Antarktida. Antarktidaning geografik o’rni. Muz usti va osti relyefi - География - Презентации

Antarktida. Antarktidaning geografik o’rni. Muz usti va osti relyefi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

218.412109375 KB

REJA:  Antarktidaga oid umumiy ma’lumotlar.  Geografik o’rni va tekshirilish tarixi.  Iqlim mintaqalari ,iqlim zonalari.  Geologik tuzilishi va relyefi.  Muz qoplami.  Antarktidani tadqiq etishning amaliy va ilmiy ahamiyati. ANTARKTIDA.ANTARKTIDANING GEOGRAFIK O’RNI.MUZ USTI VA OSTI RELYEFI 01 12 21

ANTARKTIDA MATERIGI

Antarktida deganda Janubiy qutb o‘lkasining markaziy qismini egallab yotgan materikni tushuniladi. Antarktida tabiati Tinch, Atlantika va Xind okeanlarining janubiy qismlari tabiati bilan chambarchas bog‘langan xamda ular bilan birga bir butun suv-quruqlik paradinamik landshaft komplekslarini tashkil etadi. Materikka yaqin joylashgan dengizlarning katta maydonlari shelf muzliklari bilan qoplangan. Ular materik muz qoplamining davomi xisoblanadi. Antarktika deganda Janubiy qutbiy o‘lka tushiniladi. Antarktika grekcha “anti” qarama-qarshi degan so‘zdan olingan bo‘lib, Er kurrasining SHimoliy qutbiy o‘lkasi - Arktikaga qarama-qarshi tomonda degan ma’noni anglatadi. Antarktikaga Antarktida materigi, Tinch, Xind va Atlantika okeanining shu materikka tutash qismlari, shuningdek Antarktida yaqinidagi orollar kiradi

Antarktida Janubiy yarimshardagi materik bo‘lib, Janubiy qutbning markaziy qismida joylashgan. Uning xamma tomoni Atlantika, Xind va Tinch okeanlarining janubiy qismlari bilan o‘ralgan. Antarktida boshqa materiklardan keng okean suvlari orqali ajralib turadi. Uning maydoni 13,2 mln. km 2 , orollari va shelf muzliklari bilan birgalikda 14,1 mln. km 2 ni tashkil etadi. Materikning qirg‘oq chizig‘i ancha tekis va kam kisilgan. Ko‘pchilik joylarda qirg‘oqlar bir necha o‘n metr keladigan tik muz jarliklaridan iborat. Faqat Ross va Ueddell dengizlari materik ichkarisiga ancha kirib borgan. Qirg‘oq chizig‘ining umumiy uzunligi 30 ming km ga etadi. Antarktida sayyoramizda tabiatining betakrorligi bilan ajralib turadigan yagona va doimiy maxalliy axoli yashamaydigan o‘ziga xos materikdir. Qutb tadqiqotchilari bu materikni muz materigi, muz saxrolari materigi, sirli materik, oq materik deb atashganlar. Antarktidada qishda doimiy tun- qorong‘ulik, yozda esa doimiy kun - yorug‘lik xukmronlik qiladi

Janubiy qutbda Quyoshning chiqishi va botishini bir yilda faqat bir martagina kuzatish mumkin. Bu materik dunyodagi eng sovuq va chuchuk suvga boy materikdir. Yer yuzidagi eng kuchli shamollar ham shu materikda kuzatiladi. Materikning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundan iboratki, u qutb markazida joylashganligi tufayli unda o‘rtacha qalinligi 2000 m gacha yetadigan muz qoplami xosil bo‘lgan. Antarktida muz qoplami hisobiga sayyoramizdagi eng baland materik hisoblanadi. Antarktidaning geografik o‘rni va juda katta qalinlikdagi muz qoplamining mavjudligi bu yerda yer yuzining sovuqlik qutbini joylashishiga ham sabab bo‘lgan.

Antarktidani tadqiq qilish boshqa materiklarga qaraganda ancha kech boshlandi. Qadimgi zamon olimlari janubiy yarim sharning yuqori gegrafik kengliklarida materik borligi to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surishgan. Shunga qaramasdan oltinchi materikning mavjudligi to‘g‘risidagi g‘oya ancha kech isbot qilindi. XVII asrning ikkinchi yarmida mashhur ingliz dengizchisi Jeyms Kuk raxbarligidagi ilmiy safar Janubiy materikni qidirib yo‘lga chiqdi. Ilmiy safar davrida J.Kuk Janubiy qutb doirasini bir necha marta kesib o‘tdi, lekin qalin muz qalqonlaridan o‘tib, materikka bora olmadi. Natijada J.Kuk janubdagi yerlarni tabiat mumkin emas degan xulosaga keldi.

1898-1900 yillarda norvegiyalik tadqiqotchi K.Borxgrevink birinchi marta Antarktidaning Viktoriya Erida qishladi. 1911 yil 14 dekabrda norvegiyalik Rual Amundsen, 1912 yil 18 yanvarda ingliz tadqiqotchisi Robert Skott Janubiy qutbga borishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu xam o‘z navbatida buyuk geografik kashfiyot edi. Ular materikning ichki rayonlari xaqida birinchi marta aniqroq ma’lumotlar to‘plashdi. Lekin bu ma’lumotlar qimmatga tushdi. R.Skott guruxi qaytishda oziq-ovqat va yoqilg‘i tashlab ketilgan omborga bir necha kilometr etolmay xalok bo‘ldi. 1909 yil 16 yanvarda ingliz qutbchisi E.SHeklton raxbarligidagi safar qatnashchilari Janubiy magnit qutbiga etib bordilar .

1928 yildan Antarktidani samolyotlar yordamida o‘rgana boshladilar. Materikni tadqiq etishda amerikalik J.Uilkins (1928), R.Berd (1928, 1941 yillar), ingliz L.Elsuort (1935 yil) anchagina ish qildilar. SHunday qilib XX asrning birinchi yarmida AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Norvegiya va boshqa bir necha davlatlar Antarktidani o‘rganish maqsadida ilmiy safarlar tashkil etishdi. Lekin tadqiqotlar asosan soxillarda olib borilib, materikning ichki qismlari tabiatining sirlari deyarli noma’lumligicha qolaverdi. Antarktidaning ilmiy tadqiq qilishning yangi bosqichi Xalqaro geofizika yilini (XGY, 1957-1958 yillar) o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish munosabati bilan boshlandi.

Antarktida xududi ikkita iqlim mintaqasida Antarktika va Subantarktikada joylashgan. Iqlim xarakteriga va xususiyatlariga ko‘ra materikda uchta iqlim zonasi ajratiladi: 1) materik ichkarisi baland tog‘ iqlim oblasti, 2) muzlik yon bag‘ri zonasi, 3) qirg‘oqbo‘yi iqlim zonasi. Antarktidaning asosiy qismi Antarktika iqlim mintaqasida joylashgan bo‘lib, uning ichki qismi nafaqat materikda, balki butun sayyoramizdagi eng sovuq joy xisoblanadi. Materikning chekka qismlaridan ichki qismlariga borgan sari iqlim keskin sovuqlasha boradi. SHuning uchun o‘rtacha sutkalik xarorat yozda xam -30 0 S dan yuqori ko‘tarilmaydi, qishda esa - 70 0 S dan xam past bo‘ladi.

Antarktidada yog‘inlarning taqsimlanishi xam xaroratning taqsimlanishiga o‘xshab, zonallikka bo‘ysunadi. Materikning eng ko‘p yog‘in tushadigan joyi dengiz soxillari xisoblanadi. Qirg‘oqbo‘yi zonasida 500-600 mm dan to 700 mm gacha yog‘in tushadi. Materik ichkarisiga borgan sari yog‘in miqdori kamayadi. Qutb atrofidagi muzlik yon bag‘ri iqlim zonasida o‘rtacha yog‘in miqdori 100-250 mm ni tashkil etadi. Eng kam yoqingarchilik materikning ichkari qismlarida kuzatiladi. Bu erda Saxroi Kabir va Markaziy Avstraliyadagi kabi yil davomida atiga 30-50 mm yog‘in yog‘adi. YOg‘in asosan qor shaklida yog‘adi. Xavoning nisbiy namligi o‘rtacha 73-78% ga teng.

Antarktidaning geologik tuzilishi va muz osti relefi Xalqaro geofizika yiliga qadar keng ko‘lamda va etarli darajada tadqiq etilmagan. 1955 yillarga qadar ayrim olimlar Antarktida yuzasini dengiz satxidan baland ko‘tarilgan va muzlik bilan qoplangan yassi tog‘lik deb faraz qilib kelgan. Xozirgi zamon fan va texnika yutuqlariga asoslangan tadqiqot uslublari materikning geologik tuzilishi va muz osti relefi xaqida aniq tasavvur berishga imkon beradi.

Olib borilgan tekshirishlar natijasiga ko‘ra Antarktida er yuzasini-ng tuzilishi boshqa materiklar singari xilma-xil. Uning yuzasini 35% ga yaqin qismi okean satxidan past. Boshqa joylarda esa pattekisliklar-dan tashqari muzlik qalqoni ostida tog‘ tizmalari va tog‘ massivlari borligi xam aniqlandi. Jumladan Litl-Amerika va Berd stansiyalari oralig‘idagi muz osti er yuzasi dengiz satxidan 1000 m past ekanligi, yoki Janubiy geografik qutbning Amundsen-Skott stansiyasi joylashgan muz osti er yuzasi dengiz satxidan 1285 m baland ekanligi aniqlandi.

Materikni geologik tuzilishi va relef xususiyatlariga ko‘ra bir-birdan keskin farq qiluvchi ikki qismga - SHarqiy Antarktida va G‘arbiy Antarktidaga ajratib turadi. SHarqiy Antarktida G‘arbiy Antarktidaga nisbatan juda kam parchalangan va katta yaxlit maydonni egallagan. Bu xududning zamini asosan Antarktida platformasidan iborat. Antarktida platformasi Afrika, Avstraliya va Janubiy Amerika platformalariga o‘xshash kembriy davridan oldin paydo bo‘lgan kristall jinslardan-granitlardan, gneyslardan, kristall slanetslardan tarkib topgan.

SHarqiy Antarktidaning muz osti reefini o‘rtacha balandligi okean satxidan 690 m. SHarqiy Antarktidaning eng yirik tog‘ tizmasi Viktoriya Erining gorstli tizmasidir. Bu tizma shimoli-sharqqa tomon Koroleva Mod tizmasi shaklida davom etadi. Viktoriya Erida muzlik gumbazining ustidan ayrim tog‘ cho‘qqilari - Nilson (4700 m), Markxem (4602 m) qad qo‘tarib turadi. Xuddi shunday soxillarda xam muz qalqoni bir necha joyda Brittaniya (3209 m), Koroleva Aleksandra (4572 m), Nyu-SHvabenlend tog‘lari yorib chiqqan.

G‘arbiy Antarktida SHarqiy Antarktidaga nisbatan maydonining kichikligi va qirg‘oqlarining kuchli parchalanganligi bilan farq qiladi. G‘arbiy Antarktida poydevori qadimgi kaledon platformasida tashkil topgan bo‘lib, uning yuzasi qalinligi 2000 m gacha bo‘lgan o‘rta paleozoy va mezozoy cho‘kindi jinslari bilan qoplangan. Bu platforma o‘rta paleozoyda uzil-kesil shakllanib, keyinchalik tektonik xarakatlarga duch kelgan. Tektonik xarakatlar natijasida yoriqlar, chuqur botiqlar vujudga kelib, ular o‘rtasida cho‘kmay qolgan joylarda baland tog‘ massivlari saqlanib qolgan

G‘arbiy Antarktidaning 80% maydoni cho‘kish natijasida xosil bo‘lgan muz osti botig‘idan tarkib topgan. Bu o‘lkada muz osti relefining tub jinslari dengiz satxidan -500 m dan -1500 m gacha pastda yotadi. Uning yuzasini o‘rtacha chuqurligi -700 m ga teng. G‘arbiy Antarktidaning qolgan 20% xududining relefi dengiz satxidan o‘rtacha 560 m baland bo‘lib, uning asosiy morfostrukturasi bir-biridan ajralib turgan uchta tog‘ massividan iborat: Antarktika yarim oroli tog‘lari, O‘rtalik va Qirg‘oqbo‘yi massivlari.

Xalqaro geofizika yili va olimlarning betinim olib borgan ilmiy tadqiqotlari tufayli Antarktidaning ko‘pdan-ko‘p yashirin muammoli sirlari ayon bo‘ldi. Antarktidaning deyarli xamma yuzasi uzoq geologik davrdan beri qalin materik muzligi bilan qoplanib kelmoqda. Faqat muzlik bilan qoplanmagan maydoni 2500 km 2 yoki materik maydonini 0,2% ini tashkil etadi. Muzlikning maydoni 13 mln km 2 atrofida. Muzning o‘rtacha qalinligi 1720 m, eng qalin joyi materikning sharqiy qismida 4500 m ga etadi. Muzliklarning xajmi taxminan 24 mln. km 3 . Antarktida muzligini to‘rtlamchi davrda Evropada va SHimoliy Amerikada bo‘lib o‘tgan materik muzliklarining o‘xshashi deb qarash mumkin.

Muz osti relefining morfometrik strukturasiga binoan Antarktida muzlari asosan tog‘, botiq, plato, tekislik va shelf tipidagi muzliklardan tarkib topgan. Eng yirik muzliklar Viktoriya Eri tog‘ tizmasida joylashgan. Tog‘ muzliklarining eng kattasi Birdmor muzligi bo‘lib, uning uzunligi 180 km ni va kengligi 15-20 km ni tashkil etadi. Materikning markaziy katta maydonini egallab yotgan gumbazsimon muzlik Qutb platosida xosil bo‘lgan. Bir-biriga parallel ravishda joylashgan muz tiplari orasida kam xarakatchan shelf muzliklari vujudga kelgan. Antarktidaning tevarak-atrofida 14 ta shelf tipidagi muzliklar mavjud bo‘lib, ularning umumiy maydoni 900 ming km 2 ga teng

Geolog olimlarning fikriga ko‘ra va olib borilgan tadqiqotlarning natijasiga qaraganda materik bag‘rida xilma-xil foydali qazilmalar keng tarqalgan. Xozirgi kunda toshko‘mir, temir rudasi, rangdor metallar borligi aniqlandi. Neft va tabiiy gaz borligidan dalolat beruvchi belgilar topildi. Olimlarning taxmin qilishicha bu erda oltin, olmos, uran xam bor. Antarktidada chuchuk suv zaxirasi mavjud. Bu borada chuchuk suv etishmaydigan mamlakatlarga aysberglarni sudrab olib borish va ulardan foydalanish loyixalari xam tuzilgan. Materikka yaqin okean suvlari baliqlar, qisqichbaqasimonlar va yirik dengiz xayvonlariga boy. Bularni tadqiq etish katta amaliy axamiyatga ega.

Antarktidani keng ko‘lamda va batafsil tadqiq etishning amaliy axamiyati xam bor. Materikda sodir bo‘layotgan barcha tabiiy geografik, geofizik, geokimyoviy jarayonlar Er yuzi tabiatida va xatto atmosferaning ozon qatlamida o‘z aksini topadi. Masalan, Dunyo okeani satxining o‘zgarishi asosan muzliklar xolatiga bog‘liq Antarktida ustida xosil bo‘lgan atmosfera boshqa xavo massalari xarakatiga ta’sir ko‘rsatadi, xavo frontini vujudga keltiradi, xaroratni keskin o‘zgartiradi va x.k. Umuman materik va uning muzlik qoplami Er tabiat komplekslarining rivojlanish tarixi, iqlimning asriy o‘zgarishi, qadimiy o‘simliklar va xayvonot olami to‘g‘risida boy paleogeografik, paleobotanik va paleozoologik ma’lumotlarni sir saqlaydi.

Похожие

Janubiy Amerikaning geografik o’rni, o’rganish tarixi, geologik tuzilishi foydali qazilmalari, relefi

O’zbekistonning geografik o’rni

Farg’ona okrugi yer usti boyliklariga tabiiy geografik tavsif

Shimoliy muz okeani

O’zbekistonning relyefi va tabiiy resurslarining maktab geografiya darsligida o’qitilishi