Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati - Ботаника - Презентации

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1024.8095703125 KB

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati Reja: 1. Botanikaning bo’limlari 2. O’simliklarning tabiatdagi va inson faoliyatidagi ahamiyati 3. Botanika fanining rivojlanish tarixi 4. O’simlik hujayrasi 5. Yadro, uning tuzilishi

Botanikaning bo’limlari Aytib o’tilgani singari botanika biologiyaning tarkibiy qismidir. Botanikaning obyekti faqat quruqlikdagi emas, balki, dunyo okeani va atmosferadagi o’simliklar hamdir. Botanika o’z navbatida qator bo’limlarga bo’linib, ular esa o’simlik va o’simliklar qoplamining rivojlanish qonuniyatlari, tuzilishi va hayotini o’rganadi Morfologiyaning vazifasi – o’simlik xili yoki uning alohida olingan qismining rivojlanishi va paydo bo’lishi qonuniyatlarini o’rganishdir. O’simlik organlarining tuzilishi va rivojlanishini ikki aspektda: I) Alohida olingan o’simlik tupining individual rivojlanishi - ontogenezda; II) Turning yoki turkumning tarixiy taraqqiyoti - filogenezda o’rganadi. O’simliklar morfologiyasi – bu botanikaning eng yirik va ancha ilgari shakllangan bo’limidir. U grekchadan olinib, morfe - shakl , logos - fan degan ma’noni anglatadi.

O’simliklar sistematikasi – botanikaning eng qadimgi bo’limlaridan biridir (lot. sistematikus— sistema yoki tartibga solish). Inson o’simliklarni dastlab tanib boshlagan davrdayoq unga turli nomlar bera boshlagan. O’simliklar sistematikasi o’simliklar olamining turli vakillarini, ularning qon-qardoshligi, filogeniyasi va turli xossalarining yig’indisiga ko’ra ularni klassifikatsiyalaydi. O’simliklar fiziologiyasi – turli xil hayotiy jarayonlar, jumladan nafas olish, assimilyatsiya, modda almashinuvi, o’sish va rivojlanish kabilarni o’rganadi. Hozirgi paytda bu bo’lim taraqqiy etib o’simliklar bioximiyasi va biofizikasi kabi yangi yo’nalishlar paydo bo’ldi. O’simliklar geografiyasi – turli xil geografik zonalarda o’simliklarni tarqalish va taqsimlanish qonuniyatlarini o’rganadi, Bulardan tashqari u o’simliklarning floristik geografiyasi va fitotsenologiyani birlashtiradi. Floristik geografiyaning birligi bu – arealdir. Areal deb turning yer yuzida egallagan maydoniga aytiladi. O’simliklar ekologiyasi – tevarak atrofdagi muhitning o’simliklar bilan aloqasini o’rganadi. Shuningdek, o’simlik organizmini muhitga moslashishi qonuniyatlari hamda muhim faktorlar: issiqlik, namlik, tuproq va boshqalarning o’simlik organizmiga ta’siri, o’simlikning muhitni o’zgartiruvchi xususiyatini va hokazolarni o’rganadi. Mikrobiologiya – bu fan mikroblar, ya’ni bakteriyalar va ayrim zamburug‘lar hayot jarayonidagi xususiyatlarini o‘rganadi.

O’simliklarning tabiatdagi va inson faoliyatidagi ahamiyati O’simlik va muhit orasida murakkab aloqadorlik mavjud. O’simliklar tabiatdagi modda almashinuvi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Yashil o’simliklar planetamizdagi hayotning asosiy manbaidir. Quyoshdan keladigan yorug’lik energiyasi yashil o’simliklar tomonidan o’zlashtirilib, ularning hujayrasida ximiyaviy energiyaga, uning yordamida esa o’simlikka atrof-muhitdan keladigan noorganik moddalar organik moddalarga, ya’ni oqsil, yog’, uglevod, vitamin, organik kislotalar va boshqalarga aylantiriladi. Quruqlik va suvda o’sadigan o’simliklar fotosintez natijasida har yili 450 mlrd tonna organik modda hosil qiladi. O’simliklar inson hayotida juda katta ahamiyatga egadir, chunki inson o’simliklardan o’zini turli ehtiyojlari uchun foydalanadi. Ovqat bo’ladigan o’simliklardan dunyoning hamma joylarida ekiladigan g’alla o‘simliklari inson uchun juda katta ahamiyatga egadir. G’alla o’simlik- laridan bug’doy, sholi, suli, makkajo’xori, arpa, tariq, oq jo’xori juda ko’plab ekiladi va undan ko’plab foydalaniladi.

Botanika fanining rivojlanish tarixi Bu fanning dastlabki negizlari bundan 2300 yil oldin yashagan grek olimlari Aristotel (322- 384) va Teofrast (285 - 370) asarlarida vujudga kelgan.Inson o’z taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridan boshlaboq o’simliklar bilan ovqatlanganlar, undan uy-joy qurganlar va kiyim-kechak yasaganlar. Buning natijasida o’simliklar va ularning xususiyatlari to’g’risida ba’zi bilimlar paydo bo’lgan va ana shunday bilimlarning yakunlanishi natijasida o’sim- liklar haqidagi fan, ya’ni botanika vujudga kelgan. Italiyalik botanik Andrea Sezalpin (1519-1603)ni ko’rsatish mumkin. Olim o’zining 1583 yilda bosilib chiqqan "O’simliklar haqida" degan asarida 1500 ga yaqin o’simliklarni ta’riflab beradi. 1858 yilda Ch. Darvin (1809-1882) organik dunyoning tabiiy tanlanish yo’li bilan evolyutsiyasi to’g’risidagi o’z nazariyasini yaratdi.

A.S.Falinsin (1835-1918) botanik fiziologiyani rivojlantirishda katta ishlar olib bordi. U 1883 yilda "O’simlikda moddalar almashinuvi va energiya o’zgarishi" nomli asarini yozdi. O.V.Baranetskiy lishayniklar ustida bir qancha ishlar olib bordi, u o’simliklar anatomiyasi va fiziologiyasiga oid bir qancha ishlarni qildi. I.P.Borodin o’simliklarda nafas olish jarayoni ustida ish olib bordi va bir qancha asarlar, jumladan "O’simliklar anatomiyasi kursi" ni yozdi. D.I.Ivanovskiy filtrlovchi viruslarni kashf etdi. V.A. Rotert o’simliklar fiziologiyasi va anatomiyasi sohasida, S.N. Vinogradskiy esa bakteriyalarda bo’ladigan xemosintez jarayonini aniqlab mikrobiologiyaga asos soldi. V.I.Palladin (1859-1922) o’simliklar nafas olishining mexanizmi va shu bilan mahkam bog’langan spirtli bijg’ish ustida juda ko’p ish olib borgan olim. D.N.Pryanishnikov (1865-1948) o’simliklar fiziologiyasi va agroximiyaga asos solgan olimdir. I.N.Gorojankin (1848-1904) urug’li o’simliklardan urug’lanish jarayonini yadroning chang naychasi orqali tuxum hujayrasiga kirishi tufayli yuzaga chiqishini birinchi bo’lib ko’rsatdi. U birinchi bo’lib hujayralararo protoplazma bo’shliqlari (plazmodesmalar) borligini kashf etdi.

O’rta Osiyo o’simliklarini o’rganish ham juda qadimdan boshlangan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) tabobatga bag’ishlangan "Kitob As-Saydana fit- tib" nomli asarida o’lkamizda o’sadigan ko’plab dorivor o’simliklar to’g’risida ma’lumot bergan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining qator asarlarida Turkistonda o’sadigan ko’pgina dorivor o’simliklarni tavsiflab, ularning shifobaxsh xususiyatlarini ko’rsatgan. Z.M.Bobur (1483-1530) ham "Boburnoma" asarida Turkiston o’simliklari haqida ma’lumotlar bergan. Ilmiy faoliyatining asosiy qismini Turkiston florasini o’rganishga bag’ishlagan B.A.Fedchenko, onasi O.A.Fedchenko bilan birgalikda, 1906-1916 yillar ichida 6 qismli "Turkiston florasining ro’yxati" deb nomlangan kitobini chop etgan va unda Turkiston hududida 4111 tur o’simlik borligini ko’rsatgan. A.I.Vvedenskiy (1898-1970) rahbarligida "O’zbekiston florasi" nomli 6 jildlik asar chop etildi. Bu hududda 138 oilaga oid 4230 o’simlik turi haqida batafsil ma’lumot berilgan. Suvo’tlarini o’rganish va ulardan xalq xo’jaligida foydalanish ilmiy asoslarini akademik A.M. Muzaffarov (1909-1987) yaratdi. Uning rahbarligida O’rta Osiyoda o’sadigan ko’k-yashil suvo’tlarining to’liq ro’yxati tuzildi.

O’simlik hujayrasi hujayra uning tuzilishi va komponentlari Hujayraning tuzilishi va uning faoliyati to’g’risidagi fan sitologiya deyiladi. Hujayra bu o’simlik tanasining mustaqil ko’payuvchi elementar strukturasi va funksional birligi bo’lgan bir qismidir. Hujayrani dastlab ingliz olimi R.Guk 1665 yilda kashf etgan. U buzina o’simligini qoplovchi to’qimasi - probkani ko’rayotib, unda bo’shliqlarni kuzatdi va uni "kletka" deb atadi. 10- hujayra po‘sti1-sitoplazma 2-yadro 3- mitoxondriya 4- xloroplastlar 5- xromoplastlar 6- kraxmal donachalari9- vakuola 7- Golji8- endoplazmatik to‘r O’simlik hujayrasining tuzilishi

Sitoplazmada shuningdek, anorganik birikmalar: uglerod (10%), kislorod (70%) va vodorod (10%) bo’ladi. Bulardan tashqari kalsiy, kaliy, azot, fosfor, oltingugurt, kremniy, xlor, temir va boshqa ko’plab ximiyaviy elementlar bor. Yosh hujayralarda sitoplazma uni butunlay to’ldirib, qari hujayralarda esa vakuola (vakuum-bo’shliq) deb ataluvchi bo’shliqlar bo’ladi. Sitoplazmannng hujayra devoriga taqalgan qavati plazmolemma, vakuolaga taqalgan qavati esa tonoplast deyiladi. Hujayraning diktiosoma yoki Golji apparati deb ataladigan alohida organoidlari ham endoplazmatik to’r bilan funksional bog’langan. Ular ancha murakkab tuzilgan bo’lib, go’yo devorlari plazmatik membranadan tuzilgan yassi sisternalar paketiga o’xshaydi. Golji apparatida organik moddalar vaqtincha to’planadi va keyin hujayraning boshqa qismlariga tarqaladi.

P l a s t i d a l a r – faqat o’simlik hujayralarida bo’ladi. Ular tashqaridan ikkita membrana bilan qoplangan. Xloroplast yashil pigmentli xlorofill, qo’ng’ir rangli karotin va sariq rangli ksantofillarni o’zida tutadi. Xloroplastning asosiy vazifasi aynan xlorofil bilan bog’liq. U fotosintez jarayoniga qatnashib anorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Shu sababli xloroplastlar o’simlikning faqat yer ustki, quyosh nurini qabul qiladigan, qismida uchrab, uning hisobida o’simlik yashil rangda bo’ladi. Beradigan rangiga qarab plastidalar 3 xil bo‘ladi xloroplast xromoplast leykoplast

Yadro uning tuzilishi Yadro – bu irsiy belgilarni saqlaydigan va oqsil sintezini boshqaradigan markazdir. Hujayra yadrosiz yashay olmaydi, agarda uni hujayradan ajratib olinsa darhol nobud bo’ladi. Odatda hujayrada bitta, ayrim suv o’tlari va zamburug’larda ko’p yadroli hujayralar bo’ladi. Bakteriya va ko’k yashil suv o’tlarida shakllangan yadro bo’lmasdan, uning tarkibiga kiruvchi moddalar sitoplazmada, ya’ni ularning yadrosi sochma yoki diffuziya holatida bo’ladi. xromosoma yadrocha yadro po‘sti nukleo-plazmaYadro qo’yidagi qismlar : yadro po’sti, nukleo-plazma, xromosoma va yadrochadan iborat.

Adabiyotlar: 1. Axmedova M.M. Mahmedov A.M., Husanov N.A. Inglizcha –o’zbekcha-ruscha botanika atamalari lu’g’ati : O’zbekiston, 2002.128b. 2. Vasilyev A.YE., Voronin N.S., Yelenevskiy A.G., Serebryakova T.I., Shorina N.I. – Botanika: Morfologiya i anatomiya rasteniy. M: «Prosve-sheniye», 1988. 3. Jukovskiy P.M. - Botanika. M., «Kolos», 1982. 4. Zokirov Q.3., Nabiyev M.M., Pratov O’.P., Jamolxonov X.A. Ruscha-o’zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug’ati. Toshkent, 1963. 5. Ikromov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. O’simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Toshkent: «O’zbekiston», 2002.

Похожие

O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi

Botanika faniga kirish

O’simliklarning hayotiy shakllari

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

O’simliklarning yorug’lik omiliga ko’ra guruhlarga ajratilishi