Ўсимлик тўқималари (гистология) - Ботаника - Презентации

Ўсимлик тўқималари (гистология)

Загружено в:

08.02.2023

Скачано:

0

Размер:

377.5 KB

Ўсимлик тўқималариЎсимлик тўқималари (гистология)(гистология)

Режа:Режа: 1. Ўсимлик тў1. Ўсимлик тў ққ ималари ҳақида тушунча ва уларнинг ималари ҳақида тушунча ва уларнинг классификацияси.классификацияси. 2. Ҳосил қилувчи тўқималар, аҳамияти ва турлари.2. Ҳосил қилувчи тўқималар, аҳамияти ва турлари. 3. 3. Қопловчи тўқималар, уларнинг вазифаси. Қопловчи тўқималар, уларнинг вазифаси. ЭЭ пидермапидерма , , передерма, пўстлоқ.передерма, пўстлоқ. 4. 4. Асосий тўқима тўғрисида тушунчалар. Асосий тўқима тўғрисида тушунчалар. 5. 5. Сўрувчи паренхима.Сўрувчи паренхима. Ассимиляцион, ғамловчи Ассимиляцион, ғамловчи паренхималар ва аэренхима, уларнинг вазифалари.паренхималар ва аэренхима, уларнинг вазифалари. 6. 6. Механик тўқималар ва уларнинг турлари. КолленхимаМеханик тўқималар ва уларнинг турлари. Колленхима , , сс клеренхимаклеренхима , с, с клереидлар тўғрисида тушунча.клереидлар тўғрисида тушунча. 7. 7. Ўтказувчи тўқима ва уларнинг турлари.Ўтказувчи тўқима ва уларнинг турлари. Трахея ва Трахея ва трахеидлар.трахеидлар. Элаксимон найлар ва йўлдош ҳужайралар.Элаксимон найлар ва йўлдош ҳужайралар. 8. 8. Ажратувчи система. Ташқи Ажратувчи система. Ташқи ва ички ва ички секреция ажратувчи секреция ажратувчи тўқималар.тўқималар.

Эволюция натижасида сувда ва қуруқликда яшовчи ўсимликлар тузилишида Эволюция натижасида сувда ва қуруқликда яшовчи ўсимликлар тузилишида кескин фарқлар пайдо бўлган. Масалан, сувда яшовчи сувўтларининг талломи кескин фарқлар пайдо бўлган. Масалан, сувда яшовчи сувўтларининг талломи (танаси) асосан бир хил тузилишга эга бўлган ҳужайралардан ташкил топган (танаси) асосан бир хил тузилишга эга бўлган ҳужайралардан ташкил топган бўлса, танаси илдиз, поя ва баргларга дифференцияланган юксак ўсимликлар эса бўлса, танаси илдиз, поя ва баргларга дифференцияланган юксак ўсимликлар эса ҳар хил вазифани бажарувчи ва турли хил тузилишга эга бўлган ҳужайралардан ҳар хил вазифани бажарувчи ва турли хил тузилишга эга бўлган ҳужайралардан ташкил топган. Ўсимлик баргларида фотосинтез вазифасини бажарувчи ташкил топган. Ўсимлик баргларида фотосинтез вазифасини бажарувчи ҳужайралар йиғиндиси бўлса, илдиз учида сув ва унда эриган минерал ҳужайралар йиғиндиси бўлса, илдиз учида сув ва унда эриган минерал моддаларни шимиб олиб, ўсимликнинг бошқа органларига етказиб берувчи моддаларни шимиб олиб, ўсимликнинг бошқа органларига етказиб берувчи махсус сўриш вазифасини бажарувчи ҳужайралар йиғиндиси мавжуд. Шундай махсус сўриш вазифасини бажарувчи ҳужайралар йиғиндиси мавжуд. Шундай қилиб, бир хил вазифани бажарувчи, бир-бирига ўхшаш, келиб чиқиши ҳам қилиб, бир хил вазифани бажарувчи, бир-бирига ўхшаш, келиб чиқиши ҳам умумий бўлган ҳужайралар йиғиндисига умумий бўлган ҳужайралар йиғиндисига тўқиматўқима дейилади. дейилади. Катта ёшдаги (вояга етган) кўп ҳужайрали ўсимликнинг танаси бир қатор Катта ёшдаги (вояга етган) кўп ҳужайрали ўсимликнинг танаси бир қатор тўқималардан иборат бўлиб, улар ўзининг тузилиши ва бажарадиган функцияси тўқималардан иборат бўлиб, улар ўзининг тузилиши ва бажарадиган функцияси билан бир-биридан фарқ қилади. билан бир-биридан фарқ қилади. 1807 йилда Г.Линк тўқималарни паренхиматик ва прозенхиматик тўқимага 1807 йилда Г.Линк тўқималарни паренхиматик ва прозенхиматик тўқимага ажратган эди. Бу сунъий классификация бўлиб, унинг негизида ҳужайра ажратган эди. Бу сунъий классификация бўлиб, унинг негизида ҳужайра бўйининг энига нисбати ётади. Кейинчалик гистолог П.Ван Тигем тўқималарни бўйининг энига нисбати ётади. Кейинчалик гистолог П.Ван Тигем тўқималарни тирик ва ўлик гуруҳларга ажратди. тирик ва ўлик гуруҳларга ажратди.

Тўқималарни илмий асосда классификация қилган олим физиолог Тўқималарни илмий асосда классификация қилган олим физиолог И.Саксдир. У 1868 йилда ўсимлик тўқималарини 3 гуруҳга: қопловчи, И.Саксдир. У 1868 йилда ўсимлик тўқималарини 3 гуруҳга: қопловчи, ўтказувчи ва асосий тўқималарга ажратди. Бу хил бўлиниш ҳозирга ўтказувчи ва асосий тўқималарга ажратди. Бу хил бўлиниш ҳозирга қадар ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас ва тўқималар системасида қадар ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас ва тўқималар системасида асосий ўринни эгаллайди. Илмий асосланган ҳозирги замон асосий ўринни эгаллайди. Илмий асосланган ҳозирги замон классификацияси бўйича қуйидаги тўқималар фарқланади: классификацияси бўйича қуйидаги тўқималар фарқланади: 1. Меристематик ёки ҳосил қилувчи тўқималар.1. Меристематик ёки ҳосил қилувчи тўқималар. 2. Қопловчи тўқималар.2. Қопловчи тўқималар. 3. Асосий тўқималар.3. Асосий тўқималар. 4. Механик тўқималар.4. Механик тўқималар. 5. Ўтказувчи тўқималар.5. Ўтказувчи тўқималар. 6. Ажратувчи система.6. Ажратувчи система. Кўпчилик ҳолларда ажратувчи система ўтказувчи тўқималар жумласига Кўпчилик ҳолларда ажратувчи система ўтказувчи тўқималар жумласига қўшиб ўрганилади.қўшиб ўрганилади.

Ўсимликларнинг бўйига ўсиши, энига кенгайиши ёки янги Ўсимликларнинг бўйига ўсиши, энига кенгайиши ёки янги органларнинг пайдо бўлиши негизида органларнинг пайдо бўлиши негизида ҳосил қилувчи тўқималар ҳосил қилувчи тўқималар ётади. Келиб чиқишига кўра ҳосил қилувчи тўқималар ётади. Келиб чиқишига кўра ҳосил қилувчи тўқималар бирламчибирламчи ва ва иккиламчииккиламчи , ўсимликда жойлашишига кўра эса , ўсимликда жойлашишига кўра эса учки (тепа)учки (тепа) , , ёнён ва ва интеркаляринтеркаляр ҳосил қилувчи тўқималарга бўлинади. ҳосил қилувчи тўқималарга бўлинади. Тепа меристема вегетатив новда ва гул новда ҳосил қилувчи ҳамда Тепа меристема вегетатив новда ва гул новда ҳосил қилувчи ҳамда илдиз учи меристемаларига бўлинади ва улар илдиз билан пояларнинг илдиз учи меристемаларига бўлинади ва улар илдиз билан пояларнинг учида жойлашади. Ён меристемаларга илдиз ва поялар марказий учида жойлашади. Ён меристемаларга илдиз ва поялар марказий цилиндрининг атрофида жойлашган перицикл прокамбий ва цилиндрининг атрофида жойлашган перицикл прокамбий ва камбийлар киради. камбийлар киради. Бирламчи меристема уруғ муртагида, поя, илдиз ва уларнинг Бирламчи меристема уруғ муртагида, поя, илдиз ва уларнинг учларида, ён поялар ҳамда куртакларда жойлашиб, янги органларнинг учларида, ён поялар ҳамда куртакларда жойлашиб, янги органларнинг ҳосил бўлишини, шунингдек ўсимликларнинг бўйига ўсишини ҳосил бўлишини, шунингдек ўсимликларнинг бўйига ўсишини таъминлайди. Бирламчи тепа меристемага перицикл ва прокамбийлар таъминлайди. Бирламчи тепа меристемага перицикл ва прокамбийлар мисол бўлади. мисол бўлади.

ҲҲ осил осил ққ илувчи тўилувчи тў ққ има схемаси:има схемаси: 1 – инициал 1 – инициал ҳҳ ужайра, 2 – промеристема, 3 – меристема, 4–прокамбий, ужайра, 2 – промеристема, 3 – меристема, 4–прокамбий, 5 5 – камбий.– камбий. а – дерматоген, б – периблела, в – плерома, а1 – эпидермис, а – дерматоген, б – периблела, в – плерома, а1 – эпидермис, б1 – бирламчи пўстлоб1 – бирламчи пўстло ққ , в1 – марказ, в1 – марказ ии й цилиндр. й цилиндр.

Иккиламчи меристемага бойламлараро камбий ва пробка камбийси ёки Иккиламчи меристемага бойламлараро камбий ва пробка камбийси ёки феллоген киради. Бойламлараро камбий ўсимлик органларининг энига феллоген киради. Бойламлараро камбий ўсимлик органларининг энига ўсишини таъминлайди, феллоген эса иккиламчи тўқима - ўсишини таъминлайди, феллоген эса иккиламчи тўқима - перидермаперидерма ни ни ҳосил қилади. ҳосил қилади. Перидерманинг Перидерманинг ҳҳ осилосил бўлиш схемаси:бўлиш схемаси: 1 – пўкак, 2 – пўкак камбийси (феллоген), 3 – феллодерма, 4 – эпидермис, п – перидерма1 – пўкак, 2 – пўкак камбийси (феллоген), 3 – феллодерма, 4 – эпидермис, п – перидерма

Ўсаётган меристематик ҳужайралар пўстининг таркибида 92,5Ўсаётган меристематик ҳужайралар пўстининг таркибида 92,5  сув сув бўлиб, қолган 7,5бўлиб, қолган 7,5  қуруқ қисмининг таркибида эса пектин, қуруқ қисмининг таркибида эса пектин, гемицеллюлоза, протеин ва шу каби моддалар учрайди. Унинг ядроси гемицеллюлоза, протеин ва шу каби моддалар учрайди. Унинг ядроси ҳам катта бўлади. Меристема ҳужайрасида кўпинча битта ядроча ҳам катта бўлади. Меристема ҳужайрасида кўпинча битта ядроча бўлиб, унинг таркибида протеиндан ташқари РНК, фосфолипидлар, бўлиб, унинг таркибида протеиндан ташқари РНК, фосфолипидлар, олтингугурт, калий, кальций бор.олтингугурт, калий, кальций бор. Меристематик ҳужайралар цитоплазмасида РНК моддаси кўп бўлган Меристематик ҳужайралар цитоплазмасида РНК моддаси кўп бўлган (40-50(40-50  ) микросом, протеин ва фосфолипидлар бўлади. Уларда ) микросом, протеин ва фосфолипидлар бўлади. Уларда бундан ташқари митохондрийлар ҳам кўп учрайди.бундан ташқари митохондрийлар ҳам кўп учрайди. Тепа меристема поя, илдиз ва уларнинг ён ўқлари учида жойлашган. Тепа меристема поя, илдиз ва уларнинг ён ўқлари учида жойлашган. Ён меристема келиб чиқишига кўра иккиламчи меристема бўлиб, у Ён меристема келиб чиқишига кўра иккиламчи меристема бўлиб, у кўп йиллик, икки паллали ўсимликлар илдизи, поясининг ксилема кўп йиллик, икки паллали ўсимликлар илдизи, поясининг ксилема ҳамда флоэма қисми ўртасида жойлашади ва ҳамда флоэма қисми ўртасида жойлашади ва камбийкамбий дейилади ҳамда дейилади ҳамда органларнинг энига ўсишини таъминлайди. органларнинг энига ўсишини таъминлайди.

Интеркаляр меристемаларИнтеркаляр меристемалар поя бўғим оралиғининг базал қисмида, яъни поя бўғим оралиғининг базал қисмида, яъни унинг остида ҳамда баргда ҳосил бўлади. Интеркаляр ўсиш кенг тарқалган, у унинг остида ҳамда баргда ҳосил бўлади. Интеркаляр ўсиш кенг тарқалган, у қирқбўғим, шунингдек қўнғирбошлилар, селдерейгуллилар қирқбўғим, шунингдек қўнғирбошлилар, селдерейгуллилар (соябонгулдошлар) ва шу каби бошқа икки паллалиларнинг вакилларида (соябонгулдошлар) ва шу каби бошқа икки паллалиларнинг вакилларида учрайди. Интеркаляр ўсиш ҳамма пояларда кузатилади, аммо ҳар хил учрайди. Интеркаляр ўсиш ҳамма пояларда кузатилади, аммо ҳар хил ўсимликларда фаол ва ўсиш муддати турличадир. ўсимликларда фаол ва ўсиш муддати турличадир. Қўнғирбошлилар (буғдой, арпа, жавдар, маккажўхори, шоли) да интеркаляр Қўнғирбошлилар (буғдой, арпа, жавдар, маккажўхори, шоли) да интеркаляр ўсиш ҳисобига бўғим оралиғи узаяди. Маълум вақтдан кейин бўғим ўсиш ҳисобига бўғим оралиғи узаяди. Маълум вақтдан кейин бўғим оралиғида ўсиш тўхтайди, аммо унинг баъзи жойларида кичик интеркаляр оралиғида ўсиш тўхтайди, аммо унинг баъзи жойларида кичик интеркаляр ўсиш тўқималари ўз фаолиятини тўхтатмайди. Шу сабабли ётиб қолган ўсиш тўқималари ўз фаолиятини тўхтатмайди. Шу сабабли ётиб қолган поялар шу тўқималар ҳисобига яна қайта тикланади. поялар шу тўқималар ҳисобига яна қайта тикланади. Яра меристемалариЯра меристемалари ўсимликнинг зарарланган қисмларида ҳосил бўлиши ўсимликнинг зарарланган қисмларида ҳосил бўлиши мумкин. Яра меристема паренхима тўқималарининг тирик ҳужайраларидан мумкин. Яра меристема паренхима тўқималарининг тирик ҳужайраларидан ҳосил бўлади. ҳосил бўлади. МеристемаМеристема -бир-бири билан зич жойлашган катта ядроли, пўсти юпқа -бир-бири билан зич жойлашган катта ядроли, пўсти юпқа (пектин ва целлюлозали), ичи фақат цитоплазма билан тўлган, вакуоласиз (пектин ва целлюлозали), ичи фақат цитоплазма билан тўлган, вакуоласиз тирик ҳужайралар йиғиндисидан ташкил топган. Бу ҳужайралар интенсив тирик ҳужайралар йиғиндисидан ташкил топган. Бу ҳужайралар интенсив бўлиниш ва дифференцияланиш хусусиятига эга, яъни улардан ҳар хил бўлиниш ва дифференцияланиш хусусиятига эга, яъни улардан ҳар хил тўқималар ҳосил бўлиб туради. тўқималар ҳосил бўлиб туради. Қопловчи тўқималарҚопловчи тўқималар ўсимликнинг барча органларини қуриб қолишдан ва ўсимликнинг барча органларини қуриб қолишдан ва ташқи муҳитнинг бошқа ноқулай шароитларидан, яъни қуёшнинг ортиқча ташқи муҳитнинг бошқа ноқулай шароитларидан, яъни қуёшнинг ортиқча таъсирида кучли исиб кетишдан, механик шикастланишлардан, зараркунанда таъсирида кучли исиб кетишдан, механик шикастланишлардан, зараркунанда ва микроорганизмларнинг ички тўқималарга киришидан ҳимоя қилади. Келиб ва микроорганизмларнинг ички тўқималарга киришидан ҳимоя қилади. Келиб чиқиши ва жойлашишига кўра қопловчи тўқима уч гуруҳга: эпидерма чиқиши ва жойлашишига кўра қопловчи тўқима уч гуруҳга: эпидерма (эпидермис), пробка ёки перидерма ҳамда қуруқ пўстлоққа бўлинади. (эпидермис), пробка ёки перидерма ҳамда қуруқ пўстлоққа бўлинади.

Эпидермисдаги устицанинг тузилиши:Эпидермисдаги устицанинг тузилиши: А – устицанинг кўриниши, Б – устицанинг устидан кўриниши: 1 – эпидермис А – устицанинг кўриниши, Б – устицанинг устидан кўриниши: 1 – эпидермис ҳҳ ужайраси, 2 – ўстицанинг ужайраси, 2 – ўстицанинг ққ амровчи амровчи ҳҳ ужайраси, 3 – хлорофилл доначалари, 4 – устица ужайраси, 3 – хлорофилл доначалари, 4 – устица тешиги, 5 – тешиги, 5 – ҳҳ ужайра маужайра ма ғғ изи, 6 – цитоплазма, изи, 6 – цитоплазма, 7 – устицанинг олдинги тешиги, 8 – орқа 7 – устицанинг олдинги тешиги, 8 – орқа томони, 9 – ҳаво бўшлиғи, 10 – хлоропластли қамровчи ҳужайра, 11 – қамровчи томони, 9 – ҳаво бўшлиғи, 10 – хлоропластли қамровчи ҳужайра, 11 – қамровчи ҳужайранинг юпқа пўсти, 12–13 – кутикула, 14 – ҳужайранинг целлюлозали пўсти, ҳужайранинг юпқа пўсти, 12–13 – кутикула, 14 – ҳужайранинг целлюлозали пўсти, 15 – мағиз. 15 – мағиз.

ЭпидермаЭпидерма (юнонча "эпи" -юқори, "дерма" -тери маъносида) бирламчи (юнонча "эпи" -юқори, "дерма" -тери маъносида) бирламчи қопловчи тўқима бўлиб, ҳимоя вазифасини бажаради. У ўсимликнинг барг ва қопловчи тўқима бўлиб, ҳимоя вазифасини бажаради. У ўсимликнинг барг ва ёш новдаларини ташқи томондан ўраб турувчи бир қават зич жойлашган ёш новдаларини ташқи томондан ўраб турувчи бир қават зич жойлашган тирик паренхима ҳужайраларидан тузилган. Ҳужайра пўсти бир неча бор тирик паренхима ҳужайраларидан тузилган. Ҳужайра пўсти бир неча бор букилган, ичида йирик вакуоласи бўлади. Ташқи муҳит, яъни атмосфера букилган, ичида йирик вакуоласи бўлади. Ташқи муҳит, яъни атмосфера томон жойлашган ҳужайра пўсти бошқа қисмларига қараганда қалинрок томон жойлашган ҳужайра пўсти бошқа қисмларига қараганда қалинрок бўлади. Бунинг устига у ерда кутин қавати, мум қавати ёки майда тукчалар бўлади. Бунинг устига у ерда кутин қавати, мум қавати ёки майда тукчалар зич бўлиб жойлашади. Туклар оддий ва безли бўлади. Безли тукларда эфир зич бўлиб жойлашади. Туклар оддий ва безли бўлади. Безли тукларда эфир мойлари, кислоталар ва ферментлар мавжуд. Эпидерма ташқи муҳит билан мойлари, кислоталар ва ферментлар мавжуд. Эпидерма ташқи муҳит билан махсус оғизчалар – махсус оғизчалар – устицаларустицалар ёрдамида боғланади. Оғизчалар орқали газ ёрдамида боғланади. Оғизчалар орқали газ алмашинуви ва сув буғланиши амалга ошади. алмашинуви ва сув буғланиши амалга ошади. Эпидерма кўпинча бир йил яшайди, кейин эса тушиб кетади. У асосан бир Эпидерма кўпинча бир йил яшайди, кейин эса тушиб кетади. У асосан бир қават ҳужайралардан, олеандр (қават ҳужайралардан, олеандр ( MiMi riri uu m m aa leandr) ўсимлигида икки қават leandr) ўсимлигида икки қават ҳужайралардан ташкил топган. Кўпчилик нина баргли ўсимликларда ҳужайралардан ташкил топган. Кўпчилик нина баргли ўсимликларда эпидерма бир неча йил тўкилмасдан яшайди. эпидерма бир неча йил тўкилмасдан яшайди. Кузга бориб кўп йиллик ўсимликларнинг органларида эпидерма ўрнини Кузга бориб кўп йиллик ўсимликларнинг органларида эпидерма ўрнини иккиламчи қопловчи тўқима -пробка (перидерма) эгаллайди.иккиламчи қопловчи тўқима -пробка (перидерма) эгаллайди.

Пробка Пробка иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима - феллоген ёки пробка камбийсидан ҳосил иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима - феллоген ёки пробка камбийсидан ҳосил бўлади.бўлади. Феллоген ҳужайраларнинг пўсти юпқа, қуюқ донадор цитоплазмали бўлади. Феллоген Феллоген ҳужайраларнинг пўсти юпқа, қуюқ донадор цитоплазмали бўлади. Феллоген ўзидан ташқи томонга зич радиал жойлашган ҳужайралар ҳосил қилади, ўзидан ташқи томонга зич радиал жойлашган ҳужайралар ҳосил қилади, ҳужайралараро бўшлиқ бўлмайди. Кейинчалик бу ҳужайраларнинг пўсти қалинлашади ҳужайралараро бўшлиқ бўлмайди. Кейинчалик бу ҳужайраларнинг пўсти қалинлашади ва суберин моддасини шимиб олиб пробкалашади, натижада протопласти ўлади. ва суберин моддасини шимиб олиб пробкалашади, натижада протопласти ўлади. Пробкалашган ҳужайралар ўлик, ҳужайраси бўш ёки смола ҳамда ошловчи моддалар Пробкалашган ҳужайралар ўлик, ҳужайраси бўш ёки смола ҳамда ошловчи моддалар билан тўла бўлади. Шунингдек, пробка тўқимасида ҳаво билан тўлган, моддаларни билан тўла бўлади. Шунингдек, пробка тўқимасида ҳаво билан тўлган, моддаларни ўтказмайдиган парда билан ажралган ҳужайралар мавжуд бўлиб, улар иссиқликни кам ўтказмайдиган парда билан ажралган ҳужайралар мавжуд бўлиб, улар иссиқликни кам ўтказишни таъминлайди. Шу сабабли пробка билан ҳимояланган ўсимлик новдалари ўтказишни таъминлайди. Шу сабабли пробка билан ҳимояланган ўсимлик новдалари нафақат сувни кам буғлатади, балки совуқдан ҳам яхши ҳимояланган бўлади.нафақат сувни кам буғлатади, балки совуқдан ҳам яхши ҳимояланган бўлади. Феллоген ичкарига қараб хлорофилли тирик паренхима ҳужайраларини ҳосил қилади. Феллоген ичкарига қараб хлорофилли тирик паренхима ҳужайраларини ҳосил қилади. Ҳужайралараро бўшлиқ мавжуд бўлган бу ҳужайраларга Ҳужайралараро бўшлиқ мавжуд бўлган бу ҳужайраларга феллодерма феллодерма дейилади. дейилади. Шундай қилиб, фелллоген ёки пробка камбий ташқи томонга пробка, ичкарига қараб Шундай қилиб, фелллоген ёки пробка камбий ташқи томонга пробка, ичкарига қараб эса феллодермани ҳосил қилади. Феллоген, пробка ва феллодерма биргаликда эса феллодермани ҳосил қилади. Феллоген, пробка ва феллодерма биргаликда перидермани перидермани ташкил қилади. ташкил қилади. Пробка тўқимаси турли ўсимликларда турлича қалинликда бўлади. Пробка дуби, амур Пробка тўқимаси турли ўсимликларда турлича қалинликда бўлади. Пробка дуби, амур бархат дарахтларида пробка қалинлиги бир неча сантиметрга етса, бошқа ўсимликларда бархат дарахтларида пробка қалинлиги бир неча сантиметрга етса, бошқа ўсимликларда бу кўрсаткич бир неча миллиметрни ташкил қилади. Пробка совутиш ишида, бу кўрсаткич бир неча миллиметрни ташкил қилади. Пробка совутиш ишида, самолётсозликда, саноатнинг турли тармоқларида ва бошқа соҳаларда ишлатилади. самолётсозликда, саноатнинг турли тармоқларида ва бошқа соҳаларда ишлатилади. Пробка асосан пробка дуби дарахтидан олинади.Пробка асосан пробка дуби дарахтидан олинади.

Пўкак тўқимасида ҳужайраларнинг ташқи муҳит билан алоқасини амалга Пўкак тўқимасида ҳужайраларнинг ташқи муҳит билан алоқасини амалга оширувчи оширувчи ясмиқчаларясмиқчалар бор. Уларнинг шакли хилма-хил, одатда майда ва бор. Уларнинг шакли хилма-хил, одатда майда ва чўзинчоқ ёки юмалоқ бўлади.чўзинчоқ ёки юмалоқ бўлади. ПўстлоқПўстлоқ (ритидом). Кўпчилик дарахтларнинг (ритидом). Кўпчилик дарахтларнинг эски таналари ва илдизларининг эски пўкак тўқимаси қатламлари остида бир эски таналари ва илдизларининг эски пўкак тўқимаси қатламлари остида бир мунча вақтдан кейин пўкак камбийсининг янги қатлами пайдо бўлади. Янги мунча вақтдан кейин пўкак камбийсининг янги қатлами пайдо бўлади. Янги пўкак тўқима четки тўқималарни ички тўқималардан ажратиб қўяди ва пўкак тўқима четки тўқималарни ички тўқималардан ажратиб қўяди ва натижада пўстлоқнинг ташқи қаватидаги барча тўқималар нобуд бўлади. натижада пўстлоқнинг ташқи қаватидаги барча тўқималар нобуд бўлади. Сўнгра пўкак камбийсининг бу қатлами ҳам вақт ўтиб фаолиятини тўхтатади, Сўнгра пўкак камбийсининг бу қатлами ҳам вақт ўтиб фаолиятини тўхтатади, пўстлоқ ичкарисида янги пўкак тўқима қатлами пайдо бўлади. Кўп йиллик пўстлоқ ичкарисида янги пўкак тўқима қатлами пайдо бўлади. Кўп йиллик дарахтлар ҳаётида бу жараён кўп марта такрорланади. Натижада пўстлоқнинг дарахтлар ҳаётида бу жараён кўп марта такрорланади. Натижада пўстлоқнинг пўкак ажратиб қўйган қатламлари қуриб қотади ва қопловчи тўқиманинг пўкак ажратиб қўйган қатламлари қуриб қотади ва қопловчи тўқиманинг алоҳида учламчи типи -алоҳида учламчи типи - қуруқ пўстлоққуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Турли ўсимликларда ҳосил бўлади. Турли ўсимликларда пўстлоқ турли даврларда шаклланади. Олма, оддий қарағай, нокда ҳаётининг пўстлоқ турли даврларда шаклланади. Олма, оддий қарағай, нокда ҳаётининг 6-8 йилларида, эманда – 25 ёшида, грабда эса 50 йилдан кейин қуруқ пўстлоқ 6-8 йилларида, эманда – 25 ёшида, грабда эса 50 йилдан кейин қуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Чинор, четан, жумрут каби ўсимликларда қуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Чинор, четан, жумрут каби ўсимликларда қуруқ пўстлоқ умуманумуман ҳосил ҳосил бўлмайди. бўлмайди.

ПўстлоқПўстлоқ (ритидом). Кўпчилик дарахтларнинг эски таналари ва илдизларининг (ритидом). Кўпчилик дарахтларнинг эски таналари ва илдизларининг эски пўкак тўқимаси қатламлари остида бир мунча вақтдан кейин пўкак эски пўкак тўқимаси қатламлари остида бир мунча вақтдан кейин пўкак камбийсининг янги қатлами пайдо бўлади. Янги пўкак тўқима четки камбийсининг янги қатлами пайдо бўлади. Янги пўкак тўқима четки тўқималарни ички тўқималардан ажратиб қўяди ва натижада пўстлоқнинг ташқи тўқималарни ички тўқималардан ажратиб қўяди ва натижада пўстлоқнинг ташқи қаватидаги барча тўқималар нобуд бўлади. Сўнгра пўкак камбийсининг бу қаватидаги барча тўқималар нобуд бўлади. Сўнгра пўкак камбийсининг бу қатлами ҳам вақт ўтиб фаолиятини тўхтатади, пўстлоқ ичкарисида янги пўкак қатлами ҳам вақт ўтиб фаолиятини тўхтатади, пўстлоқ ичкарисида янги пўкак тўқима қатлами пайдо бўлади. Кўп йиллик дарахтлар ҳаётида бу жараён кўп тўқима қатлами пайдо бўлади. Кўп йиллик дарахтлар ҳаётида бу жараён кўп марта такрорланади. Натижада пўстлоқнинг пўкак ажратиб қўйган қатламлари марта такрорланади. Натижада пўстлоқнинг пўкак ажратиб қўйган қатламлари қуриб қотади ва қопловчи тўқиманинг алоҳида учламчи типи -қуриб қотади ва қопловчи тўқиманинг алоҳида учламчи типи - қуруқ пўстлоққуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Турли ўсимликларда пўстлоқ турли даврларда шаклланади. Олма, ҳосил бўлади. Турли ўсимликларда пўстлоқ турли даврларда шаклланади. Олма, оддий қарағай, нокда ҳаётининг 6-8 йилларида, эманда – 25 ёшида, грабда эса 50 оддий қарағай, нокда ҳаётининг 6-8 йилларида, эманда – 25 ёшида, грабда эса 50 йилдан кейин қуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Чинор, четан, жумрут каби йилдан кейин қуруқ пўстлоқ ҳосил бўлади. Чинор, четан, жумрут каби ўсимликларда қуруқ пўстлоқ умуман ҳосил бўлмайди.ўсимликларда қуруқ пўстлоқ умуман ҳосил бўлмайди. Ўрмон минтақасида ўсувчи кўп йиллик дарахтлар қуруқ пўстлоғида Ўрмон минтақасида ўсувчи кўп йиллик дарахтлар қуруқ пўстлоғида замбуруғ, лишайник ва мохлар яшайди. Тропик ва субтропикларда замбуруғ, лишайник ва мохлар яшайди. Тропик ва субтропикларда ўсувчи айрим дарахтлар пўстлоғида юксак ўсимликлар вакиллари – ўсувчи айрим дарахтлар пўстлоғида юксак ўсимликлар вакиллари – эпифитлар ҳаёт кечиради.эпифитлар ҳаёт кечиради. Пўстлоқнинг ташқи қавати қуриб кўчади, аммо анча қисми Пўстлоқнинг ташқи қавати қуриб кўчади, аммо анча қисми дарахтларнинг кўп йиллик поясини ўраб олади. У дарахт поясини қишда дарахтларнинг кўп йиллик поясини ўраб олади. У дарахт поясини қишда совиб кетишдан, ёзда эса исиб кетишдан ҳимоялаб, термоизоляторлик совиб кетишдан, ёзда эса исиб кетишдан ҳимоялаб, термоизоляторлик вазифасини бажаради. Қуруқ пўстлоқ билан ўралган ўсимлик пояларига вазифасини бажаради. Қуруқ пўстлоқ билан ўралган ўсимлик пояларига ҳайвонлар одатда тегмайди. ҳайвонлар одатда тегмайди.

Ўсимлик органларининг катта қисми бирламчи ва иккиламчи меристемадан Ўсимлик органларининг катта қисми бирламчи ва иккиламчи меристемадан ҳосил бўлувчи, йирик, ҳужайра пўсти юпқа, модда алмашинуви жараёнида ҳосил бўлувчи, йирик, ҳужайра пўсти юпқа, модда алмашинуви жараёнида фаол иштирок этувчи фаол иштирок этувчи асосий тўқима асосий тўқима деб аталувчи ҳужайралар йиғиндисидан деб аталувчи ҳужайралар йиғиндисидан иборат бўлади. Улар ташқи томондан қопловчи тўқима билан ўралган ва иборат бўлади. Улар ташқи томондан қопловчи тўқима билан ўралган ва оралиқларида механик, ўтказувчи ва шу каби тўқималар элементлари оралиқларида механик, ўтказувчи ва шу каби тўқималар элементлари жойлашган. Асосий тўқима ҳужайралари кўпинча юмалоқ, кўпбурчак шаклида жойлашган. Асосий тўқима ҳужайралари кўпинча юмалоқ, кўпбурчак шаклида бўлади. Бу тўқима ҳужайлари орасида ҳар хил шаклли ва катталикдаги бўлади. Бу тўқима ҳужайлари орасида ҳар хил шаклли ва катталикдаги ҳужайралараро бўшлиқ бор.ҳужайралараро бўшлиқ бор. Асосий тўқималар кўпинча ўсимликларда озиқлантирувчи вазифасини Асосий тўқималар кўпинча ўсимликларда озиқлантирувчи вазифасини бажаради ва уларга сўрувчи (шимувчи) паренхима, ассимиляцион бажаради ва уларга сўрувчи (шимувчи) паренхима, ассимиляцион паренхима паренхима (хлоренхима), ғамловчи паренхима, сув ғамловчи (хлоренхима), ғамловчи паренхима, сув ғамловчи паренхима, аэренхималарпаренхима, аэренхималар киради.киради. Сўрувчи (шимувчи) паренхимаСўрувчи (шимувчи) паренхима илдизнинг сўриш зонасида илдизнинг сўриш зонасида жойлашган ва илдиз туклари ҳамда бирламчи пўстлоқнинг ёш жойлашган ва илдиз туклари ҳамда бирламчи пўстлоқнинг ёш паренхима ҳужайраларидан иборат. Бу тўқима минерал моддаларнинг паренхима ҳужайраларидан иборат. Бу тўқима минерал моддаларнинг сувдаги эритмасини сўриб олиб, махсус ўтказувчи тўқималарга сувдаги эритмасини сўриб олиб, махсус ўтказувчи тўқималарга етказади. етказади.

Ассимиляцион паренхима Ассимиляцион паренхима ёкиёки хлоренхима хлоренхима хлоропластли асосий хлоропластли асосий тўқима бўлиб, бу тўқима ҳужайраларида фотосинтез жараёни кечади. тўқима бўлиб, бу тўқима ҳужайраларида фотосинтез жараёни кечади. Баргдаги хлоренхима ҳужайраларининг шакли ҳар хил. Барг юзасига Баргдаги хлоренхима ҳужайраларининг шакли ҳар хил. Барг юзасига яқин жойлашган хлоренхима яқин жойлашган хлоренхима устунсимонустунсимон ёки ёки палисад паренхимапалисад паренхима дейилиб, ҳужайралари узун, чўзиқ, призматик шаклли, барг юзасига дейилиб, ҳужайралари узун, чўзиқ, призматик шаклли, барг юзасига перпендикуляр ва зич жойлашган. Уларда хлоропластлар кўп. Барг перпендикуляр ва зич жойлашган. Уларда хлоропластлар кўп. Барг остидаги хлоренхима ҳужайралари изодиаметрик шаклли бўлиб, сийрак остидаги хлоренхима ҳужайралари изодиаметрик шаклли бўлиб, сийрак жойлашган. Улар жойлашган. Улар булутсимон паренхимабулутсимон паренхима дейилади. Қарағай нинасида дейилади. Қарағай нинасида қатламли хлоренхима қатламли хлоренхима учрайди, унинг ҳужайралари пўсти бурмали ёки учрайди, унинг ҳужайралари пўсти бурмали ёки қатламли бўлади. қатламли бўлади. Ғамловчи паренхимаҒамловчи паренхима ларда запас озиқ моддалар тўпланади. ларда запас озиқ моддалар тўпланади. Тўпланадиган запас озиқ моддалар эрийдиган ва эримайдиган бўлади. Тўпланадиган запас озиқ моддалар эрийдиган ва эримайдиган бўлади. Крахмал, алейрон доначалари, ёғлар эримайдиган моддалар бўлиб, Крахмал, алейрон доначалари, ёғлар эримайдиган моддалар бўлиб, асосан ғамловчи паренхима ҳужайрасининг цитоплазмасида тўпланади. асосан ғамловчи паренхима ҳужайрасининг цитоплазмасида тўпланади. Аминокислоталар, амидлар, сувда эрийдиган оқсиллар, углеводлар, Аминокислоталар, амидлар, сувда эрийдиган оқсиллар, углеводлар, витаминлар, таннидлар эрийдиган моддалардир. Улар ғамловчи витаминлар, таннидлар эрийдиган моддалардир. Улар ғамловчи паренхима ҳужайраларининг ҳам цитоплазмасида, ҳам ҳужайра паренхима ҳужайраларининг ҳам цитоплазмасида, ҳам ҳужайра ширасида йиғилади.ширасида йиғилади.

Сув ғамловчи паренхималардаСув ғамловчи паренхималарда сув тўпланади. Кактус, агава, алоэ, сув тўпланади. Кактус, агава, алоэ, анабазис, қорасаксовул ва шу каби ксерофит ўсимликларнинг поя ва анабазис, қорасаксовул ва шу каби ксерофит ўсимликларнинг поя ва баргларида бу тўқима кўп учрайди.баргларида бу тўқима кўп учрайди. Аэренхима Аэренхима -ҳужайралараро бўшлиғи кенг, ғовак тўқималар бўлиб, -ҳужайралараро бўшлиғи кенг, ғовак тўқималар бўлиб, ўсимликнинг асосан сувда ботиб турган қисмини кислород билан ўсимликнинг асосан сувда ботиб турган қисмини кислород билан таъминлайди (масалан, шоли ўсимлиги илдизида). Бу тўқима таъминлайди (масалан, шоли ўсимлиги илдизида). Бу тўқима ботқоқлик ёки сувда ўсишга мослашган ўсимликларда яхши тараққий ботқоқлик ёки сувда ўсишга мослашган ўсимликларда яхши тараққий этган бўлади.этган бўлади. Механик тўқималарМеханик тўқималар нинг асосий вазифаси ўсимликка мустаҳкамлик нинг асосий вазифаси ўсимликка мустаҳкамлик бериш ҳамда турли механикавий таьсирларга чидамлилигини бериш ҳамда турли механикавий таьсирларга чидамлилигини оширишдан иборат. Механик тўқима ҳужайраларининг пўсти оширишдан иборат. Механик тўқима ҳужайраларининг пўсти қалинлашган ва кўпинча ёғочлашган бўлади. Аксарият ҳолларда бу қалинлашган ва кўпинча ёғочлашган бўлади. Аксарият ҳолларда бу тўқима ҳужайралари ўлик бўлади.тўқима ҳужайралари ўлик бўлади. Механик тўқималар келиб чиқиши, жойлашиши ва умумий анатомик Механик тўқималар келиб чиқиши, жойлашиши ва умумий анатомик белгиларига кўра уч турга бўлинади:белгиларига кўра уч турга бўлинади: 1) колленхима; 2) склеренхима; 3) склереидлар. 1) колленхима; 2) склеренхима; 3) склереидлар.

КолленхимаКолленхима ҳужайралари тирик, ҳужайра пўсти целлюлоза ҳисобига ҳужайралари тирик, ҳужайра пўсти целлюлоза ҳисобига қалинлашган. Улар асосан эпидермис остидаги бирламчи пўстлоқ паренхима қалинлашган. Улар асосан эпидермис остидаги бирламчи пўстлоқ паренхима ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Колленхима ҳужайраларида хлоропласт ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Колленхима ҳужайраларида хлоропласт мавжудлиги учун уларда модда алмашинуви жадал кечади. Ҳужайра пўстининг мавжудлиги учун уларда модда алмашинуви жадал кечади. Ҳужайра пўстининг қалинлашувига кўра бурчакли, пластинкали ва ғовак колленхималар фарқ қалинлашувига кўра бурчакли, пластинкали ва ғовак колленхималар фарқ қилинади. қилинади. Бурчакли колленхимадаБурчакли колленхимада ҳужайралар қобиғининг бурчаклари ҳужайралар қобиғининг бурчаклари қалинлашади. Улар пояларда, барг бандларида ва япроқларида кузатилади. қалинлашади. Улар пояларда, барг бандларида ва япроқларида кузатилади. Пластинкали колленхимадаПластинкали колленхимада ҳужайраларнинг тангентал деворларининг ички ҳужайраларнинг тангентал деворларининг ички ва ташқи томонлари қалинлашади. Бу тўқима пояларда, олма, ертут ва ва ташқи томонлари қалинлашади. Бу тўқима пояларда, олма, ертут ва қорақатнинг барг бандларида учрайди. қорақатнинг барг бандларида учрайди. ҒовакҒовак колленхимаколленхима да ҳужайралар да ҳужайралар пўстининг фақат ҳужайра оралиқлари билан чегараланган қисмлари пўстининг фақат ҳужайра оралиқлари билан чегараланган қисмлари қалинлашади. Ғовак колленхима ровоч, оқ шўра каби ўсимликларнинг поя ва қалинлашади. Ғовак колленхима ровоч, оқ шўра каби ўсимликларнинг поя ва барг бандларида бўлади. Колленхима ҳужайраларининг катталиги 2 ммгача барг бандларида бўлади. Колленхима ҳужайраларининг катталиги 2 ммгача боради.боради. СклеренхимаСклеренхима муҳим механик тўқима бўлиб, ўсимликнинг илдиз, поя каби ўқ органлари муҳим механик тўқима бўлиб, ўсимликнинг илдиз, поя каби ўқ органлари ва ўтказувчи най толали бойламлари таркибига киради. Улар жуда пишиқ бўлади. Бу ва ўтказувчи най толали бойламлари таркибига киради. Улар жуда пишиқ бўлади. Бу тўқима ҳужайраларининг пўсти бир текис қалинлашади ва унда қават-қават тузилиш тўқима ҳужайраларининг пўсти бир текис қалинлашади ва унда қават-қават тузилиш ифодаланади, кўпинча ёғочланган бўлади. Тешиклари кичик, ёриқсимон ва кам ифодаланади, кўпинча ёғочланган бўлади. Тешиклари кичик, ёриқсимон ва кам миқдорли. Ҳужайра пўсти шаклланиши билан ҳужайранинг тириклик қисми нобуд миқдорли. Ҳужайра пўсти шаклланиши билан ҳужайранинг тириклик қисми нобуд бўлади. Келиб чиқишига кўра бўлади. Келиб чиқишига кўра бирламчибирламчи ва ва иккиламчииккиламчи склеренхимасклеренхима бўлиб, бирламчиси бўлиб, бирламчиси прокамбий ва перециклдан, иккиламчиси камбийдан ҳосил бўлади.прокамбий ва перециклдан, иккиламчиси камбийдан ҳосил бўлади.

Поянинг пўстлоқ қисмида жойлашган ва кўпинча перециклдан ҳосил бўлган Поянинг пўстлоқ қисмида жойлашган ва кўпинча перециклдан ҳосил бўлган склеренхима склеренхима луб толалари луб толалари дейилиб, улар узун бўлади. Масалан, зиғирда 40-дейилиб, улар узун бўлади. Масалан, зиғирда 40- 120 мм, рама ўсимлигида 350-420 мм гача. Уларда ҳужайра пўсти анча 120 мм, рама ўсимлигида 350-420 мм гача. Уларда ҳужайра пўсти анча вақтгача целлюлозалигича қолади, баъзан эса ёғочланади. Камбийдан ҳосил вақтгача целлюлозалигича қолади, баъзан эса ёғочланади. Камбийдан ҳосил бўлган ва поянинг ёғочлик қисмида жойлашган склеренхима бўлган ва поянинг ёғочлик қисмида жойлашган склеренхима ёғочлик ёғочлик склеренхимасисклеренхимаси ёки ёки либриформлибриформ дейилади. Улар узун эмас (2-2,5 мм гача), дейилади. Улар узун эмас (2-2,5 мм гача), ҳужайра пўсти доимо ёғочланган. Либриформ ҳужайралари ўлик бўлади. ҳужайра пўсти доимо ёғочланган. Либриформ ҳужайралари ўлик бўлади. Аммо ҳужайра пўсти юпқа, ёғочланмаган тирик либриформлар ҳам мавжуд Аммо ҳужайра пўсти юпқа, ёғочланмаган тирик либриформлар ҳам мавжуд бўлиб, уларда озиқ моддалар тўпланади. Баьзи либриформ ҳужайралари бўлиб, уларда озиқ моддалар тўпланади. Баьзи либриформ ҳужайралари бўшлиғида тўсиқлари бўлиб, улар тўсиқли либриформ дейилади. Улар ток ва бўшлиғида тўсиқлари бўлиб, улар тўсиқли либриформ дейилади. Улар ток ва шу каби ўсимликларда учрайди.шу каби ўсимликларда учрайди. СклереидларСклереидлар ўсимликнинг илдиз, барг ва меваларида якка ёки тўп-тўп бўлиб ўсимликнинг илдиз, барг ва меваларида якка ёки тўп-тўп бўлиб жойлашади. Улар юмалоқ овалсимон, чўзиқ ва шохланган шакллардаги, ҳужайра пўсти жойлашади. Улар юмалоқ овалсимон, чўзиқ ва шохланган шакллардаги, ҳужайра пўсти ёғочланган жонсиз механик тўқималар бўлиб, бир қисми апикел меристема ёки ёғочланган жонсиз механик тўқималар бўлиб, бир қисми апикел меристема ёки перицикл ҳамда феллогендан ҳосил бўлса, иккинчи хиллари олча, олхўри, ёнғоқ перицикл ҳамда феллогендан ҳосил бўлса, иккинчи хиллари олча, олхўри, ёнғоқ пўчоқларида улардаги зич жойлашган паренхима тўқималаридан ҳосил бўлади. пўчоқларида улардаги зич жойлашган паренхима тўқималаридан ҳосил бўлади. Колленхимадан фарқли равишда склереидлар ҳужайрасининг девори тенг қалинлашган Колленхимадан фарқли равишда склереидлар ҳужайрасининг девори тенг қалинлашган ва кўпинча ёғочлангандир. Ҳужайра пўстининг шаклланиши билан унинг протопласти ва кўпинча ёғочлангандир. Ҳужайра пўстининг шаклланиши билан унинг протопласти нобуд бўлади.нобуд бўлади. Склереидлар (тош ҳужайралар) нок, беҳи каби ўсимликларнинг эт қисмида, ёнғоқ пўчоғи, олча, Склереидлар (тош ҳужайралар) нок, беҳи каби ўсимликларнинг эт қисмида, ёнғоқ пўчоғи, олча, олхўри данакларида кенг тарқалган. Склереидларнинг йирик, ҳужайра пўсти қалинлашган, олхўри данакларида кенг тарқалган. Склереидларнинг йирик, ҳужайра пўсти қалинлашган, ёғочланган, тармоқланган ва якка-якка ҳолда учровчи ҳамда ёғочланган, тармоқланган ва якка-якка ҳолда учровчи ҳамда таянч ҳужайралартаянч ҳужайралар дейилувчи тури чой, дейилувчи тури чой, камелия, зайтун ва цитрус ўсимликлари баргида учрайдикамелия, зайтун ва цитрус ўсимликлари баргида учрайди

Ўтказувчи тўқималарЎтказувчи тўқималар юксак ўсимликларнинг эволюцион ривожланиш юксак ўсимликларнинг эволюцион ривожланиш жараёнида мослашиш тарзида келиб чиққан бўлиб, улар сув ва унда эриган жараёнида мослашиш тарзида келиб чиққан бўлиб, улар сув ва унда эриган моддаларни илдиздан поя орқали баргга узатади (моддаларни илдиздан поя орқали баргга узатади ( юқорига кўтарилувчи оқимюқорига кўтарилувчи оқим ) ) ва фотосинтез натижасида баргларда ҳосил бўлган органик моддаларни поя ва фотосинтез натижасида баргларда ҳосил бўлган органик моддаларни поя орқали ўсимликнинг барча тирик органларига етказиб беради (орқали ўсимликнинг барча тирик органларига етказиб беради ( пастга пастга тушувчи оқимтушувчи оқим ).). Ўтказувчи тўқима ҳужайралари чўзиқ, анча кенгайган найча шаклида бўлиб, Ўтказувчи тўқима ҳужайралари чўзиқ, анча кенгайган найча шаклида бўлиб, тузилиши ва функциясига кўра тузилиши ва функциясига кўра трахеидлартрахеидлар , , трахеялартрахеялар ҳамда ҳамда элаксимон элаксимон найларнайлар га бўлинади. Моддаларнинг сувдаги эритмасини трахеидлар ва га бўлинади. Моддаларнинг сувдаги эритмасини трахеидлар ва трахеялар барггача етказиб берса, баргда ҳосил бўлган органик моддаларни трахеялар барггача етказиб берса, баргда ҳосил бўлган органик моддаларни элаксимон найлар ва унинг йўлдош ҳужайралари ўтказиб туради. Трахея ва элаксимон найлар ва унинг йўлдош ҳужайралари ўтказиб туради. Трахея ва трахеидлар поя ва илдизга мустаҳкамлик берувчи механик тўқима трахеидлар поя ва илдизга мустаҳкамлик берувчи механик тўқима вазифасини ҳам ўтайди.вазифасини ҳам ўтайди. Ўсимликнинг ёғочлик қисмида Ўсимликнинг ёғочлик қисмида трахеятрахея ва ва трахеидлартрахеидлар жойлашади. жойлашади. ТрахеяларТрахеялар бирламчи ксилемада прокамбий ва иккиламчи ксилемада эса камбий ҳужайраларидан бирламчи ксилемада прокамбий ва иккиламчи ксилемада эса камбий ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Трахеялар етилиб, уларда перфорациялар ҳосил бўлиши билан уларнинг ҳосил бўлади. Трахеялар етилиб, уларда перфорациялар ҳосил бўлиши билан уларнинг протопласти нобуд бўлади.протопласти нобуд бўлади. Трахеялар фақат ёпиқ уруғли ўсимликларда учрайди ва уларнинг узунлиги 10 см дан 2-Трахеялар фақат ёпиқ уруғли ўсимликларда учрайди ва уларнинг узунлиги 10 см дан 2- 3 м гача, диаметри 0,3- 0,5 мм га тенг бўлади. Ҳужайра пўстининг қалинлашишига кўра 3 м гача, диаметри 0,3- 0,5 мм га тенг бўлади. Ҳужайра пўстининг қалинлашишига кўра трахеялар трахеялар ҳалкасимонҳалкасимон , , спиралсимонспиралсимон , , нарвонсимоннарвонсимон , , тўрсимонтўрсимон ва ва нуқтасимоннуқтасимон бўладибўлади ..

ТрахеидларТрахеидлар бир ҳужайрали, урчуқсимон, икки учи ўткир бўлиб, бир ҳужайрали, урчуқсимон, икки учи ўткир бўлиб, трахеяларга нисбатан қисқа бўлади.трахеяларга нисбатан қисқа бўлади. Уларда хошияли тешикчалар мавжуд. Трахеидларнинг ҳужайра пўсти Уларда хошияли тешикчалар мавжуд. Трахеидларнинг ҳужайра пўсти бир текис қалинлашмайди ҳамда ёғочланмайди ва шунга кўра улар бир текис қалинлашмайди ҳамда ёғочланмайди ва шунга кўра улар ҳам ҳам ҳалқасимонҳалқасимон , , спиралсимонспиралсимон , , тўрсимонтўрсимон кабиларга ажратилади. кабиларга ажратилади. Трахеидлар очиқ уруғли ўсимликларда учраб, уларнинг узунлиги 1 Трахеидлар очиқ уруғли ўсимликларда учраб, уларнинг узунлиги 1 мм гача, айрим ўсимликларда эса анча узунроқ (масалан, қарағайда - мм гача, айрим ўсимликларда эса анча узунроқ (масалан, қарағайда - 4-7 мм, лотос ўсимлигида 12 см гача) бўлиб, диаметри 0,08 дан 0,5 мм 4-7 мм, лотос ўсимлигида 12 см гача) бўлиб, диаметри 0,08 дан 0,5 мм гача етади. Ҳужайралари функционал ўликдир.гача етади. Ҳужайралари функционал ўликдир. Трахеидлар ва трахеялар бир неча йилгача яшайди. Ксилемадан паренхима Трахеидлар ва трахеялар бир неча йилгача яшайди. Ксилемадан паренхима ҳужайраларининг ўсиб тешиклар орқали кириши билан улар беркилиб ҳужайраларининг ўсиб тешиклар орқали кириши билан улар беркилиб қолади. Тешикларга ўсиб кирувчи бу ўсимталар қолади. Тешикларга ўсиб кирувчи бу ўсимталар тиллалартиллалар дейилади. дейилади. Уларнинг ҳосил бўлиши билан бу тўқималар ўз вазифасини бажара олмай Уларнинг ҳосил бўлиши билан бу тўқималар ўз вазифасини бажара олмай қолади ва нобуд бўлади.қолади ва нобуд бўлади.

Элаксимон найлар Элаксимон найлар баргда ҳосил бўлган органик моддаларни ўсимликнинг баргда ҳосил бўлган органик моддаларни ўсимликнинг барча органларига етказиб беради, яьни улар орқали пастга тушувчи оқим барча органларига етказиб беради, яьни улар орқали пастга тушувчи оқим харакатланади. Бу найлар тирик найчасимон ҳужайраларнинг бир-бири билан харакатланади. Бу найлар тирик найчасимон ҳужайраларнинг бир-бири билан узунасига бирлашган системаси бўлиб, бирлашган кўндаланг тўсиқлар узунасига бирлашган системаси бўлиб, бирлашган кўндаланг тўсиқлар элакники сингари майда тешиклидир. Ҳужайралар пўсти аввал юпқа, кейин элакники сингари майда тешиклидир. Ҳужайралар пўсти аввал юпқа, кейин қалинлашади ва целлюлозалигича қолади. Иккита элаксимон найларни қалинлашади ва целлюлозалигича қолади. Иккита элаксимон найларни бирлаштириб турувчи кўндаланг пўстларнинг юпқа жойлари бирлаштириб турувчи кўндаланг пўстларнинг юпқа жойлари элаксимон элаксимон майдонлар майдонлар ёки ёки элаксимон пластинкаэлаксимон пластинка дейилади ва улар найларнинг ён дейилади ва улар найларнинг ён деворларида ҳам жойлашади. Ён деворларидаги бу пластинкалар найларни деворларида ҳам жойлашади. Ён деворларидаги бу пластинкалар найларни бир-бири билан узвий боғлайди. бир-бири билан узвий боғлайди. Элаксимон найларда ядро йўқ, цитоплазма ҳужайра пўсти бўйлаб Элаксимон найларда ядро йўқ, цитоплазма ҳужайра пўсти бўйлаб жойлашади. Улар билан ёнма-ён узунасига махсус тирик ядроли жойлашади. Улар билан ёнма-ён узунасига махсус тирик ядроли ҳужайралар жойлашган, улар ҳужайралар жойлашган, улар йўлдош ҳужайралар йўлдош ҳужайралар дейилади. дейилади. Йўлдош ҳужайралар ва элаксимон найлар камбий ёки прокамбийнинг Йўлдош ҳужайралар ва элаксимон найлар камбий ёки прокамбийнинг битта ҳужайрасидан ҳосил бўлган қариндош ҳужайралардир. битта ҳужайрасидан ҳосил бўлган қариндош ҳужайралардир. Элаксимон найлар ўз вазифасини бир йилда бажаради, иккинчи йили Элаксимон найлар ўз вазифасини бир йилда бажаради, иккинчи йили камбий янги найларни ҳосил қилади. Ток, липа ва бошқа камбий янги найларни ҳосил қилади. Ток, липа ва бошқа ўсимликларда элаксимон найлар 2-3 йилгача яшайди. Сувда ўсимликларда элаксимон найлар 2-3 йилгача яшайди. Сувда эримайдиган полисахарид- каллозларнинг пайдо бўлиши билан эримайдиган полисахарид- каллозларнинг пайдо бўлиши билан тешикчалар беркилиб моддалар ҳаракати тўхтайди ва элаксимон тешикчалар беркилиб моддалар ҳаракати тўхтайди ва элаксимон найлар нобуд бўлади. Ток ва баьзи бошқа ўсимликларда каллозлар найлар нобуд бўлади. Ток ва баьзи бошқа ўсимликларда каллозлар баҳорда сўрилиб тешик майдончалар очилиши туфайли элаксимон баҳорда сўрилиб тешик майдончалар очилиши туфайли элаксимон найлар ўз функциясини қайта тиклайди.найлар ўз функциясини қайта тиклайди.

Ўсимлик танасида трахея, трахеид ва элаксимон найлар махсус комплекс Ўсимлик танасида трахея, трахеид ва элаксимон найлар махсус комплекс системалар ҳосил қилиб жойлашади ва улар ўсистемалар ҳосил қилиб жойлашади ва улар ў тказувчи бойламлартказувчи бойламлар дейилади. дейилади. Улар ксилема (ёғочлик) ва флоэма (луб) қисмлардан иборат. Ксилема қисмида Улар ксилема (ёғочлик) ва флоэма (луб) қисмлардан иборат. Ксилема қисмида трахея ва трахеидлар ксилема паренхимаси билан ёнма-ён жойлашади. трахея ва трахеидлар ксилема паренхимаси билан ёнма-ён жойлашади. Уларнинг атрофини эса склеренхима ёғочли толалар ҳужайралари ўрайди. Уларнинг атрофини эса склеренхима ёғочли толалар ҳужайралари ўрайди. Элаксимон найлар ва йўлдош ҳужайралар луб паренхимаси ҳамда улар Элаксимон найлар ва йўлдош ҳужайралар луб паренхимаси ҳамда улар атрофидаги луб толалар склеренхимаси ва баьзан колленхима ҳужайралари атрофидаги луб толалар склеренхимаси ва баьзан колленхима ҳужайралари билан флоэмада жойлашади. Дарахтсимон ўсимликлар ксилемасидаги барча билан флоэмада жойлашади. Дарахтсимон ўсимликлар ксилемасидаги барча тўқималар ҳужайралари ёғочланган бўлса, флоэмасида фақат склеренхима тўқималар ҳужайралари ёғочланган бўлса, флоэмасида фақат склеренхима ҳужайралари ёғочланади. Бундай ўтказувчи бойламлар системаси ҳужайралари ёғочланади. Бундай ўтказувчи бойламлар системаси ўсимликнинг илдизидан то баргигача ривожланиб ягона комплексни ҳосил ўсимликнинг илдизидан то баргигача ривожланиб ягона комплексни ҳосил қилади.қилади. Ўтказувчи бойламлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:Ўтказувчи бойламлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) 1) Оддий бойламларОддий бойламлар –оддий ва бир хил тўқималардан ташкил топилган. –оддий ва бир хил тўқималардан ташкил топилган. 2) 2) Умумий бойламларУмумий бойламлар –трахея, трахеид ва элаксимон найлар ёнма-ён жойлашади. –трахея, трахеид ва элаксимон найлар ёнма-ён жойлашади. 3) 3) Мураккаб бойламларМураккаб бойламлар –ўтказувчи бойламлар билан бирга паренхима ҳужайралари –ўтказувчи бойламлар билан бирга паренхима ҳужайралари бўлади.бўлади. 4) 4) Элак-қувур бойламларЭлак-қувур бойламлар –такомиллашган ва кўп учровчи жуда мустаҳкам тузилган –такомиллашган ва кўп учровчи жуда мустаҳкам тузилган бойламлардир. Бунга ўт ўсимликлар пояси ва барглардаги томирларни мисол қилиш бойламлардир. Бунга ўт ўсимликлар пояси ва барглардаги томирларни мисол қилиш мумкин.мумкин.

Ўтказувчи бойламлар очиқ ёки ёпиқ бўлади. Ўтказувчи бойламлар очиқ ёки ёпиқ бўлади. Очиқ ўтказувчи бойламларОчиқ ўтказувчи бойламлар флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий жойлашади ва ундан узлуксиз иккиламчи ксилема ва иккиламчи флоэма ҳосил жойлашади ва ундан узлуксиз иккиламчи ксилема ва иккиламчи флоэма ҳосил бўлиши ҳисобига бойламлар энига ўсиб кенгаяди. Очиқ ўтказувчи бойламлар бўлиши ҳисобига бойламлар энига ўсиб кенгаяди. Очиқ ўтказувчи бойламлар очиқ уруғли, шунингдек, ёпиқ уруғлиларнинг икки паллалилар вакилларида очиқ уруғли, шунингдек, ёпиқ уруғлиларнинг икки паллалилар вакилларида учрайди.учрайди. Ёпиқ ўтказувчи бойламларЁпиқ ўтказувчи бойламлар флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий бўлмаганлиги сабабли улар энига кенгаймайди ва бир паллали ўсимликларда бўлмаганлиги сабабли улар энига кенгаймайди ва бир паллали ўсимликларда бўлади. бўлади. Очиқ ўтказувчи бойламлар энг такомиллашган ўтказувчи бойламлардир.Очиқ ўтказувчи бойламлар энг такомиллашган ўтказувчи бойламлардир. Ксилема ва флоэманинг ўзаро жойлашишига кўра ўтказувчи бойламлар қуйидаги Ксилема ва флоэманинг ўзаро жойлашишига кўра ўтказувчи бойламлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:гуруҳларга бўлинади: 1) 1) Коллатериал ўтказувчи бойламларКоллатериал ўтказувчи бойламлар . Бунда флоэма ва ксилема ёнма-ён . Бунда флоэма ва ксилема ёнма-ён жойлашади, ташқи томонини флоэма, ички томонини эса ксилема эгаллайди.жойлашади, ташқи томонини флоэма, ички томонини эса ксилема эгаллайди. 2) 2) Биколлатериал ўтказувчи бойламларБиколлатериал ўтказувчи бойламлар . Бунда ксилема ўртада, унинг остида ва . Бунда ксилема ўртада, унинг остида ва устида флоэма жойлашади. Бу ўтказувчи бойламлар иккита коллатериал устида флоэма жойлашади. Бу ўтказувчи бойламлар иккита коллатериал бойламлар бирлашишидан ҳосил бўлиши мумкин.бойламлар бирлашишидан ҳосил бўлиши мумкин. 3) 3) Концентрик ўтказувчи бойламларКонцентрик ўтказувчи бойламлар . Бунда ксилема атрофида флоэма ўрнашади.. Бунда ксилема атрофида флоэма ўрнашади. 4) 4) Радиал ўтказувчи бойламларРадиал ўтказувчи бойламлар . Унинг асосий қисмини ксилема ташкил этиб, . Унинг асосий қисмини ксилема ташкил этиб, илдизда ксилема радиал нурлар ҳосил қилиб жойлашади ва ксилема нурлари илдизда ксилема радиал нурлар ҳосил қилиб жойлашади ва ксилема нурлари орасида флоэма бўлади.орасида флоэма бўлади. Ўсимликнинг барча органларидаги ўтказувчи бойламлар бир-бири билан Ўсимликнинг барча органларидаги ўтказувчи бойламлар бир-бири билан туташиб яхлит система сифатида шаклланади.туташиб яхлит система сифатида шаклланади.

Ҳужайраларнинг ҳаёт фаолияти натижасида ўсимликлар организмида Ҳужайраларнинг ҳаёт фаолияти натижасида ўсимликлар организмида чиқинди моддалар ҳосил бўлади. Улар махсус чиқинди моддалар ҳосил бўлади. Улар махсус ажратувчиажратувчи системасистема ёрдамида чиқариб юборилади. Ажратувчи системанинг икки тури: ёрдамида чиқариб юборилади. Ажратувчи системанинг икки тури: ички ва ташқи секреция тўқималари мавжуд.ички ва ташқи секреция тўқималари мавжуд. Ташки секрецияТашки секреция ажратувчиажратувчи тўқималартўқималар га нектардонлар, безли га нектардонлар, безли туклар ва гидатодлар (ташки секреция безлари) киради.туклар ва гидатодлар (ташки секреция безлари) киради. Нектардонлар Нектардонлар бир ва икки паллали ўсимликлар гулида учрайди. бир ва икки паллали ўсимликлар гулида учрайди. Улар қандсимон суюқлик - нектар ажратиб туради.Улар қандсимон суюқлик - нектар ажратиб туради. Безли тукларБезли туклар эпидерма ҳужайраларидан ҳосил бўлиб, улар қаттиқ, эпидерма ҳужайраларидан ҳосил бўлиб, улар қаттиқ, суюқ ёки газ ҳолдаги эфир мойлари, смолалар, алкалоидлар ва бошқа суюқ ёки газ ҳолдаги эфир мойлари, смолалар, алкалоидлар ва бошқа моддаларни ажратиб туради.моддаларни ажратиб туради. ГидатодларГидатодлар баргнинг ўтказувчи тўқимаси билан боғланган ўтказувчи баргнинг ўтказувчи тўқимаси билан боғланган ўтказувчи бойламдан, ўтказувчи бойламлар билан бириккан майда, рангсиз бойламдан, ўтказувчи бойламлар билан бириккан майда, рангсиз тирик ҳужайралар ва унинг устидаги эпидермадан ташкил топган. тирик ҳужайралар ва унинг устидаги эпидермадан ташкил топган. Улар фаол ажратувчи органлардан бўлиб, сув ажратувчи Улар фаол ажратувчи органлардан бўлиб, сув ажратувчи оғизчалардир. Сув буғлатиш сусайиб, ўсимлик ортиқча сув қабул оғизчалардир. Сув буғлатиш сусайиб, ўсимлик ортиқча сув қабул қилганда гидатодлар орқали томчи ҳолда сув ажралади, яьни қилганда гидатодлар орқали томчи ҳолда сув ажралади, яьни гуттация ҳодисасигуттация ҳодисаси рўй беради. рўй беради.

Ички секреция ажратувчи тўқималарИчки секреция ажратувчи тўқималар га маьлум бир секрет билан га маьлум бир секрет билан тўлган ажратув йўллари ва ички ажратув безлари, идиобластлар ва сут тўлган ажратув йўллари ва ички ажратув безлари, идиобластлар ва сут найлари киради. Ажратув йўллари ва ички ажратув безлари келиб найлари киради. Ажратув йўллари ва ички ажратув безлари келиб чиқиши, ўлчами ва ажралган моддаларнинг хилма-хиллигига кўра чиқиши, ўлчами ва ажралган моддаларнинг хилма-хиллигига кўра схизогенсхизоген ва ва лизигенларлизигенлар га бўлинади.га бўлинади. Схизоген йўллари Схизоген йўллари тўқималардаги ҳужайралараро бўшлиқларнинг тўқималардаги ҳужайралараро бўшлиқларнинг кенгайиши туфайли ҳосил бўлади. Игна баргли ўсимликлар барги ва кенгайиши туфайли ҳосил бўлади. Игна баргли ўсимликлар барги ва пояларидаги смола йўллари, эфир мойлари сақловчи пояларидаги смола йўллари, эфир мойлари сақловчи сельдерейдошлар оиласи вакиллари меваларидаги каналсимон сельдерейдошлар оиласи вакиллари меваларидаги каналсимон ажратув йўллар схизоген ажратувчи йўлларга мисол бўлади.ажратув йўллар схизоген ажратувчи йўлларга мисол бўлади. Лизиген йўллариЛизиген йўллари секрет тўпланган ҳужайралар ва унинг ёнидаги қўшни секрет тўпланган ҳужайралар ва унинг ёнидаги қўшни ҳужайралар деворларининг эриб кетиши натижасида ҳосил бўлади. Улар ҳужайралар деворларининг эриб кетиши натижасида ҳосил бўлади. Улар цитрус ўсимликлари ва чой ўти, лавр, камфора дарахтлари ва бошқаларнинг цитрус ўсимликлари ва чой ўти, лавр, камфора дарахтлари ва бошқаларнинг мева ва баргларида яхши ривожланган.мева ва баргларида яхши ривожланган. ИдиобластларИдиобластлар ксерофит ва суккулент ўсимликларда кенг тарқалган. Бундай ксерофит ва суккулент ўсимликларда кенг тарқалган. Бундай ҳужайраларда оксалат тузлари кристаллари ва бошқа тузлар тўпланади. Эфир ҳужайраларда оксалат тузлари кристаллари ва бошқа тузлар тўпланади. Эфир мойларига эга идиобластлар ҳам учрайди.мойларига эга идиобластлар ҳам учрайди.

Сут найлариСут найлари . Айрим ўсимликларнинг махсус ҳужайралари . Айрим ўсимликларнинг махсус ҳужайралари вакуолаларида сутга ўхшаш шира учрайди, уни вакуолаларида сутга ўхшаш шира учрайди, уни сут шираси сут шираси ёки ёки латекс латекс деб аталади. Сут шираси кучли шохланган ҳужайраларда ёки деб аталади. Сут шираси кучли шохланган ҳужайраларда ёки бўғинли ҳужайраларда, яьни сут найларида тўпланади. Сут шираси бўғинли ҳужайраларда, яьни сут найларида тўпланади. Сут шираси моддалар алмашинувининг охирги маҳсулоти ва запас озиқ моддалар моддалар алмашинувининг охирги маҳсулоти ва запас озиқ моддалар аралашмасидан иборат бўлиб, унинг энг қимматли маҳсули каучук ва аралашмасидан иборат бўлиб, унинг энг қимматли маҳсули каучук ва гуттаперчадир. Сут ширасида каучук ва гуттаперча сақловчи гуттаперчадир. Сут ширасида каучук ва гуттаперча сақловчи ўсимликлардан каучук олишда фойдаланилади.ўсимликлардан каучук олишда фойдаланилади.

Эътиборингиз учунЭътиборингиз учун раҳмат!раҳмат!

Похожие

Вегетатив органлар

Карамдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Айиқтовоннамолар –Ranunculales қабиласи. Раънонамолар-Rosales қабиласи

Бир йиллик ва икки йиллик гулли ўсимликларнинг биологик хусусиятлари, ўстириш агротехникаси

Бухоро тумани доривор ўсимликлари ва уларнинг аҳамияти