plamning A to’plamgacha to’ldiruvchisi deyiladi. • • B to’plamning A to’plamgacha to’ldiruvchisi (B  A shart bajarilganda) A\B kabi belgilanadi. • Qism to’plamning to’ldiruvchisini tipishda foydalaniladigan operasiya ayirish amali deyiladi. • Agar A va B to’plamlar elementlari sanab ko’rsatilgan bo’lsa, u holda A\B ni topish uchun A to’plamga tegishli bo’lgan va B to’plamga tegishli bo’lmagan elementlarni sanab ko’rsatish yetarli. To’plamlarni sinflarga ajratish tushinchasi • To’plamlarni sinflarga ajratish tushinchasi • To’plamlar va to’plamlar ustida operasiyalar tushunchasi bizning klassifikasiya haqidagi tasavvurlarimizni oydinlashtirishga imkon beradi. • Klassifikasiya – bu sinf ichida ob’ektlarning o’xshashligi va ularning boshqa sinflardagi ob’ektlardan farq qilishi asosida sinflar bo’yicha ob’ektlarni ajratish amalidir. • Matematikada klassiikasiya keng qo’llaniladi. Masalan, natural sonlar juft va toq sonlarga bo’linadi; burchaklar o’tkir, to’g’ri va o’tmas bo’ladi. • Agar: 1) X1, X2,…, Xn qism to’plamlar juft-jufti bilan o’zaro kesishmasa; • 2) X1, X2,…, Xn qism to’plamlarning birlashmasi X to’plam bilan mos tushsa, X to’plam X1, X2,…, Xn sinflarga ajratilgan deb hisoblanadi. • Agar shu shartlardan aqalli bittasi bajarilmasa, klassifikasiya noto’g’ri hisoblanadi. To’plamlarning dekart ko’paytmasi • To’plam elementlarining kelish tartibi muhim bo’lgan hollarda, matematikada elementlarning tartiblangan naborlari haqida gap boradi. Mazkur masalada biz tartiblangan juftliklar bilan ish ko’ramiz. • a va b elementlardan tashkil topgan tartiblangan juftlikni (a, b) bilan belgilash qabul qilingan, bunda a element juftliklarning birinchi koordinatasi (komponentasi), b element esa bu juftlikning ikkinchi koordinatasi (komponentasi) deyiladi. • (a, b) va (c, d) juftliklarda a = c va b = d bo’lgan holdagina bu juftliklar teng bo’ladi. • Ikkita turli to’plamlar elementlaridan ham tartiblangan jutliklar hosil qilish mumkin. Masalan, A = {1, 2, 3} va B = {3, 5} to’plamlarni olamiz va mumkin bo’lgan tartiblangan juftliklarni shunday hosil qilamizki, jutliklarning birinchi komponentasi A to’plamdan, ikkinchi komponentasi esa B to’plamdan tanlab olinsin. Ushbu to’plamga ega bo’lamiz: • {(1,3), (1,5), (2,3), (2,5), (3,3), (3,5)} • Formal xarakterga ega bo’lgan ushbu masalaga konkret ma’no berish mumkin bo’gan barcha ikki xonali sonlarni shunday hosil qilingki,bunda o’nliklar raqami 1,2,3 raqamlardan tanlab olinadi,birliklar raqami esa 3 yoki 5 raqami bo’lishi mumkin. • Ta’rif. A va B to’plamlarning Dekart ko’paytmasi deb birinchi komponentasi A to’plamga,ikkinchi komponentasi B to’plamga tegishli bo’lgan juftliklar to’plamiga aytiladi. • A  B = {(x,y)/, x  A, y  B} • A va B to’plamlarning Dekart ko’paytmasi A  B kabi belgilanadi. • Dekart ko’paytmani topishda qo’llaniladigan amal to’plamlarning Dekart ko’paytirish deyiladi. • Ta’rif. A1, A2, …, An to’plamlarning Dekart ko’paytmasi deb uzunligi n bo’lgan shunday kortejlar to’plamiga aytiladiki,bunda kortejning birinchi komponentasi A1 to’plamga,ikkinchi komponentasi A2 to’plamga ,…, n-komponentasi An to’plamga tegishli bo’ladi.

Похожие

Fazoda to`g`ri chiziq va tekisliklarning turli tenglamalari
Chizma geometriya masalalarni yechishda texnik vositalar va pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Tekislikning berilishi
Boshlang’ich sinfda o’quvchilarini hajm va yuza o’lchovlari bilan tanishtirish
Tutashmalar. to'g'ri, o'tmas va o'tkir burchak tomonlarini tutashtirish