Gen muhandisligi va hujayra muhandisligi asosida yaratilgan organizmlar va ularning xavfsizlik akseptorlari - Биотехнология - Презентации

Gen muhandisligi va hujayra muhandisligi asosida yaratilgan organizmlar va ularning xavfsizlik akseptorlari

Загружено в:

04.12.2023

Скачано:

0

Размер:

216.2724609375 KB

GEN MUHANDISLIGI VA HUJAYRA MUHANDISLIGI ASOSIDA YARATILGAN ORGANIZMLAR VA ULARNING XAVFSIZLIK AKSEPTORLARI

Reja:  Gen muhandisligi va hujayra muhandisligi haqida ummumiy tushuncha  Yaratilgan organizmlarning xavfsizlik qoidalari

Hujayra muhandisligi texnologiyasi Hujayra, to’qima va protoplastlarni ishlatishga asoslanadi. Hujayralarni manipulyasiya (faoliyatiga qandaydir o’zgarishlar kiritish) qilish uchun, ularni o’simlikdan ajratib olish o’simlik organizmidan tashqarida yashashi va ko’payishi uchun sharoit tug’dirib berish lozim. Ajratib olingan hujayra va to’qimalarni sun’iy ozuqa muhitida, steril sharoitda (in vitro) o’stirish, usuli ajratilgan to’qimalar kulturasi deb nom oldi va ularni hujayra muhandisligida da ishlatish mumkinligi sababli, katta ahamiyat kasb etdi.

Biotexnologiya si uzoq - uzoqlardan ma’lum bo’lsada, alohida amaliy fan sifatida o’tgan asrni ikkinchi yarmidan boshlab, insoniyat eng avvalo o’zi uchun o’ta zarur bo’lgan ya’ni oziq-ovqat, energetika, zahira (resurs), atrof – muhitni muhoxazasi va x.k. muammolarni tubdan yangi asosda echishi zarurligini sezganidan keyin mujassamlana boshlandi. Biotexnologik jarayonlar sun’iy ozuqa muhitida o’stirilgan mikroorganizmlar, o’simlik va xayvon to’qimalari, hujayralari va orgalaridan foydalanishga asoslanadi. Xozirgi vaqtda dunyoni ko’plab mamlakatlarida biotexnologiyani rivojlanishiga alohida e’tibor berilmoqda. Bunga asosiy sabab, biotexnologiyani boshqa texnologiyalarga nisbatan bir qator ustunlikka egaligidir.

 Masalan, biotexnologik jarayonlar juda kam energiya talab qiladilar, deyarli chiqindisiz, ekologik toza va x.k SHuning bilan bir qatorda, biotexnologiya standart jihozlardan va preparatlardan foydalanadi va iqlim sharoitiga qaramasdan hamda ko’p maydon egallamagan holda jarayonlarni yil bo’yi o’tkazishga asoslanadi.  Aytib o’tilgan ustunliklar, o’simliklarni va xayvonlarni hujayralari, to’qimalari va organlariga ham tegishlidir.

Ajratib olingan hujayra va to’qimalarni biotexnologiyadagi ro’li  Ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni biotexnologiyadagi rolini uch yo’nalishda ko’rish mumkin:  Birinchi yo’nalish ajratib olingan o’simlik hujayrasini tibbyot, veterinariya, kosmetika va boshqa sohalar uchun zarur bo’lgan ikkilamchi metabolitlar : alkoloidlar, steroidlar, glyukozidlar, gormonlar, efir moylari va boshqa biologik faol moddalar sintez qilish imkoniyati bilan bog’liq. Ma’lumki, ikkilamchi metabolitlar qattiq (agarli) yoki suyuq ozuqa muhitida o’stirilgan kallus to’qimalardan olinadi.

 Hujayra texnologiyasi asosida diosgenin – dioskore hujayrasidan; aymolin – ilon rasvolfi hujayrasidan; umumiy kuch beruvchi moddalar – jenshen hujayrasidan; va x.k. ajratib olinadi va tibbiyot hamda parfyumeriyada ishlatiladi. SHuni e’tiborga olish kerakki, o’stiriladigan hujayralarni hosildorligi, butun o’simlikni hosildorligidan ancha baland. Bunday usul bilan ikkilamchi metabolitlar ajratib olishni yana bir ustunlik tomoni shundaki, muayyan sharoitda o’simlikni o’zini o’stirish imkoniyati bo’lmagan sharoitda (sovuq yoki issiq iqlimli mintaqalarda), ularni hujayralarini butun yil maboyinida o’strish mumkin.

Ikkinchi yo’nalish – ajaratib olingan hujayralarni, o’simliklar seleksiyasida ishlatish va shu orqali tez rivojlanuvchi, har xil tashqi muhit ta’siriga chidamli (issiqqa, sovuqqa, sho’rlanishga, og’ir metallarga, qurg’oqchilikka, kasallikka va x.k.) o’simliklar yaratish. SHuning bilan birga bu yo’nalish, ajratilgan protoplastlarni qo’shilishi orqali yangi o’simliklar yaratish hamda nojinsiy (somotik) gibridlar olishni ham o’z ichiga oladi.

Ajratib olingan protoplastlarga gen muxandisligi metodlari yordamida begona genlarni kiritlishi, keyinchalik yangi, meros qoladigan xossalarga ega bo’lgan o’simlik yaratishga ham olib keladi. Ajratib olingan changdon va urug’ kurtakni sun’iy ozuqa muhitida o’stirish, gaploidlar, olish imkonini bersa, murtaklarni o’stirish – o’saolmaydigan (endospermasi yomon rivojlangan) o’simliklardan gibrid urug’laretishtirish imkonini beradi.

 Uchinchi yo’nalish – ajratib olingan to’qimalarni ko’paytirish va ekuv materiallarini viruslar va boshqa patogenlardan sog’lomlashtirish maqsadida ishlatish. Bu usul, o’simliklarni klonal mikroko’paytirish deyiladi va bitta medistemadan yiliga yuz minglab o’simlik olish imkonini beradi. Hujayra va to’qimalar kulturalarini ishlatishdagi natijalar birinchi navbatda hujayralarni bo’linishi, ularni tabaqalanishi va ulardan o’simlik o’sib chiqishini belgilovchi, fiziologik jarayonlarni optimizasiyasiga bog’liq. Eng murakkab tomon bu alohida hujayradan o’simlik regenerasiya qilish. Birinchi navbatda bu boshoqli o’simliklarga tegishli. SHuning uchun ham in vitro sharoitda morfogenez regenerasiya va ularni asosida yotgan jarayonlarni mexanizmlarini aniqlash, eng muhim ahamiyatga egadir.

 Ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni o’stirish uchun mo’ljallangan ozuqa muhitlari, o’simliklarni yaxshi o’sishi uchun kerak bo’lgan barcha makroelementlar (azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt va boshqalar) va mikroelementlar (bor, marganes, rux, mis, molibden va boshqalar) hamda vitaminlar, uglevodlar, fitogormonlar yoki ularni sintetik analoglarini saqlashi kerak.  Ba’zi ozuqa muhitlari aminokislotalar, kazsin gidrolizoti, EDTA (etilendiamintetrasirka kislota) yoki uni natriyli tuzi (bu tuz temirni hujayra kirishiga yordam beradi) va boshqa kerakli moddalar saqlaydi. Kallus to’qima olish uchun, alohida hollarda oziqa muhitiga kokos yong’og’ini (kakos suti), kashtan daraxtini endospermasini qo’shiladi. Karbon suvlar ozuqa uchun eng kerakli kompopenentlar hisoblanadi. Bunga sabab, ko’p hollarda ajratib olingan hujayra va to’qimalarni avtotrof oziqlanishga qurblari etmaydi.

 O’stirish sharoiti O’simliklardan ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni yaxshi o’stirish uchun, o’stirishni ma’lum shartlariga roiya qilish kerak. Ko’pchilik kallus to’qimalari yorug’likga ehtiyoji yo’q, chunki ularni xloroplastlari bo’lmasdan, geterotorf oziqlanadilr.  Ba’zi – bir yashil rangdagi kallus to’qimalar bundan mustasno. Ba’zi bir holatlarda kallus to’qimalar avtotrof oziqlanishiga qobiliyatli emas, bularni doimiy yorug’lik sharoitida o’stiriladi, bu esa muvoffaqiyatli morfogenez uchun majburiy sharoitdir ko’proq kallus to’qimalar qorong’ilikka olinadi. Morfogenezga aniqlangan (determinirovano’e) to’qimalar yorug’likga o’tkazilib, keyin 1000- 4000 lk yorug’likda o’stiriladi.

Adabiyotlar: 1. Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 2. Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 3. Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina» 1980. 4. Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po mikrobiologii. M., 1981.

Похожие

O’simliklar va gen muhandisligi

Gen muhandisligi fermentlari

Hayvonlarda gen muhandisligi

Gen muhandisligi fanining rivojlanish tarixi va bosqichlari. Gen muhandisligi usullarining tasnifi

Fermentlar muhandisligi