Demografik portlash va demografik tanglik jarayonlari

Demografik portlash va demografik tanglik jarayonlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2601 KB

Demografik portlash va demografik tanglik jarayonlari www.arxiv.uz

Reja • 1. “Demografik portlash” haqida tushuncha • 2. Aholining yosh va jinsiy tarkibi • 3. Aholini tabiiy ko’payishini asosiy tiplari www.arxiv.uz

• Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining tez tabiiy ko’payishi va buning hisobiga butun yer shari aholisi o’sish suroatlarining tezlashganligi ayrim olimlar uchun bu jarayonni “Demografik portlash” deb atashga asos bo’lmoqda. Bu jarayon natijasida ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining tabiiy o’sishi bilan u mamlakatlar iqtisodiyotining erishilgan taraqqiyot darajasi o’rtasida nomuvofiqliklar vujudga kelayotganligi ham sir emas. Tug'ilishning ham o’limning ham kamligi bu mamlakatlarda aholi tabiiy o’sishining kamligini belgilaydi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining juda tez o’sayotganligi muhim iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarga olib kelmoqdayu va dunyo demograflari tomonidan qiziqib o’rganilmoqda. SHunday qilib rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining hozirgi tabiiy o’sishi harakteri juda ko’p tug'ilishga nisbatan ham o’lish va yuqori tabiiy o’sish bilan belgilanadi. Aholining takror barpo qilinish jarayonining ko’pgina xususiyatlariga ko’ra bu mamlakatlarning yana bir necha guruhlarga ajratish mumkin. Mamlakatimiz aholisiga keyingi yillarda tabiiy o’sish hisobiga har yili 537 ming kishi qo’shilmoqda. www.arxiv.uz

• O’zbekistonda aholining tabiiy o’sishi asosan mahalliy millatlar orasida yuqori. Aholining yillik o’sish sur ’ ati esa 1,7 % ga teng bo’lmoqda. • Osiyo aholisining soni esa, doimiy ravishda o’sib bormoqda. Ammo ayrim davrlarda uning dunyo aholisidagi salmo g i ancha pasayib ketganligini ko’rish mumkin. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• SHunday qilib, dunyo aholisining o’sish dinamikasi ko’plab va xilma xil faktorlar ta’sirida bo’ladi. • Dunyo aholisining o’sishi va bu o’sishning suroatlari yuqorida aytilganidek davom etsa, 21-asr o’rtalarga boranda, dunyo aholisi 9 mlrd kishiga, 21- asr oxirlarida esa 11-12 mlrd kishiga yetadi. • Umuman dunyo axolisining o’sish suroatlari kelajakda pasayib boradi. Be tendentsiya hoziroq sezila boshladi, maolum bir davrga kelib esa, planetamiz axolisining soni stabillashadi. www.arxiv.uz

• Aholining yoshi va jinsiy tarkibini o’rganish muhim ilmiy hamda amaliy ahamiyatga ega. Butun mamlakat va uning ayrim rayonlari aholisining yoshi va jinsiy tarkibini aniq bilish mehnat resurslarining sonini hisoblab chiqishga, uning hozirgi soninigina emas, balki kelajakda qanday o’sishni ham aniq bilib olishga, sh shuningdek maktabgacha tarbiya muassasalariga, maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilish, shunga ko’ra tegishli planlashtirish ishlarini oldindan olib borishga imkon beradi. www.arxiv.uz

• Aholining jinsiy tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, umuman yer shari bo’yicha yangi tug'ilgan chaqaloqlar orasida o’g'il bolalarning soni qiz bolalarga nisbatan bir oz ko’proq bo’ladi. Yuqorida qayd etib o’tiganidek, yangi tug'ilgan chaqaloqlar orasida o’ g il bolalarning qiz bolalarga nisbatan bir oz ko’proqligi 15-20 yoshlargacha saqlanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Aholining yosh tarkibiga uning tabiiy ko’payishi, migratsiya va urushlar katta taosir qiladi. Aholisining yosh guruhlari nisbatan qarab, dunyo mamlakatlarini ikkita asosiy tipga bo’lish mumkin. • Aholining yoshi va jinsiy tarkibiga urushlarning bevosita va bilvosita taosirini aholining yoshi va jinsiy tarkibi bo’yicha berilgan piramidada yaqqol ko’rish mumkin. www.arxiv.uz

• Aholining yosh tarkibida ham mamlakatimizda ayrim territorial farqlar bor. Aholining insiy tarkibida Respublikamiz hududida hotin-qizlar soni erkaklarga nisbatan kam bo’lgan. Masalan, 1926 yilgi ro’yxat maolumoti bo’yicha O’zbekistonda xotin-qizlar salmog'i 47, %, 1939 yilda 48,4 % edi. Ulug' Vatan urushi O’zbekiston aholisining jinsiy tarkibiga ham putur yetkazdi. Urushdan keyin o’tkzilgan dastlabki ro’yxat yakunlari bo’yicha, bu yerda birinchi bor xotin-qizlar soni va salmog'i erkaklardan oshib ketdi (52 %). www.arxiv.uz

44% 45% 46% 47% 48% 49% 50% 51% 52% 1926 y 1938 y 1946 yO'zbekistonda xotin-qizlar salmog'i www.arxiv.uz

• O’zbekiston aholisining yosh tarkibi ham mamlakatimiz o’rtacha ko’rsatkichidan farq qiladi. CHunki, turli yoshdagi aholining soni va salmog'i o’sha territoriyada aholining takror barpo qilinishi rejimini harakteriga ko’p jihatdan bog'liq bo’ladi. O’zbekistonda uzoq umr ko’ruvchilar ham ko’payib bormoqd. Masalan, 1959-1970 yillar orasida Respublikaning barcha aholisi 45 % ko’paygani holda 80-90 yoshdagi qariyalar soni 63 %, 90-99 yoshdailar soni 45 % ko’paydi va h.k. 1970 yilda O’zbekistonda 80-100 va undan ham katta yoshdagilar aholi soni ancha yuqori bo’ladi. www.arxiv.uz

• Aholining ko`payishiga urushlar, qahatchilik, kasalliklar ta`sir etadi. Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishi yiliga 90 mln. kishi, ya`ni tabiiy ko`payish 2%ni tashkil etsa, O`zbekiston aholisi 2,9%ga o`smoqda. • www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Jahonda aholisining tabiiy o`sish koeffisienti eng past bo`lgan mamlakatlar: (2007 y) Estoniya (-0,2) Latviya (-0,5) Litva (-0,4) Belorussiya (-0,5) Ukraina (-0,6) Bolgariya (-0,5) Vengriya (-0,5) www.arxiv.uz

3,00% 3,10% 3,20% 3,30% 3,40% 3,50% 3,60% Niger Moyotta Yaman Sharqiy Timor Marashal orollariDunyo bo`yicha aholining yillik tabiiy o`sishi 1,2 % ni tashkil etgani holda (2007 y) www.arxiv.uz

• Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishini 2 turga bo`lib o`rganiladi. • Aholi ko`payishining 1-tipi: “Demografik tanglik”. Bu tur uchun tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish ko`rsatkichlarining nisbatan past ekanligi xosdir. Bunga Shimoliy Amerika va Evropa davlatlari misol bo`ladi. Masalan: GFR, Daniya, Italiya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya, Latviya. Bu mamlakatlarda tug`ilishning kamayishiga shahar aholisining tez ortishi (shaharlarda tug`ilish qishloqlardan kam bo`ladi), ayollarning ishlab chiqarishga ko`p jalb etilishi, erkaklar salmog`ining nisbatan kamligi (15 mln.kishiga Horijiy Yevropada), katta yoshdagilar salmog`ining ortib, kichik yoshdagilar salmog`ining kamayishi sabab bo`ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Aholining tabiiy ko`payishi har 1000 kishiga 4 ta va undan kam. Masalan: Germaniyada oilaning o`rtacha me`yori 2,7 kishi. Har 4 oilaning 1tasi farzandsiz. Rossiyada ham tabiiy ko`payish ancha past bo`lib, ko`p bolali oilalarning kamayishi kam bolali oilalarning ko`payishi kuzatilinmoqda. Oilaning o`rtacha me`yori 3,2 kishini tashkil etadi. Bu mamlakatlarda tug`ilishning va tabiiy ko`payishning o`sishiga qaratilgan demografik siyosat olib borilmoqda. www.arxiv.uz

• Aholi ko`payishining 2-tipi: “Demografik faollik yoki portlash ” . Bu turi uchun tug`ilish va tabiiy ko`payishning yuqori, juda yuqori va o`limning kamligi xosdir. Aholi ko`payishining bu turi rivojlanayotgan davlatlar uchun xos bo`lib, asosiy sabablari: mustaqillikdan keyingi hozirgi zamon tibbiyoti, sanitariya-gigiena yutuqlaridan keng foydalanish, yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish, ekonomika taraqqiyot darajasining pastligi, qishloq xo`jaligining usturligi (bolalar ishi hisoblanadi), savodsizlik, sanitariya madaniyatining etarli emasligi, ayollarning oilada va jamiyatda erksizligi, nikohga erta kirishi, ko`p bolalikni rag`batlantiruvchi diniy, iqtisodiy (mat-geroy 10 ta bolali), milliy, mahalliy odatlar. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Tug`ilish va tabiiy ko`payish yuqori bo`lgan mamlakatlar asosan Osiyo, Afrika davlatlardir. Bularda oilaning o`rtacha miqdori 6 kishi. Aholining tabiiy ko`payishi 1000:30 kishi. 90 yillari tug`ilish (1000:54) va tabiiy ko`payish (1000:41) eng yuqori bo`lgan davlat Keniya bo`lgan. Aholi ko`payishining sur`ati shunday saqlansa 17 yilda mamlakat aholisi 2 barobar ko`payadi. Buyuk Britaniya aholisining 2 hissa ko`payishi uchun 630 yil kerak bo`ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Demografik portlash XX asrning 60 yillari paydo bo`lgan. Demografik portlash asosan Horijiy Osiyo mamlakatlarida kuzatilinmoqda. Ma`lumki, aholisi soni 100 mln dan ortiq bo`lgan mamlakatlarning 7 tasi Osiyoda joylashgan. Bu mamlakatlarda demografik siyosat aholi tabiiy ko`payishini kamaytirishga qaratilgan (hatto konstitusiyaga kiritilgan). www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Demografik siyosat – Ma`muriy (er bermaslik, ishga olmaslik, uy joy bilan yaxshi ta`minlamaslik yoki aksi), iqtisodiy (oylikni to`la bermaslik, sosial ta`minotni yaxshilamaslik, bezdetniy, geroy ona va h.k. yoki aksi) targ`ibot va boshqa tadbirlar aholining tabiiy ko`payishiga o`zi hohlagan yo`nalishda ta`sir ko`rsatishdir. www.arxiv.uz

Dunyo aholisining tabiiy o`sishi regionlar bo`yicha: Shimoliy Amerikada 1000/5 kishi. Lotin Amerikasida 1000/ 19 kishi. Horijiy Yevropada 1000/ 2 kishi. Horijiy Osiyoda 1000/ 18 kishi. MDH da 1000/7 kishi. Afrikada 1000/ 30 kishi. Avstraliya va Okeaniyada 1000/ 12 kishi www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlari: 1. Kuznеtsоv I. “Gеоgrаfiya nаsеlеniya i хоzyaystvа mirа” Mоskvа “Drоfа” 1990. Uchеbnik 10-klаssа. 2. Urlаnis B. “Nаsеlеniе mirа” Mоskvа, Pоlitizdаt. 1965. 3. Аsаnоv G. Sоtsiаl iqtisоdiy gеоgrаfik lug‘аt. Tоshkеnt, “O‘qituvchi” 1990 y. 4. www.ziyonet.uz www.arxiv.uz

Похожие

Global va demografik muammolar

Demografiyaning boshqa fanlar tizimidagi o’rni va so’nggi yillardagi demografik o’zgarishlar

Aholining nikoh va oilaviy tarkibi

Dunyo aholisi sonini tadrijiy o’sishi

Aholining yangi migratsion harakatlari