Iqtisodiy rayonlashtirish, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya - География - Презентации

Iqtisodiy rayonlashtirish, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya

Загружено в:

21.01.2024

Скачано:

0

Размер:

907.0966796875 KB

Iqtisodiy rayonlashtirish, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya

Reja: 1. Geografiyada rayon tushunchasi. 2. Iqtisodiy rayonning ta’rifi. 3. Iqtisodiy rayonlashtirishning prinsip va omillari 4. Iqtisodiy rayonlashtirishning ahamiyati

Barcha fanlarda bo‘lganidek, geografiyaning ham birlamchi, o‘zak tushunchasi mavjud — ki, usiz bu fan to‘g‘risida so‘z yuritish aslo mumkin emas. Agar turix fani uchun davr, biologiya uchun xujayra, ximiyada molekula tushunchalari ushbu fanlar uchun eng muhim hisoblansa, geografiyada bunday vazifani rayon tushunchasi o‘taydi. "Rayon" so‘zi fransuz tilidan olingan bo‘lsada (ingliz tilida u region deb ham yuritiladi), u hozirgi kunda xalqaro, ya’ni baynanminal mazmunga ega. Binobarin, uni respublika, parlament, konstitutsiya, landshaft kabi so‘zlar qatorida bemalol ishlatish mumkin va katta xatolik bo‘lmaydi. Xususan, mazkur tushunchani aynan shu shaklda sof geografik birliklar ma’nosida qo‘llash zarur. Sababi -xuni ma’muriy hududlarga tegishli bo‘lgan "nohiya" yoki "tuman" ko‘rinishiga o‘girish balkim mumkindir, biroq haqiqiy geografik rayonni, rayonlashtirishni geogarafik tuman, tumanlashtirish shaklida tatbiq etish o‘ta kulgili va noo‘rindir.

Rayon tushunchasi va uning mazmun — mohiyati hozirgi zamon tizim — tarkib (sistema — struktura) prinsipiga yoki ilmiy dunyoqarash yondoshuviga ham mos keladi. CHunki, rayon o‘z navbatida rayonchalardan, ular esa yana nisbatan kichikroq hududiy birliklardan tashkil topadi (xuddi "matryoshka" o‘yinchog‘idek). Ko‘rinib turibdiki, rayon bu ko‘p bosqichli, pog‘onasimon tushunchadir. Xuddi shunday, ma’lum bir hududiy sitema o‘z tarkibiga ega, bu ham esa o‘zidan keyingi pog‘onaga nisbatan sistemadir. Boshqacha qilib aytganda, har qanday hududiy birlik, agar u ochiq sistema shaklida ko‘rilsa, o‘zidan kattaroq hududga nisbatan tarkib (sistemacha, kichykroq sistema) va ayni paytda o‘zining ichki tuzilishi nuqtai nazardan yaxlit sistemadir. YUqorida keltirilgan misol—Farg‘ona iqtisodiy rayoni mustaqil O‘zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyoti tizimida tarkibiy birlikdir. SHu bilan birga, u alohida Farg‘ona, Andijon, Namangan viloyatlari (tarkib)lardan tashkil topgan. Xuddi shunday, mazkur viloyatlar ham bosqichsimon hududiy tuzilmalardan iborat.

Iqtisodiy rayonlar shakllanishining o‘ziga xos tartibi yoki mexanizmi mavjud bo‘lib, uning ildizi hududiy mehnat taqsimotiga borib taqaladi. Hududiy mehnat taqsimoti esa ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomoni va u mohiyatan iktisodiy geografik jarayonni anglatadi. SHunday qilib, hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish oqibatida alohida joylarning muayyan xo‘jalik sohalarga ixtisoslashuvi, bir hududning qolgan hududlardan ana shu jihatdan farqlanishi vujudga keladi. Natijada mamlakat ho‘jaligining hududiy tuzilmasi va tarkibi, geoiktisodiy tizimning ichki tafovutlari —aniqrog‘i iqtisodiy rayonlar to‘ri shakllanadi. Turli yo‘nalishdagi iqtisodiy rayonlar to‘ri va ularning o‘zaro hududiy munosabati, joylashuvi, bizning fikrimizcha, iktisodiy geografik vaziyat yoki holatni yuzaga keltiradi

Iqtisodiy geografik jarayon —hududiy mehnat taqsimoti uzluksiz, doimiy bo‘lganligi sabali rayonlar to‘ri va tarkibi ham o‘zgarib boradi. Ammo xo‘jalikning hududiy tarkibi uning tarmoqlar tarkibiga ko‘ra biroz sust o‘zgaruvchan bo‘ladi. SHu bilan birga makroiqtisodiyotning (milliy iqtisodiyotning) hududiy va tarmoqlar tuzilmasi orasida muntazam aloqadorlik mavjud: tarmoqlar tarkibidagi o‘zgarishlar xo‘jalikning hududiy tarkibiga, ya’ni mintaqaviy iqtisodiyotga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Iqtisodiy rayonlashtirish ma’lum prinsip va omillarga asoslanadi. Ulardan eng muhimlari: xo‘jalikning ixtisoslashuvi va kompleks (majmua shaklida) rivojlanishi, hududiy yaxlitlik yoki birlik, geografik o‘rin, rayon hosil qiluvchi markaz—gurli yiriklikdagi shaharlarning mavjudligi, ichki transport va boshqa infrastruktura elementlarining umumiyligi va xokazo. SHu 4 qatorda ma’muriy — hududiy birliklar, ularning istiqbol rivojlanish muammolari va ustuvor yo‘nalishalri ham e’tiborga olinadi.

Iqtisodiy rayonlashtirishni ikki xil amalga oshirish mumkin. Birinchisida — mamlakat maydoni va uning ma’muriy birliklari turli miqdor va kattalikdagi hududlarga ajratiladi. Bunda rayonlar tarkibiga kiritilmagan biror joy, u erda xo‘jalik ob’ekti bor yoki yo‘qligidan qat’iy nazar, chetda qolmaydi. Odatda, o‘quv jarayonida va mamlakatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda ana shu tartibdagi rayonlar nazarda tutiladi. Ikkinchi xil rayonlashtirish esa ko‘proq ilmiy — tadqiqot ishlarida ajratilib, ular asosan sohaviy (tarmoq) xususiyatiga ega bo‘ladi. Bunday rayonlar tarkibiga faqat o‘rganilayotgan xo‘jalik sohasi mavjud bo‘lgan joylar kiritiladi, xolos, qolgan hududlar esa "bo‘sh" qolaveradi. Masalan, Angren — Olmaliq tog‘ —kon sanoati yoki Qizilqumdagi qorako‘lchilik shu toifadagi rayonlarga kiradi. Demak, iqtisodiy rayonlar integral (umumiy) va tarmoq rayonlarga bo‘linadi.

Mamlakatning ma’muriy — hududiy tuzilishi va iqtisodiy rayonlari o‘rtasida muayyan aloqadorlik mavjud. SHu bilan birga alohida viloyatlar xo‘jaligi ham iqtisodiy rayon shaklida ko‘rilishi mumkin. Biroq, bunday toifadagi birliklar ma’muriy — iqtisodiy rayonlardir. Aslida ular mamlakatning geosiyosiy tuzilmasini tashkil etadi, haqiqiy (real) geografik rayonlar esa uning geoiktisodiy tuzilmasini aks ettiradi. Ba’zilar iqtisodiy rayon va rayonlashtirishni sobiq Ittifoq, kommunistik g‘oyalar bilan asossiz bog‘laydilar va shu bois undan voz kechish tarafdori bo‘lib chiqadilar. Haqiqatda esa mutlaqo bunday emas; nazariy g‘oya va konsepsiyalar, agar ular chinakkam ilmiy bo‘lsa, siyosiy mafkura bilan bevosita bog‘liq emas. Zero fan, ilmiy tadqiqot natijalari millat va elatni bilmaydi, ularning olamshumul, baynalminal ahamiyati ham ana shunda. Qolaversa, rayonlashtirish g‘oyalari faqat sobiq Sovet davrida vujudga kelmagan, ular undan oldinroq ham mavjud edi. Hozirgi kunda ham har qanday mamlakat (ijtimoiy tuzumidan qat’iy nazar) iqtisodiy geografik tavsifiga bag‘ishlagan kitobni oling, ularning barchasida iqtisodiy rayonlar, ichki tafovutlar bandi albatta bor. CHunki mazkur bo‘limsiz u to‘laqonli, mukammal gyoografik asar bo‘la olmaydi.

To‘g‘ri, siyosiy va iqtisodiy mustaqillik sharoitida iqtisodiy rayonlarga bo‘lgan avvalgi munosabat — ularning sotsialistik rejalashtirish va boshqarish ob’ekti sifatida qaralishi, planli va proporsional rivojlanishi kabi ilgarigi siyosat o‘z kuchini tamomila yo‘qotdi. Bularning o‘rniga hozirgi davr uchun dolzarb va ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgan mamlakat doirasida hududiy mehnat taqsimotini keng ko‘lamda rivojlantirish, ichki iqtisodiy integratsion jarayonlarni avj oldirish, mustaqil davlatning mintaqaviy siyosatini ilmiy asosda ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etishga o‘xshash masalalar oldinga surilmoqda. Xuddi korxona yoki tarmoqlar singari erkin — hududiy raqobat, hududlar iqtisodiy rivojlanishining demokrat lashuvi, bozor munosabatlariga o‘tish davrida ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etishni davlat tomonidan boshqarib, tartibga solib borish, geoekologik muammolarni hal etish masalalari muhim bo‘lib kelmoqda.

Mamlakat yoki mintaqalar xo‘jaligini faqat tarmoqlar prinsipi asosida o‘rganish iqtisodiy geografik dunyoqarashni qanoatlantirmaydi; unda ichki hududiy tafovutlar, bir joyning ikkinchi joydan farqi uncha sezilmaydi. Binobarin, iqtisodiy geografiya fanini (u o‘quv predmetigina emas!) o‘rganishda bu ikki tamoyilga — tarmoqlar va hududiy metodlarni uyg‘unlashtirishga katta urg‘u bermoq zarur. Biroq, bu ikkilikda, shubhasiz hududiy tarkib va tuzilma, rayonlashtirish ahamiyatliroq bo‘lmog‘i talab etiladi. Sababi— avvalroq qayd qilganimizdek, rayon, rayonlashtirish umuman geografiya fanining umurtqa pog‘onasi, o‘zagi, ibtido va intihosidir. Bunday oddiy haqiqatni unutish yoki uni tan olmaslik geografiyani kamsitish, tahqirlash, uni fan maqomida inkor etish bilan barobardir.

Похожие

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Kanada iqtisodiy geografiyasi

Noishlab chiqarish tarmoqlari geografiyasining geografik fanlar tizimida tutgan o’rni

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning zamonaviy rivojlanishi

Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar (kartalar)