O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2268.5 KB

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

Men uzoq vaqt o‘z ustimda ishlashimni oqibatida har bir o‘quvchini yurishi, turishi va hatto hididan kelgusida qanday mahsulot chiqishini aytib bera olaman. (rus olimi Makarenko) Faxrlan o‘qituvchi sening nozik yelkangda eng yuksak cho‘qqilar yotadi. (Amonashvili) 23.09.19 2

Reja: 1. Hujayraviy ta’limotning rivojlanish tarixi. 2. Hujayra strukturasi va funksiyalari. 3. Hujayra organoidlarining tuzilishi va funksiyalari. 4. Protoplazma q ovushqo q ligi, elastikligi va harakati

Butun o’simliklarning asosiy struktura birligini hujayralar tashkil etadi. Ularning tiriklik xususiyatlari shu hujayralarda belgilanadi. Chunki modda almashinuvi deb ataluvchi assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari, ularning birligi fa q at hujayradagina sodir bo’ladi. Ana shu ikkala jarayonning birligi tiriklik deb ataluvchi materiyaning harakat formasini belgilaydi. imliklar Yashil o’simliklar har xil organlar yi g’ indisidan iborat bo’lib, bu organlar o’z navbatida to’qimalar va hujayralar birlashmasidan tuzilgan. Yuksak tuzilishga ega bo’lgan har bir o’simlik organizmi murakkab sistema sifatida bir-biri bilan uzviy ravishda aloqada bo’lgan organlar va funksiyalar yig’indisidan iboratdir. Bu birlikning asosini hujayralar tashkil etadi.

Hujayra strukturasi va funksiyalari Hujayra morfologiyasi. «Hujayra» atamasi grekcha «sytos» hujayra so’zidan olingan. O’simliklar bir hujayralik-prokariotlar va ko’p hujayralik-eukariotlarga ajraladi. Bir hujayrali organizmlarga bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari misol bo’lishi mumkin. Bu hujayralarda shakllangan yadro bo’lmaydi. DNK moddasi hujayra markazida ma’lum fazada to’plangan holda joylashgan. Bir hujayralik organizmlarda metabolitik jarayonlarning hamma funksiyalari shu bitta hujayrada bajariladi. 23.09.19 5

H u ja y ra n in g u m u m iy k o rin is h i

 fikrni ko‘rgazmali qilib yetkazish;  fikrni qisqa gaplar vositasida ifodalash;  oddiy so‘zlarni ishlatish;  atamalar ma’nosini tushuntirib ketish;  chet tilidan kirib kelgan so‘zlarni iloji boricha ishlatilmaslik, ishlatilgan taqdirda tushuntirish berish;  sodda tuzilishga ega bo‘lgan gaplarni ishlatish;  faol fe’llarni ishlatish Fikrni sodda tilda bayon etish ta’lim oluvchiga mos ravishda gapirish demakdir 0102 1E

8Munozara ma’ruzaning tushunarliligini oshiruvchi jihatlar 1 Ma’ruza tuzilmasining mantiqan to‘g‘ri t uzilganligi 2 фикрларни қисқа ва лўнда ифодалаш 4 5 3Ma’ruzaning tushunarliligini oshiruvchi jihatlar:notiqlik, ravon tilda gapirish va talaffuz fikrni sodda tilda bayon etish fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash rag‘batlantirish (stimullar ) 1404160602150407 10040E090B1A040E0709111B121B060B 09 02150B 07 1D 2622 0E 07 09 0C 0D 07 31 0D 0C 06 33 1A

9Klaster tuzish qoidalari: - topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing; - fikrlarni tarmoqlantirsh jarayonida paydo bo‘lgan har bir fikrni yozing; - imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bering; - belgilangan vaqt tugamaguncha yozishni to‘xtatmang, fikringizni jamlashga harakat qiling; - fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlika e’tibor qarating .

23.09.19 10

Hujayra po’sti . O’simliklarning hujayralarida qattiq po’stning bo’lishi, ularning hayvon hujayrasidan farq qiladigan belgilaridan biri hisoblanadi. Organizmda hujayralar bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Ona hujayra bo’linayotgan vaqtda undan hosil bo’layotgan ikki yosh hujayra oralig’ida juda yupqa to’siq paydo bo’ladi va u ona hujayraning ustki po’sti bilan qo’shilib ketadi. Natijada paydo bo’lgan ikkala hujayra ham qattiq po’stga o’ralib qoladi. Hujayra po’sti asosan sellyuloza, gemisellyuloza va pektin moddalaridan iborat. Quruq og’irligiga nisbatan sellyuloza-30%, gemisellyuloza - 40%, pektin moddalari 20-25% ni tashkil etadi. Sellyuloza moddalari har xil uzunlikka ega bo’lgan zanjirsimon misellalardan tuzilgan. Hujayra po’sti asosan ichkaridan yo’g’onlashadi.01

23.09.19 12Hujayra membranasi . Protoplastni tashqi tomondan o’rab turuvchi membrana (plazmalemma qavati) – hujayra membranasi deb yuritiladi. U yarim o’tkazgich xususiyatiga ega bo’lib, o’zi orqali suvni bemalol o’tkazadi. Lekin suvda erigan moddalar uchun yuqori darajada tanlab o’tkazuvchi barer vazifasini bajaradi. Ayniqsa har xil ionlar va molekulalarning energetik va osmotik gradiyentga nisbatan erkin harakatida barerlik vazifasini bajaradi. Bundan tashqari membrana eng muhim metabolitik nasosdir ham. Ya’ni, hujayra uchun zarur bo’lgan ionlarni gradiyentga qarshi faol o’tkazadi. Membrananing bunday xususiyatlari hujayra uchun keraksiz moddalarni ichqariga o’tkazmay faqat zarurlarini o’tkazishda beqiyos ahamiyatga ega. Demak, membranalar hujayra metabolizmi jarayonining eng muhim qismlaridan biri bo’lgan moddalar oqimi va energiyasini boshqaradi: barerlik, transport, osmotik, energetik, biosintetik va boshqalar. Membrananing bunday xususiyatlari faqat tirik hujayralardagina sodir bo’ladi.

Yadro . Yadro o’simlik hujayrasining eng muhim organoidlaridan biridir. Dumaloq yoki oval shaklida va ba’zi hollarda esa duksimon, ipsimon bo’lishi mumkin. o’simlik hujayrasi yadrosining o’lchami o’rtacha 10 mk atrofida bo’ladi. ko’pchilik o’simliklar hujayrasida yadro bitta bo’ladi. Yadro membrana qavati bilan o’rab olinadi va uning ichida 1-8 donagacha yadrochalar bo’ladi. Protoplazmadagi endoplazmatik tur yordamida yadro membranasi hujayradagi barcha organoidlar membranasi bilan tutashgan bo’ladi. Buning natijasida esa protoplazmaning umumiy metabolitik funksiyasi shakllanadi . Yadrocha . Yadrocha yadroning doimiy yo’ldoshi bo’lib, yorug’lik va elektron mikrosqoplarda juda aniq ko’rinadi. Uning soni, o’lchamii va shakli o’simliklarning turlari uchun doimiydir. Yadrocha DNKning ma’lum qismlarida shakllanadi va membrana qavati bilan o’ralmaganligi uchun uning chegaralari aniq ko’rinmaydi. Tarkibida suv kamroq bo’lib, 80% oqsil va 15% atrofida RNK bo’ladi. Yadrochada RNK ning miqdori sitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko’proq bo’ladi, chunki yadrocha RNKni taqsimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo’lishida ishtirok etadi .

23.09.19 14Endoplazmatik to’r. Mazkur atamani 1945 yilda Porter joriy qilgan. Endoplazmatik to’r kanalchalar, pufakchalar va sisternalarning o’zaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan tur sistemasi ekanligi aniqlangan. Bu sitoplazmada keng tarqalgan va membrana strukturasi bo’lib, asosan juft membranalik kanallar sistemasini tashkil etadi. Membrananing qalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 nm gacha bo’ladi. Endoplazmatik tur kanalining ichi suyuqlik bilan to’la. Endoplazmatik tur membranasining yuzasi silliq yoki granulyar (burtmachali) bo’ladi. Silliq membranada asosan uglevodlar, lipidlar va terpenoidlar hosil bo’ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fermentlar va boshqalar sintez qilinadi. Ular oqsillarning sintez jarayonini taminlaydi. Ribosomalar. Ribosomalar endoplazmatik to’rda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan rasmlarda dumaloq shaklda ko’rinib, diametri 20-30 nm ga teng. Ribosomolarning har biri ikkitadan katta va kichik bo’lakchalardan tuzilgan. Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8- 12 nm ga teng. Ribosoma bo’laklari yadrochada sintez bo’ladi va sitoplazmaga o’tadi. Sitoplazmada esa matriks RNK molekulasida ribosomalar shakllanadi..

Golji apparati. Endoplazmatik to’rning ma’lum qismlarida joylashgan pufakchalik qatlamlarga Golji apparati deyiladi. Ular endoplazmatik turdan uzilib chiqib ketadigan pufakchalarning o’zaro qo’shilishi va o’zgarishlaridan yuzaga keladi. Ular turli disk, tayoqcha va boshqa shakllarda bo’lib, har to’plamda bir nechtadan joylashgan. Membranasining qalinligi 7-8 nm ga teng. Har bir o’simlik hujayrasida bir nechtadan to yuztagacha Golji apparati bo’lishi mumkin. Golji apparatining membranasi endoplazmatik to’r va plazmalemma membranalarini tutashtiruvchilik vazifasini bajaradi. Ular metabolitik jarayonda, yani ayrim moddalarning sintez qilinishi, hujayra po’sti, vakuola shirasining hosil bo’lishida va hujayra uchun keraksiz (shilimshiq) moddalarning hujayradan chiqarib tashlanishida ishtirok etadilar. Plastidalar. O’simlik hujayralari plastidalarning bo’lishi bilan hayvon hujayralaridan farq qiladi. Plastida–grekcha “plastikos” so’zidan olingan bo’lib, shakllangan degan ma’noni bildiradi. Sitoplazmada plastidalar o’zlarining qo’shqavat membranalari bilan ajralib turadilar. Ular dumaloq yoki oval shaklda. Yuksak o’simliklarning barg hujayralarida 20-50 donagacha uchraydi. Plastidalar rangsiz (protoplastlar, leykoplastlar) yoki rangli (xloroplastlar, xromoplastlar) bo’ladi. O’simlik hujayrasida uch xil plastidalar mavjud: xloroplastlar, xromoplastlar va leykoplastlar.

Х loroplastning tuzilishi

Mitoxondriya tuzilishi

18Diqqatning vaqtga nisbatan o’zgarishi Ko’rgazmali Namoyish Amaliy mashq bajarish Turli metodlardan foydalanilganda Faqat ma’ruza o’tilganda100% 50% 0 20 4 0 60 80 (daqiqa)

19Natija / Xulosa Umumlashtirish1 - Hujayraning kashf etilish tarixi 2 – Hujayra organoidlari , funksiyalari 3 – Hujayra tiriklikning asosi ekanligiQutlash Mavzu Maqsad Motivasiya Ma’ruza tuzilmasi Ma’ruza tuzilmasi Kirish qismiKirish qismi Yakuniy qismYakuniy qism Asosiy qismAsosiy qism

23.09.19 20BBB jadvali Bilaman, Bilishni xohlayman, Bildim matn (mavzu, bo‘lim) bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi tizimli mulohaza qilish, tarkibga ajratish ko‘nikmalarini beradi. BBB jadvalini tuzish qoidalari bilan tanishiladi. Yakka tartibda (juftlikda) Jadval rasmiylashtiriladi . Quyidagi savolga javob beriladi: “Ushbu mavzu bo‘yicha siz nimani bilasiz?” va “Nimani bilishngi xohlaysiz?” (Kelgusi ish uchun tahminiy .asos yaratiladi) Yakka tartibda (juftlikda) jadvalning 1 – 2 – ustuni to‘ldiriladi. Mustaqil ravishda ma’ruza matnini o‘qiydi (ma’ruzani eshitadi). Jadvalning 3 – ustunini mustaqil (juftlikda) to‘ldiradi. • БББ жадвали

23.09.19 21« Besh daqiqa usuli » Bu interfaol usulni xoxlagan mavzuni o`rganish jarayonida qo`llash mumkin. O`quvchilar stol atrofiga shunday joylashtirilishi kerakki, bir-birlarining nima yozayotganligini ko`rmasligi shart. O`qituvchi vazifani tanlaydi. O`quvchi besh daqiqa ichida topshiriqni bajaradi. O`quvchilar vazifani bir vaqtda tugatishi shart. Ko`p ilmiy terminlar, ishonarli dalillar, tayanch tushuncha, ma’lumotlar, yozgan va uni izohlab bergan o`quvchi g`olib hisoblanadi. 1. Hujayraning yaratilish tarixini aniqlang. 2. H ujayra nazariyasining mohiyati va uning asoschilarini aniqlang. 3. Hujayra strukturasi va morfologiyasini tushuntiring. 4. Hujayra organoidlari va ularning funksiyalarini tushuntiring. 5. Hujayraning kimyoviy tarkibini tushuntiring. 6. O‘simlik va hayvon xujayrasining farqlarini tushuntiring. 7. Xujayra qovushqoqligi va uning ahamiyatini tushuntiring. 8. Xujayraning elastikligi va uning fiziologik jarayonlar uchun ahamiyati. 9. Xujayra sitoplazmasining harakat shakllari va uning ahamiyati.““ Besh Besh daqiqadaqiqa ”” usuli usuli

Mavzuga oid mustaxkamlovchi savollar: ( Ikki qismli kundaliklar ) . 1. Hujayraning yaratilish tarixini aniqlang. 2. Xujayra nazariyasining mohiyati va uning asoschilarini aniqlang. 3. Hujayra strukturasi va morfologiyasini tushuntiring. 4. Hujayra organoidlari va ularning funksiyalarini tushuntiring. 5. Hujayraning kimyoviy tarkibini tushuntiring. 6. O‘simlik va hayvon xujayrasining farqlarini tushuntiring. 7. Xujayra qovushqoqligi va uning ahamiyatini tushuntiring. 8. Xujayraning elastikligi va uning fiziologik jarayonlar uchun ahamiyati. 9. Xujayra sitoplazmasining harakat shakllari va uning ahamiyati. 23.09.19 22

Фойдаланилган адабиётлар 1 . Beknazarov B.O. O`simliklar fiziologiyasi. T.; “ Aloqachi ” , 2009. 536 с. 2. Хўжаев Ж. Ўсимликлар физиологияси. Т.: « Mehnat » 2004. 223 с. 3. Полевой В.В. Физиология растений. М., « Высшая школа » , 1989.464 с. 4. Абдуллаев Р.А. , Асомов Д.К. , Бекназаров Б.О. , Сафаров К.С. Ўсимликлар физиологиясидан амалий машғулотлар.Т.: « Университет » 2004. 196 с.

23.09.19 24E’tibor va ishtiroklaringiz uchun ra h mat!!!

Похожие

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati

Hujayra va uning tuzilishi

Zamburug’lar. Xitridiyalar sinfi

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi

Agrotsennoz, uning komponentlari, maxsuldorligi, antropogen omillar, agrobiotsennoz barqarorligi