Тупроқ профилининг тузилиши ва морфологик белгилари - География - Презентации

Тупроқ профилининг тузилиши ва морфологик белгилари

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2084.5 KB

Тупроқ профилининг тузилиши ва Тупроқ профилининг тузилиши ва морфологик белгилариморфологик белгилари Режа:Режа: 1. 1. Тупроқ профилининг тузилиши.Тупроқ профилининг тузилиши. 2. Тупроқнинг морфологик белгилари.2. Тупроқнинг морфологик белгилари. 3. Тупроқ профилининг микроморфологик 3. Тупроқ профилининг микроморфологик тузилиши.тузилиши. 44 .. Тупроқ морфологик белгиларини ўрганишнинг Тупроқ морфологик белгиларини ўрганишнинг тупроқшуносликдаги аҳамияти. тупроқшуносликдаги аҳамияти. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1. 1. ТУПРОҚ ПРОФИЛИНИНГ ТУЗИЛИШИТУПРОҚ ПРОФИЛИНИНГ ТУЗИЛИШИ Тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари натижасида тупроқТупроқ пайдо бўлиш жараёнлари натижасида тупроқ -- нинг она жинслардан фарқ қиладиган муҳим қатор таркининг она жинслардан фарқ қиладиган муҳим қатор тарки -- бий қисмлари, хоссалари ва белгилари юзага келади. Бу бий қисмлари, хоссалари ва белгилари юзага келади. Бу ўзгаришлар тупроқ профилида ўз аксини топган бўлади.ўзгаришлар тупроқ профилида ўз аксини топган бўлади. Тупроқ профили - тупроқ генетик қатламларининг Тупроқ профили - тупроқ генетик қатламларининг вертикал йўналиш бўйича муайян тарзда алмашиб туриши вертикал йўналиш бўйича муайян тарзда алмашиб туриши натижасида юзага келадиган ташқи қиёфасидир. Тупроқ натижасида юзага келадиган ташқи қиёфасидир. Тупроқ профилини ташкил этувчи генетик қатламлар ўзига хос профилини ташкил этувчи генетик қатламлар ўзига хос ташқи морфологик белгилари билан ажралиб туради. Ана ташқи морфологик белгилари билан ажралиб туради. Ана шу белгилар асосида тупроқларни она жинсларидан ва бир-шу белгилар асосида тупроқларни она жинсларидан ва бир- биридан фарқлаб ажратиш ҳамда тупроқ пайдо бўлиш биридан фарқлаб ажратиш ҳамда тупроқ пайдо бўлиш жараёнларининг бориши, унинг жадаллиги ҳақида умумий жараёнларининг бориши, унинг жадаллиги ҳақида умумий тасаввурга эга бўлиш мумкин. Тупроқнинг морфологияси тасаввурга эга бўлиш мумкин. Тупроқнинг морфологияси ҳақидаги асосий фикрлар В.В.ҳақидаги асосий фикрлар В.В. Докучаев томонидан Докучаев томонидан айтилган бўлиб, С.А.Захаров уни такомиллаштирди.айтилган бўлиб, С.А.Захаров уни такомиллаштирди. Тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари натижасида Тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари натижасида тупроқнинг она жинслардан фарқ қиладиган муҳим қатор тупроқнинг она жинслардан фарқ қиладиган муҳим қатор таркибий қисмлари, хоссалари ва белгилари юзага келади. таркибий қисмлари, хоссалари ва белгилари юзага келади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Бу ўзгаришлар тупроқнинг профилида ўз аксини топган Бу ўзгаришлар тупроқнинг профилида ўз аксини топган бўладибўлади (1-2-расмлар) (1-2-расмлар) .. ТТ упроқ профили - тупроқ генетик қатламларининг упроқ профили - тупроқ генетик қатламларининг вертикал йўналиш бўйича муайян тарзда алмашиб туриши вертикал йўналиш бўйича муайян тарзда алмашиб туриши натижасида юзага келадиган ташқи қиёфасидир. Тупроқ натижасида юзага келадиган ташқи қиёфасидир. Тупроқ профилини ташкил этувчи генетик қатламлар ўзига хос профилини ташкил этувчи генетик қатламлар ўзига хос ташқи морфологик белгилари билан ажралиб туради. Ана ташқи морфологик белгилари билан ажралиб туради. Ана шу белгилар асосида тупроқларни она жинсларидан ва шу белгилар асосида тупроқларни она жинсларидан ва бир-биридан фарқлаб ажратиш ҳамда тупроқ пайдо бўлиш бир-биридан фарқлаб ажратиш ҳамда тупроқ пайдо бўлиш жараёнларининг бориши, унинг жадаллиги ҳақида умумий жараёнларининг бориши, унинг жадаллиги ҳақида умумий тасаввурга эга бўлиш мумкин. Тупроқнинг морфологияси тасаввурга эга бўлиш мумкин. Тупроқнинг морфологияси ҳақидаги асосий фикрлар В.В.ҳақидаги асосий фикрлар В.В. Докучаев томонидан Докучаев томонидан айтилган бўлиб, С.А.Захаров уни такомиллаштирди.айтилган бўлиб, С.А.Захаров уни такомиллаштирди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1-расм.1-расм. Тупроқ профилининг умумлаштирилган кўринишиТупроқ профилининг умумлаштирилган кўриниши  Чим, ўрмон тўшамасиЧим, ўрмон тўшамаси  Дашт кигизиДашт кигизи  Чириндили- аккумулятивЧириндили- аккумулятив (гумусли) қатлам(гумусли) қатлам  Эллювиал (ювилма) қатламЭллювиал (ювилма) қатлам  қатламчаларқатламчалар  Коллоидлар тўпланган Коллоидлар тўпланган  Карбонатлар тўпланган иллювиал (шимувчи) Карбонатлар тўпланган иллювиал (шимувчи)  Гипс шимилганГипс шимилган қатламқатлам  Сувда осон эрийдиган тузларСувда осон эрийдиган тузлар  КелтирилганКелтирилган  Она жинс Она жинс www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2-расм2-расм Тупроқ профилининг тузилишиТупроқ профилининг тузилиши www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. 2. ТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИ Тупроқ қатламлари бир-биридан ранги (туси), Тупроқ қатламлари бир-биридан ранги (туси), структураси, қовушмаси сингари морфологик белгилари структураси, қовушмаси сингари морфологик белгилари билан фарқланади. Улар ҳар хил кимёвий ва механик билан фарқланади. Улар ҳар хил кимёвий ва механик таркибга эга бўлиб, бу қатламларда биологик жараёнлар таркибга эга бўлиб, бу қатламларда биологик жараёнлар ҳам турлича кечади. Тупроқ қатламларининг тузилиши ҳам турлича кечади. Тупроқ қатламларининг тузилиши табиий тупроқ пайдо қилувчи жараёнлар ҳамда табиий тупроқ пайдо қилувчи жараёнлар ҳамда инсонларнинг ердан фойдаланиши туфайли ўзгариши инсонларнинг ердан фойдаланиши туфайли ўзгариши мумкин.мумкин. ТТ упроқ профилида бир қанча қатламлар ажратилади ва упроқ профилида бир қанча қатламлар ажратилади ва улар ҳам қатор қатламчаларга бўлинади. Ҳар бир қатлам улар ҳам қатор қатламчаларга бўлинади. Ҳар бир қатлам ўзининг номи ва ҳарфли белгилари (индекслари) га ўзининг номи ва ҳарфли белгилари (индекслари) га эга(эга( 1,21,2 - расмлар)- расмлар) .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИ А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди тўпланадиган) А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди тўпланадиган) қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак тоғ жинслари (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам - чимли қатлам ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам - чимли қатлам ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади.қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади. Органик моддалар тўпланадиганОрганик моддалар тўпланадиган (аккумулятив) (аккумулятив) қатламқатлам (А) тупроқ профилининг юқори қисмида яшил (А) тупроқ профилининг юқори қисмида яшил ўсимликларнинг қуриган биомассаси тўпланишидан ҳосил ўсимликларнинг қуриган биомассаси тўпланишидан ҳосил бўлади. Бу қатлам ўзининг ифодаланиши, характерига кўра - бўлади. Бу қатлам ўзининг ифодаланиши, характерига кўра - гумусли - аккумулятив қатлам, тупроқнинг юқори минерал гумусли - аккумулятив қатлам, тупроқнинг юқори минерал қатламида ҳосил бўлиб, уларда минерал моддақатламида ҳосил бўлиб, уларда минерал модда -- ларнинг ларнинг парчаланиши ва ишқорсизланиши ифодаланмапарчаланиши ва ишқорсизланиши ифодаланма -- ган; ган; А1А1 -- гумусли-элювиал, тупроқгумусли-элювиал, тупроқ профилининг юқори қатлами профилининг юқори қатлами ҳисобланиб, унда морфологикҳисобланиб, унда морфологик белгилари белгилари ва ва www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

тт аркибиаркиби жиҳатдан минералжиҳатдан минерал моддаларнинг парчаланиши ва моддаларнинг парчаланиши ва ишқорсизланиши ифодаланган (ўрмон, ўрмон-дашт, дашт ишқорсизланиши ифодаланган (ўрмон, ўрмон-дашт, дашт зоналарида яхши шаклланган). зоналарида яхши шаклланган). АА ва ва А1А1 қатламлари одатда қатламлари одатда бошқа қатламларга нисбатан анча тўқ, қорамтир тусли бўлиб, бошқа қатламларга нисбатан анча тўқ, қорамтир тусли бўлиб, бунда энг кўп миқдорда органик моддалар (гумус) ва озиқ бунда энг кўп миқдорда органик моддалар (гумус) ва озиқ моддалар тўпланган. Ишлов бериладиган тупроқлар профили моддалар тўпланган. Ишлов бериладиган тупроқлар профили одатда ҳайдалма одатда ҳайдалма қатламданқатламдан (Аҳ)(Аҳ) бошланади. Бу қатлам бошланади. Бу қатлам тупроқ гумусли қатлам ва қисман пастки қатламларнинг тупроқ гумусли қатлам ва қисман пастки қатламларнинг ҳайдалиши туфайли ҳосил бўлади.ҳайдалиши туфайли ҳосил бўлади. Чимланиш жараёни яхши борадиган қўриқ ерларда (қора Чимланиш жараёни яхши борадиган қўриқ ерларда (қора тупроқлар, каштан ва бўз тупроқларда) чим қатлами тупроқлар, каштан ва бўз тупроқларда) чим қатлами (Ач)(Ач) яхши ифодаланади А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди яхши ифодаланади А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди тўпланадиган) қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки тўпланадиган) қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам – тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам – чимличимли қатлам ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари қатлам ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо тупроқ минерал қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади.бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди тўпланадиган) А1 - гумусли - аккумулятив (чиринди тўпланадиган) қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей қатлам; А2-элювиаль, В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак тоғ жинслари (берч) қатлам, С - она жинс, Д-остки ғовак тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам - чимли қатлам ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам - чимли қатлам ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал ажратилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади.қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади. Органик моддалар тўпланадиганОрганик моддалар тўпланадиган (аккумулятив) (аккумулятив) қатламқатлам (А) тупроқ профилининг юқори қисмида яшил ўсим(А) тупроқ профилининг юқори қисмида яшил ўсим -- ликларнинг қуриган биомассаси тўпланишидан ҳосил бўлади. ликларнинг қуриган биомассаси тўпланишидан ҳосил бўлади. Бу қатлам ўзининг ифодаланиши, характерига кўра - гумусли Бу қатлам ўзининг ифодаланиши, характерига кўра - гумусли - аккумулятив қатлам, тупроқнинг юқори минерал қатламида - аккумулятив қатлам, тупроқнинг юқори минерал қатламида ҳосил бўлиб, уларда минерал моддаҳосил бўлиб, уларда минерал модда -- ларнинг парчаланиши ва ларнинг парчаланиши ва ишқорсизланишиишқорсизланиши ифода ифода ланмаланма -- ган; ган; А1А1 - гумусли-элювиал, - гумусли-элювиал, тупроқ профилининг юқори қатлами ҳисобланиб, унда тупроқ профилининг юқори қатлами ҳисобланиб, унда морфологик ва таркиби жиҳатдан минерал моддаларнинг морфологик ва таркиби жиҳатдан минерал моддаларнинг парчаланиши ва парчаланиши ва ишқор-ишқор- www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

сизланиши ифодаланган (ўрмон, ўрмон-дашт, дашт сизланиши ифодаланган (ўрмон, ўрмон-дашт, дашт зоналарида яхши шаклланган). зоналарида яхши шаклланган). АА ва ва А1А1 қатламлари одатда қатламлари одатда бошқа қатламларга нисбатан анча тўқ, қорамтир тусли бўлиб, бошқа қатламларга нисбатан анча тўқ, қорамтир тусли бўлиб, бунда энг кўп миқдорда органик моддалар (гумус) ва озиқ бунда энг кўп миқдорда органик моддалар (гумус) ва озиқ моддалар тўпланган. Ишлов бериладиган тупроқлар профили моддалар тўпланган. Ишлов бериладиган тупроқлар профили одатда ҳайдалма қатламдан одатда ҳайдалма қатламдан (Аҳ)(Аҳ) бошланади. Бу қатлам бошланади. Бу қатлам тупроқ гумусли қатлам ва қисман пастки қатламларнинг тупроқ гумусли қатлам ва қисман пастки қатламларнинг ҳайдалиши туфайли ҳосил бўлади. Чимланиш жараёни яхши ҳайдалиши туфайли ҳосил бўлади. Чимланиш жараёни яхши борадиган қўриқ ерларда (қора тупроқлар, каштан ва бўз борадиган қўриқ ерларда (қора тупроқлар, каштан ва бўз тупроқларда) чим қатлами тупроқларда) чим қатлами (Ач)(Ач) яхши ифодаланади А1 - яхши ифодаланади А1 - гумусли – аккумулятив (чиринди тўпланадиган) қатлам; А2-гумусли – аккумулятив (чиринди тўпланадиган) қатлам; А2- элювиаль,элювиаль, В - В - иллювиал ёки ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д-иллювиал ёки ўтувчи, G - глей (берч) қатлам, С - она жинс, Д- остки ғовак тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик остки ғовак тоғ жинслари бўлиб, С - дан ўзининг литологик таркиби билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов таркиби билан фарқланади. Аҳ - ҳайдалма қатлам, ишлов бериладиган тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда бериладиган тупроқлардаги ҳайдалма қатлам. Қўриқ ерларда Ач қатлам - чимли қатлам ажраАч қатлам - чимли қатлам ажра - - тилади. Ао ва Т тилади. Ао ва Т органоген қатламлари тупроқ минерал қисмининг юзасида органоген қатламлари тупроқ минерал қисмининг юзасида тўшама сифатида пайдо бўлади.тўшама сифатида пайдо бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИТУПРОҚНИНГ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИ ЭлювиалЭлювиал (ювилма) (ювилма) қатламқатлам (А2) тупроқ минерал (А2) тупроқ минерал қисмининг интенсив парчаланиши ва бу маҳсулотларнинг қисмининг интенсив парчаланиши ва бу маҳсулотларнинг пастки қатламларга ювилиб кетилиши жараёнлари натипастки қатламларга ювилиб кетилиши жараёнлари нати -- жасида пайдо бўлади. У очроқ тусли. Иллювиал ёки ўтувжасида пайдо бўлади. У очроқ тусли. Иллювиал ёки ўтув -- чи қатлам (В) элювиал ёки гумус (чиринди) ли қатлам чи қатлам (В) элювиал ёки гумус (чиринди) ли қатлам остида ҳосил бўлиб, она жинсларига ўтувчи қатламостида ҳосил бўлиб, она жинсларига ўтувчи қатлам ҳҳ исобланади.исобланади. Элювиал қатламли тупроқларда иллювиал қатлам Элювиал қатламли тупроқларда иллювиал қатлам яхши шаклланиб, унда ювилган моддалар (тупроқ пайдо яхши шаклланиб, унда ювилган моддалар (тупроқ пайдо бўлиш маҳсулотлари) қисман ана шу қатламда тўплана бўлиш маҳсулотлари) қисман ана шу қатламда тўплана бошлайди. Шунинг учун шимилма қатлам ҳам дейилади.бошлайди. Шунинг учун шимилма қатлам ҳам дейилади. Иллювиал қатламнинг қуйидаги турлари: Иллювиал қатламнинг қуйидаги турлари: ВFеВFе - темир - темир моддалари ювилиб келтирилган. моддалари ювилиб келтирилган. Вh Вh - гумусли мод- гумусли мод -- далар далар шимилган, шимилган, ВкВк - карбонатлар тупланган, - карбонатлар тупланган, ВsВs – суль – суль -- фатлар фатлар ва хлоридлар келтирилган. ва хлоридлар келтирилган. ВВ i i - ил (лойка) заррача- ил (лойка) заррача -- лари лари келтирилиб тўпланган қатламчалари ажратиладикелтирилиб тўпланган қатламчалари ажратилади В -В - қатлам иллювиал ҳисобланмасдан балки гумусли қатлам иллювиал ҳисобланмасдан балки гумусли аккумулятив қатламдан жинсларга ўтувчи қатламдан аккумулятив қатламдан жинсларга ўтувчи қатламдан иборат. У кўпинча структура ва қовушмасига кўра иборат. У кўпинча структура ва қовушмасига кўра В1 В2В1 В2 қатламчаларига ажратилади.қатламчаларига ажратилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. ТУПРОҚ ВА УНИНГ АЙРИМ 2. ТУПРОҚ ВА УНИНГ АЙРИМ ҚАТЛАМҚАТЛАМ ЛАРИ ЛАРИ ҚАЛИНЛИГИҚАЛИНЛИГИ Тупроқнинг умумий қалинлиги деб, унинг юзасидан Тупроқнинг умумий қалинлиги деб, унинг юзасидан бошлаб она жинсигача бўлган қатламлар йиғиндисига бошлаб она жинсигача бўлган қатламлар йиғиндисига айтилади.айтилади. Д Д емак, тупроқ қалинлиги унинг емак, тупроқ қалинлиги унинг АА 0+А1+А2+0+А1+А2+ В1+В2В1+В2 каби қатлам ва қатламчаларининг С (она жинси) каби қатлам ва қатламчаларининг С (она жинси) гача барча йиғиндисидир.гача барча йиғиндисидир. Турли тупроқларнинг қалинлиги ҳар хил бўлиб, 40-50 см Турли тупроқларнинг қалинлиги ҳар хил бўлиб, 40-50 см дан 100-150 см гачадир. Аммо Ўрта Осиёнинг қадимдан 100-150 см гачадир. Аммо Ўрта Осиёнинг қадим -- дан дан суғорилиб келинаётган маданий воҳа тупроқларининг суғорилиб келинаётган маданий воҳа тупроқларининг қалинлиги 250-300 см ва ундан ҳам ошади.қалинлиги 250-300 см ва ундан ҳам ошади. Тупроқларнинг умумий қалинлигидан ташқари улар Тупроқларнинг умумий қалинлигидан ташқари улар -- нинг алоҳида генетик қатламлари қалинлигини аниқлаш нинг алоҳида генетик қатламлари қалинлигини аниқлаш ҳам агрономик нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга эга. ҳам агрономик нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга эга. Тупроқ унумдорлигини белгилашда, ерга ишлов бериш, Тупроқ унумдорлигини белгилашда, ерга ишлов бериш, мелиоратив тадбирларни олиб боришда ҳамда тупроқ мелиоратив тадбирларни олиб боришда ҳамда тупроқ пайдо бўлиш жараёнларининг боришини ўрганишда бу пайдо бўлиш жараёнларининг боришини ўрганишда бу кўрсаткич эътиборга олинади. кўрсаткич эътиборга олинади. Айрим қатламлар қалинлигини белгилашда тупроқ Айрим қатламлар қалинлигини белгилашда тупроқ юзасидан бошлаб, унинг юқори ва қуйи чегарасини кўрсаюзасидан бошлаб, унинг юқори ва қуйи чегарасини кўрса -- тиб смтиб см да ифодалаш анча қулай (масалан, А0= 0-3 см. да ифодалаш анча қулай (масалан, А0= 0-3 см. А1=3-18, А2 = 18-30, В1 = 30 - 45 ва х.к).А1=3-18, А2 = 18-30, В1 = 30 - 45 ва х.к). www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ГлейГлей (берч) (берч) қатлами (G)қатлами (G) - гидроморф тупроқларда - гидроморф тупроқларда ҳосил бўлади ҳосил бўлади Она жинс (С)Она жинс (С) тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари кам тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари кам таъсир этган ғовак жинслардан иборат. таъсир этган ғовак жинслардан иборат. Тупроқ ости туб Тупроқ ости туб жинслари (D),жинслари (D), одатда тупроқ қатламлари муайян одатда тупроқ қатламлари муайян жинсларда пайдо бўлиб, унинг остида эса бошқа жинсларда пайдо бўлиб, унинг остида эса бошқа хоссаларга эга жинслар мавжуд бўлганда ажратилади хоссаларга эга жинслар мавжуд бўлганда ажратилади Она Она жинс (С)жинс (С) тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари кам таъсир тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари кам таъсир этган ғовак жинслардан иборат. этган ғовак жинслардан иборат. Тупроқ ости туб Тупроқ ости туб жинслари (D),жинслари (D), одатда тупроқ қатламлари муайян одатда тупроқ қатламлари муайян жинсларда пайдо бўлиб, унинг остида эса бошқа жинсларда пайдо бўлиб, унинг остида эса бошқа хоссаларга эга жинслар мавжуд бўлганда ажратиладихоссаларга эга жинслар мавжуд бўлганда ажратилади .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚНИНГ РАНГИ ВА ТУСЛАРИТУПРОҚНИНГ РАНГИ ВА ТУСЛАРИ Тупроқнинг ранги ва тусларида тупроқ пайдо бўлиш Тупроқнинг ранги ва тусларида тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари яққол акс этган бўлади. Шунинг учун ҳам бу жараёнлари яққол акс этган бўлади. Шунинг учун ҳам бу белги тупроқда кечадиган кўплаб жараёнларни ва тупроқбелги тупроқда кечадиган кўплаб жараёнларни ва тупроқ -- нинг келиб чиқиш моҳиятини тушунишда алоҳида аҳамининг келиб чиқиш моҳиятини тушунишда алоҳида аҳами -- ятга эга. Тупроқнинг ранги уни ташкил этган моддалар ятга эга. Тупроқнинг ранги уни ташкил этган моддалар туси ҳамда тупроқнинг физик ҳолати ва намлик даражаси туси ҳамда тупроқнинг физик ҳолати ва намлик даражаси билан аниқланади. Тупроқ рангини белгиловчи энг муҳим билан аниқланади. Тупроқ рангини белгиловчи энг муҳим моддалар жумласига: 1) гумус, 2) темир бирикмалари, 3) моддалар жумласига: 1) гумус, 2) темир бирикмалари, 3) кремнезем бирикмалари ва оҳак моддалари сингарилар кремнезем бирикмалари ва оҳак моддалари сингарилар киради(11– расм). Тупроқнинг ранги ва тусларида тупроқ киради(11– расм). Тупроқнинг ранги ва тусларида тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари яққол акс этган бўлади. Шунинг пайдо бўлиш жараёнлари яққол акс этган бўлади. Шунинг учун ҳам бу белги тупроқда кечадиган кўплаб жараёнларучун ҳам бу белги тупроқда кечадиган кўплаб жараёнлар -- ни ва тупроқнинг келиб чиқиш моҳиятини тушунишда ни ва тупроқнинг келиб чиқиш моҳиятини тушунишда алоҳида аҳамиятга эга. Тупроқнинг ранги уни ташкил алоҳида аҳамиятга эга. Тупроқнинг ранги уни ташкил этган моддалар туси ҳамда тупроқнинг физик ҳолати ва этган моддалар туси ҳамда тупроқнинг физик ҳолати ва намлик даражаси билан аниқланади. Тупроқ рангини намлик даражаси билан аниқланади. Тупроқ рангини белгиловчи энг муҳим моддалар жумласига: 1) гумус, 2) белгиловчи энг муҳим моддалар жумласига: 1) гумус, 2) темир бирикмалари, 3) кремнезем бирикмалари ва оҳак темир бирикмалари, 3) кремнезем бирикмалари ва оҳак моддалари сингарилар кирадимоддалари сингарилар киради (( 33 – расм).– расм). www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3-расм3-расм Тупроқ рангини белгиловчи энг муҳим моддаларТупроқ рангини белгиловчи энг муҳим моддалар www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚНИНГ МЕХАНИК ТАРКИБИТУПРОҚНИНГ МЕХАНИК ТАРКИБИ Дала шароитида ўрганилаётганда механик Дала шароитида ўрганилаётганда механик таркиби ташқи белгилари асосида ва бармоқлар таркиби ташқи белгилари асосида ва бармоқлар орасида эзгилаб тахминан қанча қум ва лой орасида эзгилаб тахминан қанча қум ва лой заррачалари борлигига қараб аниқланади. Шу заррачалари борлигига қараб аниқланади. Шу мақсадда лойли ҳалқалар қилиб қум, қумлоқ, мақсадда лойли ҳалқалар қилиб қум, қумлоқ, қумоқ ёки соз тупроқ эканлигини ўрганиш ҳам қумоқ ёки соз тупроқ эканлигини ўрганиш ҳам мумкин. Механик таркибига доир аниқ мумкин. Механик таркибига доир аниқ маълумотлар лаборатория анализлари асосида маълумотлар лаборатория анализлари асосида олинади.олинади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚ СТРУКТУРАСИТУПРОҚ СТРУКТУРАСИ Тупроқнинг алоҳида агрегат бўлаклар (доначалар) га Тупроқнинг алоҳида агрегат бўлаклар (доначалар) га ажралиб кетишига тупроқ структураси дейилади. Бу ажралиб кетишига тупроқ структураси дейилади. Бу агрегатлар турли механик элементларнинг бир-бирига агрегатлар турли механик элементларнинг бир-бирига бирикишидан ҳосил бўлади. Структура бирикишидан ҳосил бўлади. Структура бўлакчаларининг шакли, ўлчами ва сифат таркиби турли бўлакчаларининг шакли, ўлчами ва сифат таркиби турли тупроқлар ҳамда уларнинг алоҳида қатламларида ҳар тупроқлар ҳамда уларнинг алоҳида қатламларида ҳар хил бўлиб, С.А.Захаров бўйича асосан: кубсимон, хил бўлиб, С.А.Захаров бўйича асосан: кубсимон, призмасимон ва плитасимон каби 3 типга ва ўз призмасимон ва плитасимон каби 3 типга ва ўз навбатида турлар ҳамда хилларга ажратилади ( навбатида турлар ҳамда хилларга ажратилади ( 44 -расм). -расм). I. I. Кубсимон тип: 1Кубсимон тип: 1 - Йирик увоқли; 2- Йирик увоқли; 2 - Ёнғоқсимон;- Ёнғоқсимон; 33 - Донадор; 4- Донадор; 4 - Чангсимон.- Чангсимон. IIII .. Призмасимон тип: 5- Устунсимон; Призмасимон тип: 5- Устунсимон; 66 -- Йирик Йирик призматик. призматик. IIIIII .. Плитасимон тип: 7 Плитасимон тип: 7 - Ясси қатламсимон;- Ясси қатламсимон; 88 - Япроқсимон. - Япроқсимон. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4-расм4-расм Тупроқнинг структура кўринишлариТупроқнинг структура кўринишлари www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚ ҚОВУШМАСИТУПРОҚ ҚОВУШМАСИ Тупроқ қовушмаси - тупроқ зичлиги ва ғоваклигининг Тупроқ қовушмаси - тупроқ зичлиги ва ғоваклигининг ташқи ифодасидир.ташқи ифодасидир. ЗЗ ичлигига кўра тупроқлар қовушмаси қуйидигаларга ичлигига кўра тупроқлар қовушмаси қуйидигаларга бўлинади:бўлинади: 1. Ж у д а з и ч қ о в у ш м а - тупроқ чуқурини 1. Ж у д а з и ч қ о в у ш м а - тупроқ чуқурини белкурак билан кавлашнинг деярли имкони йўқ, мисранг белкурак билан кавлашнинг деярли имкони йўқ, мисранг ёки метиндан фойдаланишга тўғри келади.ёки метиндан фойдаланишга тўғри келади. 2. З и ч қ о в у ш м а - чуқур кетмон ёки белкурак 2. З и ч қ о в у ш м а - чуқур кетмон ёки белкурак ёрдамида анча қийинлик билан кавланади. Бундай зичлик ёрдамида анча қийинлик билан кавланади. Бундай зичлик оғир қумоқ ва соз механик таркибли тупроқнинг иллювиал оғир қумоқ ва соз механик таркибли тупроқнинг иллювиал гиризонти учун характерли.гиризонти учун характерли. 3. Ғ о в а к қ о в у ш м а - чуқур осон ковланади, 3. Ғ о в а к қ о в у ш м а - чуқур осон ковланади, белкурак билан ташланган тупроқ майда бўлакларга белкурак билан ташланган тупроқ майда бўлакларга сочилиб кетади. Увоқли донадор, структурали қумоқ ва сочилиб кетади. Увоқли донадор, структурали қумоқ ва соз тупроқлар ҳамда етилтириб ишлов берилган соз тупроқлар ҳамда етилтириб ишлов берилган тупроқларнинг ҳайдалма қатлами учун хос.тупроқларнинг ҳайдалма қатлами учун хос. 4. С о ч и л м а қ о в у ш м а - қумли ва қумлоқ 4. С о ч и л м а қ о в у ш м а - қумли ва қумлоқ таркибли тупроқларнинг қуруқ ҳайдалма қатламлари учун таркибли тупроқларнинг қуруқ ҳайдалма қатламлари учун характерли.характерли. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТУПРОҚНИНГ ЯНГИ ЯРАЛМАСИ ВАТУПРОҚНИНГ ЯНГИ ЯРАЛМАСИ ВА ҚЎШИЛМАСИҚЎШИЛМАСИ .. Тупроқ пайдо бўлиш жараёнларида вужудга келадиган Тупроқ пайдо бўлиш жараёнларида вужудга келадиган ва тупроқ қатламларида тўпланадиган турли шакл ва ва тупроқ қатламларида тўпланадиган турли шакл ва кимёвий таркибли моддаларга кимёвий таркибли моддаларга я н г и я р а л м а деб аталая н г и я р а л м а деб атала -- ди. Тупроқда борадиган физикавий, кимёвий ҳамда биолоди. Тупроқда борадиган физикавий, кимёвий ҳамда биоло -- гик жараёнлар натижасида ўсимлик ва ҳайвонот оламини гик жараёнлар натижасида ўсимлик ва ҳайвонот оламини бевосита таъсиридан ҳосил бўлишига кўра бевосита таъсиридан ҳосил бўлишига кўра к и м ёк и м ё в и й ва в и й ва б и о л о г и к я н г и я р а л а м а л а р ажратилади. б и о л о г и к я н г и я р а л а м а л а р ажратилади. КК имёвий янги яралма тупроқдаги турли кимёвий жараимёвий янги яралма тупроқдаги турли кимёвий жара -- ёнлар туфайли ҳосил бўладиган ҳар хил бирикмалардан ёнлар туфайли ҳосил бўладиган ҳар хил бирикмалардан иборат. Таркибига кўра янги яралмалар: сувда осон иборат. Таркибига кўра янги яралмалар: сувда осон эрийдиган тузлардан, асосан натрий хлорид, натрий эрийдиган тузлардан, асосан натрий хлорид, натрий сульфат, кальций ва магний оксид ва гидрооксидлари сульфат, кальций ва магний оксид ва гидрооксидлари (одатда фосфор кислотаси билан бирга), темирнинг оксид (одатда фосфор кислотаси билан бирга), темирнинг оксид бирикмалари ва чиринди моддалардан иборат бўлиши бирикмалари ва чиринди моддалардан иборат бўлиши мумкин. мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ҚЎШИЛМАҚЎШИЛМА ЛАРЛАР ҚўшилмаҚўшилма деб, тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари билан деб, тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари билан боғлик бўлмаган, лекин кейинчалик ташқаридан аралашиб боғлик бўлмаган, лекин кейинчалик ташқаридан аралашиб қўшилиб қолган органик ва минерал моддаларга айтилади. қўшилиб қолган органик ва минерал моддаларга айтилади. Ҳайвонларнинг суяги, турли чиғаноқлар, ўсимлик қолдиқҲайвонларнинг суяги, турли чиғаноқлар, ўсимлик қолдиқ -- лари лари биологик қўшилмабиологик қўшилма бўлиб, тош, шағал ва бошқа жисм бўлиб, тош, шағал ва бошқа жисм бўлаклари бўлаклари минерал қўшилмаминерал қўшилма ҳисобланади. Булардан таш ҳисобланади. Булардан таш -- қари кўмир бўлакчалари, уй ҳайвонлари суяклари, уй-рўзқари кўмир бўлакчалари, уй ҳайвонлари суяклари, уй-рўз -- ғор буюмлари синиқлари (сопол ва чинни идиш бўлаклағор буюмлари синиқлари (сопол ва чинни идиш бўлакла -- ри) ва инсонларнинг суяклари каби нарсалар археологик ри) ва инсонларнинг суяклари каби нарсалар археологик қўшилмалардир. Бу қўшилмаларни ўрганиш натижасида қўшилмалардир. Бу қўшилмаларни ўрганиш натижасида тупроқнинг ёши ва инсонларнинг тупроққа таъсири таритупроқнинг ёши ва инсонларнинг тупроққа таъсири тари -- хини аниқлаш мумкин. хини аниқлаш мумкин. ҚўшилмаҚўшилма деб, тупроқ пайдо бўлиш деб, тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари билан боғлик бўлмаган, лекин кейинчалик жараёнлари билан боғлик бўлмаган, лекин кейинчалик ташқаридан аралашиб қўшилиб қолган органик ва минеташқаридан аралашиб қўшилиб қолган органик ва мине -- рал моддаларга айтилади. Ҳайвонларнинг суяги, турли рал моддаларга айтилади. Ҳайвонларнинг суяги, турли чиғаноқлар, ўсимлик қолдиқлари чиғаноқлар, ўсимлик қолдиқлари биологик қўшилмабиологик қўшилма бўлиб, бўлиб, тош, шағал ва бошқа жисм бўлаклари тош, шағал ва бошқа жисм бўлаклари минерал қўшилмаминерал қўшилма ҳисобланади. Булардан ташқари кўмир бўлакчалари, уйҳисобланади. Булардан ташқари кўмир бўлакчалари, уй www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ҳайвонлари суяклари, уй-рўзғор буюмлари синиқлари ҳайвонлари суяклари, уй-рўзғор буюмлари синиқлари (сопол ва чинни идиш бўлаклари) ва инсонларнинг (сопол ва чинни идиш бўлаклари) ва инсонларнинг суяклари каби нарсалар археологик қўшилмалардир. Бу суяклари каби нарсалар археологик қўшилмалардир. Бу қўшилмаларни ўрганиш натижасида тупроқнинг ёши ва қўшилмаларни ўрганиш натижасида тупроқнинг ёши ва инсонларнинг тупроққа таъсири тарихини аниқлаш инсонларнинг тупроққа таъсири тарихини аниқлаш мумкин.мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3. 3. ТУПРОҚ ПРОФИЛИНИНГ МИКРОМОРФОТУПРОҚ ПРОФИЛИНИНГ МИКРОМОРФО -- ЛОГИК ТУЗИЛИШИЛОГИК ТУЗИЛИШИ Тупроқ макроморфологик белгилари билан бир қаторТупроқ макроморфологик белгилари билан бир қатор -- да оддий кўз билан илғаш қийин бўлган аммо фақат да оддий кўз билан илғаш қийин бўлган аммо фақат поляризацион (қутблаштирувчи) микроскоп орқали, поляризацион (қутблаштирувчи) микроскоп орқали, махсус усуллардан фойдаланиб ўрганиш мумкин бўлган махсус усуллардан фойдаланиб ўрганиш мумкин бўлган микроморфологик хусусиятлари билан ҳам характерланамикроморфологик хусусиятлари билан ҳам характерлана -- ди. Тупроқнинг микроморфологик белгиларини ўрганиш ди. Тупроқнинг микроморфологик белгиларини ўрганиш усулини дастлаб немис олими В.Кубиен ишлаб чиққан ва усулини дастлаб немис олими В.Кубиен ишлаб чиққан ва кейинчалик кўплаб тупроқшунослар (Мюкенхаузен, кейинчалик кўплаб тупроқшунослар (Мюкенхаузен, Ярилова, Порфенова, Добровольский) томонидан Ярилова, Порфенова, Добровольский) томонидан такомиллаштирилган. Бу усул қовушмаси бузилмаган такомиллаштирилган. Бу усул қовушмаси бузилмаган тупроқ намуналари шлифларини поляризацион тупроқ намуналари шлифларини поляризацион микроскопда ўрганишга асосланганмикроскопда ўрганишга асосланган (( 55 - расм)- расм) .. 11 - ковакликлар; 2- ковакликлар; 2 - склетли плазма; 3- склетли плазма; 3 -- склетли склетли плазмада таркалган, бирламчи минераллар кристаллари.плазмада таркалган, бирламчи минераллар кристаллари. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

5-расм. 5-расм. Шлифда тупроқ намунасининг қутблаштирувчиШлифда тупроқ намунасининг қутблаштирувчи микроскопда кўринишимикроскопда кўриниши www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4. 4. ТУПРОҚ МОРФОЛОГИКТУПРОҚ МОРФОЛОГИК БЕЛГИЛАРИНИ БЕЛГИЛАРИНИ ЎЎ РГАНИШРГАНИШ - - НИНГ ТУПРОҚШУНОСЛИКДАГИ НИНГ ТУПРОҚШУНОСЛИКДАГИ АҲАМИЯТИАҲАМИЯТИ 4. Тупроқ морфологик белгиларини ўрганиш тупроқ пайдо 4. Тупроқ морфологик белгиларини ўрганиш тупроқ пайдо қилувчи жараёнларни ҳамда айрим қатламларнинг таркиби, қилувчи жараёнларни ҳамда айрим қатламларнинг таркиби, хоссалари, характери асосида тупроқ типлари, типчалари ва хоссалари, характери асосида тупроқ типлари, типчалари ва турларини аниқлаш имкониятини беради ва тупроқларни турларини аниқлаш имкониятини беради ва тупроқларни аниқлаш учун зарур. Тупроқларни аниқлаш уни у ёки бу аниқлаш учун зарур. Тупроқларни аниқлаш уни у ёки бу типга, типчага, хил ва айирмаларга мансуб эканлигини типга, типчага, хил ва айирмаларга мансуб эканлигини аниқлашга имкон беради.аниқлашга имкон беради. Масалан, агарда тупроқ қора тусли, донадор ёки майда Масалан, агарда тупроқ қора тусли, донадор ёки майда кесакли структурали, унинг қора тусли чириндили қатлакесакли структурали, унинг қора тусли чириндили қатла -- ми ми 50-70-100 см га эга, ва ниҳоят чиринди ости қатлам хлорид 50-70-100 см га эга, ва ниҳоят чиринди ости қатлам хлорид кислотаси таъсирида қайнаса (яъни карбонатлиликислотаси таъсирида қайнаса (яъни карбонатлили -- гининг гининг белгиси), бундай тупроқни биз ишонч билан қора тупроқлар белгиси), бундай тупроқни биз ишонч билан қора тупроқлар типига киритишимиз мумкин. Юқорида қайд этилган типига киритишимиз мумкин. Юқорида қайд этилган хусусиятлар қора тупроқларни билдирадиган тип белгилари хусусиятлар қора тупроқларни билдирадиган тип белгилари ҳисобланади. Типга хос бўлган белгиларнинг қай даражада ҳисобланади. Типга хос бўлган белгиларнинг қай даражада ифодаланишига кўра ўз навбатида типчаларга бўлинадиифодаланишига кўра ўз навбатида типчаларга бўлинади ..  www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Шундай қилиб, тупроқларнинг морфологик Шундай қилиб, тупроқларнинг морфологик белгиларини ўрганишдан мақсад, уларни аниқлашда қайси белгиларини ўрганишдан мақсад, уларни аниқлашда қайси тип, типча, авлод, тур, хил ва айирмалардаги тупроқ тип, типча, авлод, тур, хил ва айирмалардаги тупроқ эканлигини аниқлашдан иборатдир. Бундан ташқари эканлигини аниқлашдан иборатдир. Бундан ташқари тупроқларнинг морфологик белгилари уларнинг ички тупроқларнинг морфологик белгилари уларнинг ички хоссалари билан боғлиқ бўлиб, кимёвий таркиби ва хоссалари билан боғлиқ бўлиб, кимёвий таркиби ва физикавий хоссаларини ҳам билдиради ва яқинча физикавий хоссаларини ҳам билдиради ва яқинча аниқлашга ёрдам беради.аниқлашга ёрдам беради. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

МУСТАҚИЛ ИШЛАШ УЧУН САВОЛЛАРМУСТАҚИЛ ИШЛАШ УЧУН САВОЛЛАР 1. Тупроқ профили ва уни ташкил этувчи генет1. Тупроқ профили ва уни ташкил этувчи генет -- ик қатламларни тушунтиринг?ик қатламларни тушунтиринг? 2. Тупроқнинг асосий морфологик белгиларига 2. Тупроқнинг асосий морфологик белгиларига нималар киради?нималар киради? 3. Тупроқ ранги ва уни белгиловчи энг муҳим 3. Тупроқ ранги ва уни белгиловчи энг муҳим моддаларни таърифланг?моддаларни таърифланг? 4. Тупроқ қовушмаси қандай хилларга бўлинади?4. Тупроқ қовушмаси қандай хилларга бўлинади? 5. Тупроқнинг янги яралмаси ва қўшилмаси деб 5. Тупроқнинг янги яралмаси ва қўшилмаси деб нимага айтилади?нимага айтилади? 6. Тупроқ профилининг микроморфологик 6. Тупроқ профилининг микроморфологик тузилиши ва уни ўрганиш усулларини тузилиши ва уни ўрганиш усулларини таърифланг?таърифланг? www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхатиФойдаланиладиган адабиётлар рўйхати  И.Бобохўжаев, П.Узоқов. “Тупроқшунослик”, Меҳнат, И.Бобохўжаев, П.Узоқов. “Тупроқшунослик”, Меҳнат, Т. 1995Т. 1995  В.А. Ковда, Б.Г.Розонов. Почвоведение, ВВ.А. Ковда, Б.Г.Розонов. Почвоведение, В ыы сшая школа, сшая школа, М.198М.198  В.А.Ковда ОсновВ.А.Ковда Основ ыы учения о почве, М.1971 учения о почве, М.1971  4. Л.Т.Турсунов Тупроқ физикаси,Т.19884. Л.Т.Турсунов Тупроқ физикаси,Т.1988 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!!!РАҲМАТ!!! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Гидрологик тадқиқот ишлари

Ўрта Осиёнинг орографик тузилиши

Сув тузилиши. Табиатда сувнинг аҳамияти

Геоморфологик тадкикот ишлари

Литосферанинг долзарб муаммолари ва уларнинг ечимини топишнинг замонавий йўллари