logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Философия
  4. Zardushtiylik falsafasi

Zardushtiylik falsafasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2124.5 KB
Скачать
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGIMAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAVZU: Zardushtiylik falsafasi R E J A :R E J A : 1. 1. ZARDUSHTIYLIKZARDUSHTIYLIK 2.2. ZARDZARD UU SHTIYLIKNING SHTIYLIKNING FALSAFIY FALSAFIY TAFATAFA KK KURKUR RIVOJIGA TARIVOJIGA TA ’’ SIRISIRI 1. 1. ZARDUSHTIYLIKZARDUSHTIYLIK 2.2. ZARDZARD UU SHTIYLIKNING SHTIYLIKNING FALSAFIY FALSAFIY TAFATAFA KK KURKUR RIVOJIGA TARIVOJIGA TA ’’ SIRISIRI 1. 1. ZARDUSHTIYLIKZARDUSHTIYLIK Qadimgi Turon zaminida dastlabki diniy falsafiy qarashlar miloddan avvalgi VIII – V asrlardayoq shakillana boshlagani ma‘lum. Bu davrda Turon zaminida ijtimoiy munosabat ancha revoj topadi. O’sha davrlarda bu mintaqada yashagan xalqlar yunon tarixchilari tomonidan sikflar deb atalsa, eron manbaalarda saklar deb nomlangan. Bu xalqlar, qabilalar, elatlar, asosan dehqonchilik , hunarmandchilik, chorvachilik bilan shug’illanganlar, Miloddan avvalgi davrlardayoq qadimgi turk, xorazm va sug’d alifbosi paydo bo’ldi. VIII – V asrlarda mahalliy elatlar, xalqlarning boy ma‘naviy me‘rosi shakllana boshladi. Turon zaminida yuzaga kelgan adabiy yodgorliklarida ham jamiyatda yuzaga kelgan ijtimoiy tengsizliklar, iqtisodiy ziddiyatlar aks etgan. Miloddan avvalgi VI asrdan to milodning III asrgacha bu yerda zardushtiylik va u bilan birga bog’liq bo’lgan dualistik dunyoqarash tarqalgan edi. Zardushtiylik faqat din bo’libgina qolmay, balki o’sha davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy – siyosiy, ahloqiy- falsafiy qarashlarning ifodasi sifatida ko’rina boshlaydi. Zardushtiylik Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda Zard u shtiylik paydo bo’lib, eramizning III – asrigacha hukmronlik qiladi. Zardo’tiylik vatani siftida Markaziy Osiyo (Baqtiriya, Xorazm) va Eronni (Mediya) ko’rsatadilar. zardushtiylikda eng qadimgi davrlardan boshlab eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalarigacha bo’lgan Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining diniy tasovvurlari aks etgan. Manbala r da yozilishicha. Zard u sht taxminan miloddan avvalgi 570 – yillarda tug’ilgan va 77 yoshida ibodat qilayotgan chog’ida dushman qohinlaridan biri tomonidan orqasidan hanjar sanchib o’ldirilgan. Zardushtiyga qadar ajdodlarimiz har xil diniy tas a vvurlarga e‘tiqod qilib yashaganlar. Diniy e‘tiqodlarning turli – tumanligi ibtidoiy munosabatlar o’rnini sinfiy jamiyat, qadimgi quldorchilik jamiyati ola boshlagan paytda barcha qabilalarning yagona mafkura asosida uyushmalariga allaqachon to’g’anoq bo’lib qolgan edi. O’lkaning turli qabilalarini birlashtirish, ularni ilk buyuk davlatchilik g’oyasi atrofida uyushtirish zaruriyati tug’ilib qolgan edi. Anashunday zaruriyatni tushunib utgan ilg’or kishilardan biri sifatida Zard u sht tarix sahnasida paydo bo’ldi. ZardZard uu sht ko’p xudolik tassht ko’p xudolik tas aa vvurlari tabiat hodisalariga sig’inishiga vvurlari tabiat hodisalariga sig’inishiga qarshi chiqib, yakka xudolik g’oyasini targ’ib qildi. Uni odamlar qarshi chiqib, yakka xudolik g’oyasini targ’ib qildi. Uni odamlar payg’ambar sifatida qabul qilishgan. zardushtiylik Juda qadimiy payg’ambar sifatida qabul qilishgan. zardushtiylik Juda qadimiy dinlardan bo’lib, ibtidoiy tizdinlardan bo’lib, ibtidoiy tiz ii mdan, quldorlikka o’tila boshlagan mdan, quldorlikka o’tila boshlagan paytlarda. O’rta Osiyoda paydo bo’lgan va alohida diniy dunyo qarash paytlarda. O’rta Osiyoda paydo bo’lgan va alohida diniy dunyo qarash sifatida shakllangan. sifatida shakllangan. ZardZard uu shtiylik dininig qonun qoidalari “Avesto” da bayon etilgan.shtiylik dininig qonun qoidalari “Avesto” da bayon etilgan. Avesto kitobi eramizdan bir necha asrlar ilgari dunyoga kelgan. Avesto kitobi eramizdan bir necha asrlar ilgari dunyoga kelgan. Manbalarning ko’rsatishicha , “Avesto”o’n ikki ming mol terisiga oltin Manbalarning ko’rsatishicha , “Avesto”o’n ikki ming mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan.harflar bilan bitilgan. ““ Avesto” da o’tmish ajdodlarimizning diniy tasAvesto” da o’tmish ajdodlarimizning diniy tas aa vvurlari, koinot va vvurlari, koinot va yerdagi dunyoning yaratilishi bilan bog’liq afsona va rivoyatlar, yerdagi dunyoning yaratilishi bilan bog’liq afsona va rivoyatlar, Markaziy Osiyo, Eron va Ozarbayjonning tarixi, ijtimoiy – siyosiy, Markaziy Osiyo, Eron va Ozarbayjonning tarixi, ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiati, ilm – fani o’z aksini topgan. Unda iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiati, ilm – fani o’z aksini topgan. Unda qadimgi Turon o’lkasining iqlimi, suvi, hayvonot dunyosi, yer tuzilishi , qadimgi Turon o’lkasining iqlimi, suvi, hayvonot dunyosi, yer tuzilishi , tog’lar haqida qimmatli ma‘lumotlar berilgan. Manmanlik, hasad, tog’lar haqida qimmatli ma‘lumotlar berilgan. Manmanlik, hasad, g’arazgo’ylik, fitna – fasad “Avesto”da qattiq qoralanadi, va‘dalar vafo, g’arazgo’ylik, fitna – fasad “Avesto”da qattiq qoralanadi, va‘dalar vafo, ahd sadoqat, samimiylik, holislik, o’zaro izzat – ikrom kabi odamlar ahd sadoqat, samimiylik, holislik, o’zaro izzat – ikrom kabi odamlar o’rtasidagi ustuvor bo’ladigan ahloqiy qoidalar ulug’lanadi. o’rtasidagi ustuvor bo’ladigan ahloqiy qoidalar ulug’lanadi. “Avesto”dunyosi inson uchun sinov maydoni deb tushuntiriladi. “Avesto”dunyosi inson uchun sinov maydoni deb tushuntiriladi. ““ Avesto”da odamlarni iymonli bo’lishga, doimo pok toza yurishga, Avesto”da odamlarni iymonli bo’lishga, doimo pok toza yurishga, tanani ozida tutishga har qanday yomon niyat va so’zlardan tiyilishga, tanani ozida tutishga har qanday yomon niyat va so’zlardan tiyilishga, yomon amallardan voz kechishga, nojo’ya ishlardan yuz o’girishga yomon amallardan voz kechishga, nojo’ya ishlardan yuz o’girishga da‘vat etadigan ahloqiy qoidalar, diniy o’gitlar, falsafiy g’oyalar da‘vat etadigan ahloqiy qoidalar, diniy o’gitlar, falsafiy g’oyalar nihoyatda ko’p.nihoyatda ko’p. “ Avesto”da qayd etilgan eng muhim falsafiy fikrlardan biri insonlarni mehnat qilishga, o’z qo’llari bilan moddiy boyliklar yaratib to’q, farovon hayot kechirishga da‘vat etilganligidadir. zardushtiylikda inson chorvaning ko’payishiga, yaylovlarning gullab - yashnashiga yordam bergan taqdirda, tinmay mehnat qilishgandagina xudoning inoyatiga noil bo’ladi diyiladi. zardusht xudo Axuramizdadan, yer yuzidagi eng yaxshi joy qaerda, deb so’raganida, u inson qaerdan o’ziga uy tiklab, oilasiga, podalariga o’rin ajratib bersa, yem – hashagi ko’p bo’lib, chorvasi va itlari to’q yashasa, uyida noz – ne‘matlar muhayyo bulib, xotini va farzandlari farovon yashasa, uyida e‘tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari ham mo’l – ko’l bo’lsa, o’sha manzil, o’sha go’sha, ulug’dir, muhtaramdir deb javob beradi. “ Avesto” mehnat qilib, boylik yaratib, yangi joylarni obod qilib, quriq va bo’z yerlarni haydab, sug’orib o’zlashtirgan, sut, go’sht – yog’, don – duk, yetishtirib jamiyat taraqqiyotiga yo’l ochib bergan, farovonlikni ta‘minlagan, dehqonlar, chorvadorlar, ovuchlarni ulug’laydi. Unda, masalan, yerga mehr qo’yib, mehnat qilish haqida aytilgan. Kidan – kim ham o’ng qo’li bilan ham , chap qo’li bilan yerga ishlov bersa. Yerga foyda keltiradi. Yer ham undan har xil noz – ne‘matlarini, ziroatlarini, mo’l – ko’l hosilini ayamaydi deyiladi kitobda. Z ardushtiylik dini va uning “Avesto” kitobida dunyoni moddiy asosi deb hisoblanganer, tuproq, havo muqaddaslashtiriladi. Yer va havo shunday ezozlanganki havoni bug’ash, ifloslashtirish, hayvonlar o’ligi, u yoqda tursin, odamlar jasadini ham yerga ko’mish, suvga oqish, olovda yoqish gunohi azim hisoblangan. Marhumlar yerni, suvni, havoni zaharlab qo’ymasliklari uchun ularni jasadlarini maxsus sopol idishlarda ko’mishi rasm bo’lgan. Z ardushtiylik diniga amal qilgan Markaziy Osiyodagi qabilalar suvga va olovga sajda qilganlar, Qo’yini ilohiy mavjudod darajasiga ko’targanlar. Xorazmda, Samarqandda, olib borilga qazilmalar natijasida Markaziy Osiyo xalqlarining Qo’yi xudosi hisoblangan Mitraga, yer, suv unumdorlik xudosi anataga sig’inganliklarini isbotlaydigan buyumlar topilgan. “ Avesto”da dehqonchilik bilan shug’ullanish o’n ming iarta ibodat qilish va yuzlab jonivorlarni qurbonlikka so’yishdan afzal hisoblanadi.Unda aytilishicha ekin, yerdagi yovuzliklarga barham berishi demakdir. Zard u shtiylikning jamiyat tarixi to’g’risidagi g’oyalarining tavrot va Qur‘ondagi tasovvurlarga juda yaqin bo’lib, unda birinchi odam Ilmadir. Boshqa odamlar undan tarqalgan. Ilmaning hukmronlik oltin davr hisoblanadi. U davrda odamlar o’lm nimaligini bilmagan. Xudo Axura Mazda adabiy baxorni yaratadi. Natijada odamlar baxtli va farovon yashaydilar, lekin bir paytga kelib, odamlar gunoh ish qilib qo’yadilar, ya‘ni ta‘qiqlangan molning go’shtini yeydilar. Shunda Axriman xudosining qahri kelib, odamlarga qor va sovuqni yuborgan. Ilma odamlar va mollarni sovuqdan saqlab qolishning uchun uy qurib, unga barcha tirik narsalardan bir juftdan joylashtirgan. Shundan keyin tarixning birinchi davri yaxshilik va Shundan keyin tarixning birinchi davri yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurash davri boshlanadi. Uchunchi davr yomonlik o’rtasidagi kurash davri boshlanadi. Uchunchi davr – insoniyatning kelajagi davridir Bu davrda qadimgi – insoniyatning kelajagi davridir Bu davrda qadimgi odamlarning baxt – saodati, adolatli jamiyati haqidagi orzu – odamlarning baxt – saodati, adolatli jamiyati haqidagi orzu – umidlari ushaladi. Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurashda umidlari ushaladi. Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurashda Xudo Axura Mazda g’olib chiqib, baxtli hayot saltanati qaror Xudo Axura Mazda g’olib chiqib, baxtli hayot saltanati qaror topadi, o’lganlar tiriladi, gunohkorlar jazolanadi. topadi, o’lganlar tiriladi, gunohkorlar jazolanadi. Zardushtiylikda o’sha davrda jazolash vositasi sifatida o’t Zardushtiylikda o’sha davrda jazolash vositasi sifatida o’t qizdirilgan temir va boshqa narsalar qo’llanilgan. Aybdorlarga qizdirilgan temir va boshqa narsalar qo’llanilgan. Aybdorlarga qamchi bilan urqamchi bilan ur uu shdan tortib o’lim jazosigacha berilgan. shdan tortib o’lim jazosigacha berilgan. Ahloqiy qoidalar singari huquqiy qoidalar ham “Avesto”da Ahloqiy qoidalar singari huquqiy qoidalar ham “Avesto”da doimiy ruh bilan sug’orilgan. Ular ham xudo tomonidan doimiy ruh bilan sug’orilgan. Ular ham xudo tomonidan o’rnatilgan bo’lib boshqa hakam sifatida Axura Mazdaning o’rnatilgan bo’lib boshqa hakam sifatida Axura Mazdaning o’zi ko’rsatiladi. Axura Mazdaning mehri , nuri manbai o’zi ko’rsatiladi. Axura Mazdaning mehri , nuri manbai bo’lishi quyoshning boshqaruvchisi, butunolamni har kuni bo’lishi quyoshning boshqaruvchisi, butunolamni har kuni aylanib chiquvchi va barcha xodisalar, qilingan ishlardan aylanib chiquvchi va barcha xodisalar, qilingan ishlardan xabar topuvchi maxabar topuvchi ma ’’ budalardan biri sifatida talqin qilinadi budalardan biri sifatida talqin qilinadi dd ee yiladi muqaddas “Avesto”da.yiladi muqaddas “Avesto”da. Zardushtiylik dini odamlarni mehnatdan, real Zardushtiylik dini odamlarni mehnatdan, real hayotdan ajratmagan va bu narsa davrlarda hayotdan ajratmagan va bu narsa davrlarda yaratilgan yozma adabiyot namunalariga ham va yaratilgan yozma adabiyot namunalariga ham va ayniqsa xalq og’zaki ijodi namunalarinig falsafiy - ayniqsa xalq og’zaki ijodi namunalarinig falsafiy - g’oyaviy, badiiy mundarijasiga ham ijobiy ta‘sir etgan. g’oyaviy, badiiy mundarijasiga ham ijobiy ta‘sir etgan. ZardZard uu shtiylik Markaziy Osiyoda arablar istilosiga shtiylik Markaziy Osiyoda arablar istilosiga qadar ham undan keyingi davrlarda ham yakkayu- qadar ham undan keyingi davrlarda ham yakkayu- yagona din bo’lmasligini aytib o’tishga to’g’ri keladi. yagona din bo’lmasligini aytib o’tishga to’g’ri keladi. Mintaqamiz aholisi Eftashiylar davlati , so’ngra turi Mintaqamiz aholisi Eftashiylar davlati , so’ngra turi hoqonligi hukm surgan davrlar, undan keyingi hoqonligi hukm surgan davrlar, undan keyingi paytlarda ham zardo’shtiylik bilan birga budda dinini paytlarda ham zardo’shtiylik bilan birga budda dinini qabul qilib, budxonalar qurilishiga xomiylik qilganlar. qabul qilib, budxonalar qurilishiga xomiylik qilganlar. Shunday qilib, “Avesto” o’sha davrdagi kishilarga Shunday qilib, “Avesto” o’sha davrdagi kishilarga inson butun umri davomidagi suvni, tuproqni, inson butun umri davomidagi suvni, tuproqni, umuman dunyodagi jamiki yaxshi narsalarni pok umuman dunyodagi jamiki yaxshi narsalarni pok saqlashga burchlidi deb ta‘lim beradi. Zardo’shtiylikda saqlashga burchlidi deb ta‘lim beradi. Zardo’shtiylikda mifologik diniy xarakterga ega, unda falsafiy fikrlar mifologik diniy xarakterga ega, unda falsafiy fikrlar kurtagi mavjud. kurtagi mavjud. 2.2. ZARDZARD UU SHTIYLIKNING SHTIYLIKNING FALSAFIY FALSAFIY TAFATAFA KK KURKUR RIVOJIGA TARIVOJIGA TA ’’ SIRISIRI Eramizdan oldingi VI – asrga taaluqli bo’lgan Eramizdan oldingi VI – asrga taaluqli bo’lgan Zarado’shtra ta‘limoti islohotchilikka urZarado’shtra ta‘limoti islohotchilikka ur uu nish bo’lib, o’z nish bo’lib, o’z ifodasini qishloq ho’jaligi sohasidagi islohotlar g’oyasida ifodasini qishloq ho’jaligi sohasidagi islohotlar g’oyasida topdi. topdi. Quldorlik munosabatlarining rivojlanishi jarayonida Quldorlik munosabatlarining rivojlanishi jarayonida dehqon jamoalarining xonavayron bo’lishi davom etdiki, dehqon jamoalarining xonavayron bo’lishi davom etdiki, ular manfaatini Zaradular manfaatini Zarad uu shtra himoya qilgan edi. shtra himoya qilgan edi. Zarado’shtra xalqining zo’ravonlik va talon – tarojidan Zarado’shtra xalqining zo’ravonlik va talon – tarojidan azob chekayotganligini hamdardlik bilan qayd etib, qonun azob chekayotganligini hamdardlik bilan qayd etib, qonun va tartibga rioya qilishga chaqiradi. Aynan qishloq ho’jaligi va tartibga rioya qilishga chaqiradi. Aynan qishloq ho’jaligi sohasidagi islohotlar g’oyasi uchun Zarado’shtraga sohasidagi islohotlar g’oyasi uchun Zarado’shtraga jamiyat tepasida turganlar qarshi chiqdilar.jamiyat tepasida turganlar qarshi chiqdilar. ZaradZarad uu shtra ta‘limoti Markaziy Osiyo va Erondan shtra ta‘limoti Markaziy Osiyo va Erondan boshlab Qora dengiz va Misrgacha yoyilgan edi. Ushbu boshlab Qora dengiz va Misrgacha yoyilgan edi. Ushbu ta‘limotga ko’ra oliy Xudo Xoliq va unga qarshi turgan va ta‘limotga ko’ra oliy Xudo Xoliq va unga qarshi turgan va unga bo’ysunmaydigan yovuz kuchlar mavjuddirlar. Xoliq unga bo’ysunmaydigan yovuz kuchlar mavjuddirlar. Xoliq dunyoni muayyyan maqsadda yaratgan, ammo hozirgi dunyoni muayyyan maqsadda yaratgan, ammo hozirgi holada bu dunyoning intihosi bo’lib, bu haqda dunyoning holada bu dunyoning intihosi bo’lib, bu haqda dunyoning najotkori kelib, undan xabar beradi. Jannat va do’zax najotkori kelib, undan xabar beradi. Jannat va do’zax mavjud bo’lib, har bir ruh kishi vafotidan o’ng sudda mavjud bo’lib, har bir ruh kishi vafotidan o’ng sudda tortiladi. Zamonlar oxirida o’lganlar tirilib, qiyomat qoyim tortiladi. Zamonlar oxirida o’lganlar tirilib, qiyomat qoyim bo’ladiki, o’shanda barcha gunohlar yakson qilinadilar. bo’ladiki, o’shanda barcha gunohlar yakson qilinadilar. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixi va madaniyatida buddizm muayyan o’rin egallaydi. Zardo’shtiylik dini ta‘sirida va u bilan yonma – yon shakllangan dinlardan biri bo’lgan buddizm eramizdan avvalgi IV – V asrlarda H indistonning shimolida vujudga kelgan bo’lib, keyinchalik janubi – sharqiy va Markaziy Osiyo hamda uzoq sharq mamlakatlarida keng tarqaldi. Buddizmni qabul qilgan Markaziy Osiyo va sharqiy Turkistonda tarqalishi miloddan avvalgi II asrlarda bu yerlardagi qabilalarning avlodlari tomonidan tugatilgan grek baqtriya podsholigining o’rnida qaror topgan. Buddizmning ta‘lim berishicha, har qanday borliq, materiya barcha ko’rinish va shakllaridagi har qanday hayot barcha mavjudotlarga azob beruvchi yomonlikdir. Yomonlik va azob – uqubatlarning sababi insonning va barcha tirik mavjudotlarning bu dunyoga qayta tug’ilishi dunyosi (sansara) ga bog’langanligi, ko’ngil qo’yganligidir. Har qanday insoniy tuyg’u, hissiyot, ehtiros, istak, azob – uqubatni chuqurlashtiradi. “Borliq” girdobidan chiqib olish uchun g’aflatdan uyg’onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan, ko’ngilxushliklarga, lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlaridan voz kechish lozim. Faqat shundagina “najot” topish yo’liga kirish mumkin. Markaziy Faqat shundagina “najot” topish yo’liga kirish mumkin. Markaziy Osiyo xududiga islomning tarqalishi davrlarida islom bilan xristianlik Osiyo xududiga islomning tarqalishi davrlarida islom bilan xristianlik o’rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar keskinlashadi. o’rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar keskinlashadi. Buddaviylik dini hamda xristian dinining O’zbekiston va boshqa Buddaviylik dini hamda xristian dinining O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida o’z davrida ma‘naviy ko’prik bo’lib Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida o’z davrida ma‘naviy ko’prik bo’lib xizmat qilganligi aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning xizmat qilganligi aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning ildizlari ham o’sha davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat ildizlari ham o’sha davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, uning madaniyati va sankishilar, uning madaniyati va san ’’ atiga qiziqishi ham shundandir.atiga qiziqishi ham shundandir. Shakllangan va rivoj topgan qadimgi sharq jamiyati asoslari Shakllangan va rivoj topgan qadimgi sharq jamiyati asoslari milodning II – III asrlarga kelib asta –sekin yemirila boshlaydi. Uning milodning II – III asrlarga kelib asta –sekin yemirila boshlaydi. Uning zaminida feodal munosabatlar rivoj topadi. Bu jarayonning murakkab zaminida feodal munosabatlar rivoj topadi. Bu jarayonning murakkab va ziddiyatli kechishi o’sha davrlardagi falsafiy qarashlarida ham aks va ziddiyatli kechishi o’sha davrlardagi falsafiy qarashlarida ham aks etdi. Shuning oqibatida zardo’shtiylikdan yangi oqim moniylik kelib etdi. Shuning oqibatida zardo’shtiylikdan yangi oqim moniylik kelib chiqadi. Bu ta‘limotning asoschisi Moniy degan kishi bo’lib, u 216 – chiqadi. Bu ta‘limotning asoschisi Moniy degan kishi bo’lib, u 216 – 217 yillarda Botlda tug’ilgan va 276 yilda Jundishopur shahrida qatl 217 yillarda Botlda tug’ilgan va 276 yilda Jundishopur shahrida qatl etilgan. Moniy o’z davrida yaxshi ma‘lumotlarga ega bshlgan. U fors va etilgan. Moniy o’z davrida yaxshi ma‘lumotlarga ega bshlgan. U fors va oromiy tilida diniy va ahloqiy masalalariga bag’ishlangan bir qancha oromiy tilida diniy va ahloqiy masalalariga bag’ishlangan bir qancha risolalar va kitoblar yozgan. Moniy, hatto “Moniylik yozuvi” deb risolalar va kitoblar yozgan. Moniy, hatto “Moniylik yozuvi” deb atalgan alifbo ham yaratgan.atalgan alifbo ham yaratgan. Moniy ta‘limoticha, olamda nur dunyosi yaxshilik va zulmat Moniy ta‘limoticha, olamda nur dunyosi yaxshilik va zulmat dunyosi yovuzlik mavjud. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi. Lekin dunyosi yovuzlik mavjud. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi. Lekin pirovard natijada yaxshilik tantana qilishi inson o’z hulqi va butun pirovard natijada yaxshilik tantana qilishi inson o’z hulqi va butun hayoti bilan yorug’likning zulmat bilan kurashishiga yordam berishi va hayoti bilan yorug’likning zulmat bilan kurashishiga yordam berishi va yaxshilikning tantanasi uchun xizmat qilishi kerak. yaxshilikning tantanasi uchun xizmat qilishi kerak. Moniy ta‘limoti quldorlik davlatiga, shuningdek, hukmron Moniy ta‘limoti quldorlik davlatiga, shuningdek, hukmron dinga qarshi qaratilganligi uchun uning tarafdorlari qattiq dinga qarshi qaratilganligi uchun uning tarafdorlari qattiq quvg’inga duchor bo’ldilar. V asrning oxiri VI asrning quvg’inga duchor bo’ldilar. V asrning oxiri VI asrning boshlarida Mazdak ta‘limoti vujudga keldi mazdak ta‘limoti boshlarida Mazdak ta‘limoti vujudga keldi mazdak ta‘limoti zardo’shtiylikdagi yorug’lik va jaholat, yaxshilik va yovuzlik zardo’shtiylikdagi yorug’lik va jaholat, yaxshilik va yovuzlik kurashining dualistik aqidalaridan kelib chiqadigan falsafiy kurashining dualistik aqidalaridan kelib chiqadigan falsafiy qarashlarga ham asoslanar edi.qarashlarga ham asoslanar edi. Mazdak ta‘limotida asosiy yovuzlik boylikka hirs qo’yish va Mazdak ta‘limotida asosiy yovuzlik boylikka hirs qo’yish va kambag’allikdir. Bular kambag’allikdir. Bular g’arazgo’ylik, bir – birini ko’rolmaslik, g’arazgo’ylik, bir – birini ko’rolmaslik, qasos olishning sabablaridir. Ijtimoiy adovatga qarshi kurash, qasos olishning sabablaridir. Ijtimoiy adovatga qarshi kurash, hasadgo’ylik, barcha yomon illatlarni bartaraf etish yo’li, hasadgo’ylik, barcha yomon illatlarni bartaraf etish yo’li, xudoga toat – ibodat qilishdir. Mazdak ta‘limotida ijtimoiy xudoga toat – ibodat qilishdir. Mazdak ta‘limotida ijtimoiy zulmga qarshi kurash muqaddas vazifa sifatida talqin etiladi zulmga qarshi kurash muqaddas vazifa sifatida talqin etiladi va unga diniy tus beriladi. va unga diniy tus beriladi. Ayni paytda adolatsizlikning asosiy manbai bo’lgan Ayni paytda adolatsizlikning asosiy manbai bo’lgan adovatga qarshi qaratilgan xalq harakatining qonuniyligi adovatga qarshi qaratilgan xalq harakatining qonuniyligi tasdiqlanadi. Mazdakchilikning tub maqsadi mulkiy tasdiqlanadi. Mazdakchilikning tub maqsadi mulkiy tengsizlikni o’rnatishdan iborat edi. Mazdakchilar jamoaga tengsizlikni o’rnatishdan iborat edi. Mazdakchilar jamoaga asoslangan holda har bir kishi mulkka teng ega bo’lishi kerak asoslangan holda har bir kishi mulkka teng ega bo’lishi kerak deb hisoblaydilar. deb hisoblaydilar. Mazdakchilik o’zining keyingi taraqqiyotida sust diniy Mazdakchilik o’zining keyingi taraqqiyotida sust diniy ahloqiy ta‘limotdan feodal davlatning asosiy tayanchlariga ahloqiy ta‘limotdan feodal davlatning asosiy tayanchlariga qarsha qaratilagn faol g’oyaviy kuchga aylanib bordi. Xalq qarsha qaratilagn faol g’oyaviy kuchga aylanib bordi. Xalq ommasi, asosan dehqonlar va hunarmandlar o’rtasida keng ommasi, asosan dehqonlar va hunarmandlar o’rtasida keng tarqalgan va qo’llab – quvvatlangan mazdakchilik yaqin va tarqalgan va qo’llab – quvvatlangan mazdakchilik yaqin va O’rta sharq mamlakatlarida ijtimoiy – falsafiy fikrlarning O’rta sharq mamlakatlarida ijtimoiy – falsafiy fikrlarning keyingi taraqqiyotiga ma‘lum darajaga ta‘sir ko’rsatdi.keyingi taraqqiyotiga ma‘lum darajaga ta‘sir ko’rsatdi. ZardZard uu shtiylik ta‘limotining markaziy muammosi odam bilan shtiylik ta‘limotining markaziy muammosi odam bilan olam o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik jarayoni tahliliga qaratilganligi olam o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik jarayoni tahliliga qaratilganligi edi. Bu ta‘limotga ko’ra odam borlig’i, olam borlig’i bilan bevosita edi. Bu ta‘limotga ko’ra odam borlig’i, olam borlig’i bilan bevosita aloqador. Ushbu ta‘limotda butun olam borlig’i to’rt unsurdan aloqador. Ushbu ta‘limotda butun olam borlig’i to’rt unsurdan (chor unsur), tuproq, suv, havo, olovdan iborat. Olam borlig’ining (chor unsur), tuproq, suv, havo, olovdan iborat. Olam borlig’ining eng murakkab shakllardian biri bo’lgan odamning tabiati ham, eng murakkab shakllardian biri bo’lgan odamning tabiati ham, shubhasiz o’sha to’rt unsur bilan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun shubhasiz o’sha to’rt unsur bilan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham ushbu to’rt unsur hamisha muqaddas hisoblanadi.ham ushbu to’rt unsur hamisha muqaddas hisoblanadi. ZardZard uu shtiylik ta‘limotida bayon qilinishishtiylik ta‘limotida bayon qilinishi chch aa ,, hatto insonning hatto insonning mijozi ham olam borlig’i tarkibidagi chor unsur bilan bevosita mijozi ham olam borlig’i tarkibidagi chor unsur bilan bevosita bog’liq. Vazmin bosiq odamlarni “hokisor” deb atash, g’ayratli, bog’liq. Vazmin bosiq odamlarni “hokisor” deb atash, g’ayratli, harakatchan kishilarni “jo’shqin”, “toshqin”, “qaynoqqon” deb harakatchan kishilarni “jo’shqin”, “toshqin”, “qaynoqqon” deb baholash yoki beburd, yengiltak kishilarni “havoiy” deb atash ham baholash yoki beburd, yengiltak kishilarni “havoiy” deb atash ham o’sha zamonlardan qolgan udumlaridir.o’sha zamonlardan qolgan udumlaridir. ZardZard uu shtiylik ta‘limotiga ko’ra, inson faoliyatini boshqarib shtiylik ta‘limotiga ko’ra, inson faoliyatini boshqarib turuvchi eng muhim qudrat ahloq normalaridir.turuvchi eng muhim qudrat ahloq normalaridir. ZardZard uu shtiylik falsafasida ta‘kidlanishicha, inson iymon – shtiylik falsafasida ta‘kidlanishicha, inson iymon – e‘tiqodining uchta yirik tayanchi bo’ladi: fikrlar sofligi, so’zdagi e‘tiqodining uchta yirik tayanchi bo’ladi: fikrlar sofligi, so’zdagi sobitlik hamda faoliyatning insonparvarligi. sobitlik hamda faoliyatning insonparvarligi. ZardZard uu shtiylik ta‘limotiga ko’ra, inson barkamol bo’lib rivojlanish shtiylik ta‘limotiga ko’ra, inson barkamol bo’lib rivojlanish uchun yaxshi ovqatlanishi zarur. Zardo’sht vorsiyatlariga ko’ra, uchun yaxshi ovqatlanishi zarur. Zardo’sht vorsiyatlariga ko’ra, yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, na kuchli ishlovchilarga, na yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, na kuchli ishlovchilarga, na sog’lom, na baquvvat bolalarga ega bo’ladi. Yomon ovqatlanishdan sog’lom, na baquvvat bolalarga ega bo’ladi. Yomon ovqatlanishdan odob – aodob – a xx loq ham aynib ketadi.loq ham aynib ketadi. Shuning uchun inson barkamol l igining muhim shartlaridan biri bo’lgan oziq – ovqat mo’l – ko’lchi l ligini ta‘minlamoq, buning uchun esa dehqonchilik, chorvachilik mahsulotlarini ko’paytirish lozim. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, zardo’shtiylik falsafasi tafakkur rivojiga hissa qo’shilgan. Zardo’shtiylikning talimoti asosida buddizm, xristian dinlarining hamda moniychilik va mazdanizm talimotlarining shakllanishiga asos bo’lganligini ko’rish mumkin. X U L O S A Markaziy Osiyodagi dastlabki falsafiy fikrlar o’zining salmog’i va qamrovi jihatidan boshqa xalqlar va davlatlar falsafiy qarashlariga ijobiy ta‘sir ko’rsatadi. Ayniqsa, zardo’shtiylik ta‘limotidagi sodda stixiyali dialektika elementlari, ijtimoiy siyosiy qarashlari, axloqiy tamoyillarni qadriyat darajasiga ko’tara bilinganligi qadimgi yunon falsafasiga juda katta ta‘sir ko’rsatdi. Buni qadimgi yunon faylasufi Geraklit haqli ravishda e‘tirof etib, yurtimizni “falsafiy tafakkur beshigi” deya ulug’lagan edi. Moniy va Mazdaning tenglik, ijtimoiy qarashlari esa kishilarni asrlar osha ulug’ va bunyodkor ishlarga undab, ruhlantirib keldi. Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan eposlar esa xalqning orzu – umidlarini, kayfiyatlarini ifoda etib, kishilarni mard va jasur bo’lishga, ozod va erkin yashashga chorlab keldi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. A h medova M.V.S.Xan. Falsafa. T.: 2006 y 2. Q. Nazarov Falsafa, T.: 2000 y 3. Choriev A Inson falsafasi. 1 – kitob, T.: 19998 y 4. Tulenov J, G’ofurov Z Falsafa. T.: 1997 y 5. Karimov I Ma‘naviyat, falsafa va hayot. T.: 2001 y 6. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. T.: 1998 y 7. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. T.: 1990 y 8. Yusupov E Falsafa, T.: 1999 y 9. Raximov I Qisqacha konspekt. T.: 1998 y 10. Falsafa asoslari. “O’zbekiston nashriyot – matbaa ijodiy uyi” T.: 2005 y E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!

Похожие

Borliq falsafasi
Ingliz falsafasi
Global muammolar falsafasi
Tabiat falsafasi 2
Qadimgi Yunoniston falsafasi