Yerning tabiiy yo'ldoshi - Астрономия - Презентации

Yerning tabiiy yo'ldoshi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

520.8564453125 KB

Yerning tabiiy yo'ldoshi

Oy -- Yerning tabiiy yo'ldoshi bo'lib, uning atrofida 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Bu davr Oyning siderik davri yoki yuldui davri deb yuritiladi. Oyning Yer atrofida aylanish yo'nalishi, yulduzlarning Yer atrofidagi ko'rinma aylanishiga qarama- qarshi bo'lib, u g'arbdan sharqqa (ya'ni Yerning o'z o'qi atrofida aylanish yo'nalishi bilan bir xil yo'nalishda) harajat qiladi. Oyning o'z orbitasi bo'ylab harakat tezligi sekundiga 1 kilometrni tashkil etib, yulduzlarga nisbatan bar sutkada taxminan 13 gradus siljib boradi.

Oy orbitasining tekisligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish tekisligi (ekliptika) bilan 5°9' li burchak tashkil qiladi. Qizig'i shundaki, Oy o'z o'qi atrofida va Yer atrofida bir xil -27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Oyning o'z o'qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o'zaro teng bo'lganidan Oy, Yerdan qaraganda, har doim bir tomoni bilan ko'rinadi. Ma'lumki, Oy Yer atrofida aylanayotganda, Quyosh nurlarini qaytarishi tufayli bizga ko'rinadi. Bu ko'rinish, ayni o'sha paytda Oyning Quyoshga nisbatan qandayjoylashishiga ko'ra turlicha bo'ladi.

Yerdan qaraganda Oyning turli shakllarda (yangioy, yarimoy, to'linoy) ko'rinishi uning fazalari deyiladi. Oy fazalarining alma-shinishi uning Yer va Quyoshga nisbatan tutgan vaziyatiga bog'Iiqligi 7- rasmda keltirilgan. Chizmada Quyosh nurlari parallel dasta ko'rinishida tushayot-ganda Oy boshida, to'linoy paytida hamda birinchi va oxirgi chorak fazalarida Oyning Yer atrofidagi vaziyatlari raqamlar bilan ko'rsatilgan. Chizma ostida esa Oyning raqamlar bilan ko'rsatilgan holat-larida, Yerdan qaraganda uning qanday ko'rinishlarda bo'lishi aks ettirilgan.

Chizmadan ko'rinishicha, Quyosh har doim Oyning yarim sferasini yoritadi, biroq uning bu yoritilgan yarim sferasi Yerdan butunlay ko'rinmasligi (yangioyda - 1- holatda) yoki to'la ko'rinishi (to'linoyda - 5- holatda) yoki qisman ko'rinishi (boshqa holatlarda) mumkin ekan.

Oy fazalarining almashinishi

Oyning ma'Ium fazasidan (masalan, to'linoy fazasidan) ikki marta ketma-ket o'tishi orasidagi vaqt 29,53 sutkani tashkil etadi va u Oyning sinodik davri deyiladi. Sinodik davrning Oyning yul-duzlarga nisbatan aylanish davridan (siderik davr) uzunligiga sabab Yerning Quyosh atrofida aylanishidir.

Quyosh botgach, Oyning ingichka o'roq shaklida g'arb tomon-da birinchi ko'rinishi, xalq tilida, yangioy (yoki hilol) deyilib, bunday Oy odatda Oy boshidan keyin ikkinchi kuni ko'rinadi.

Bunday holatda Oyning Quyosh bilan yoritilmagan qismi ham xira kulrang shaklda ko'zga tashlanadi. Oyning Quyosh bilan yoritilmagan qismining bunday xira ko'rinishi Yerdan qaytgan Quyosh nurlari bilan uning yoritilganligi tufayli sodir bo'ladi.

Quyosh tutilishi Oy Yerning atrofida aylanayotib, ba'zan Quyoshni bizdan to'sib oladi . Bunday hoi Quyosh tutilishi deyiladi. Bu hodisa har doim Oyning yangioy holatida ro'y beradi. Bunda Yerdagi kuzatuvchi Oyning soyasi ichida (O) qolsa, u Quyoshning qisqa vaqtga (bir necha daqiqa) butunlay ko'rmaydi, ya'ni Quyosh to'la tutiladi.

Quyoshning to'la tutilishi osmonda juda chiroyli manzarani hosil qiladi. Bunda kuzatuvchi osmonda qop-qora Quyosh gardishi atroflda Quyosh «toji» deb nom olgan nozik kumushrang shu'la tovlanayotganini ko'radi. Shuningdek bu paytda kunduzi bo'lishiga qaramay, osmonda yorug' yulduzlar va planetalar charaqlab ko'rinib qoladi.

Agar Yerdagi kuzatuvchi Oyning yarim soyasining ichida (A yoki B) qolsa, unda u Quyoshning bir qismini to'silgan holda ko'radi, ya'ni Quyosh qisman tutilayotgan bo'ladi. Ba'zan Quyoshning tutilishi halqasimon bo'ladi. Bunday hol, tutilish pay-tida, Oy Yerdan eng katta uzoqlikda, Quyosh esa, aksincha, Yerga yaqin kelganda ro'y beradi. Chunki bunda Oyning ko'rinma diametri u to'sayotgan Quyoshning ko'rinma diametridan kichik bo'ladi.

Oy orbitasi ekliptika tekisligi bilan 5°9' li burchak hosil qil-ganligi tufayli, tutilishlar, Quyosh bu ikki orbitaning kesishgan nuqtalari (Oy tugunlari deb ataladigan nuqtalar) yaqinidan o'tayot-gandagina kuzatiladi. Bunday hoi taxminan har yarim yilda kuzatilgani uchun ham, tutilishlar shunday davr bilan qaytariladi. Bunday hodisa Oy tutilishi deyiladi. Agar bunda Oy Yerning soyasi ichidan o'tsa, uni to'la tutilish; bordi-yu yarimsoyaning ichidan o'tsa, u holda uni yarimsoyali tutilish deyiladi. Oy tutilayotganda, u har doim to'linoy fazasida bo'ladi.

Yerning ma'lum bir joyida Quyosh tutilishiga nisbatan Oy tutilishlari ko'proq kuzatiladi. Chunki Quyosh tutilishlari Yerning Oy soyasi tushgan va uncha katta bo'lmagan maydonidagina kuzatiladi. Oy tutilishi esa Yerning Quyoshga qarama-qarshi yarim sharining hamma qismida bir vaqtda ko'rinadi.

Oyning to'la tutilishi paytida (ya'ni u Yer soyasiga butunlay kirganda), Oy ko'zdan butunlay g'oyib bo'lmay, to'q qizil rangda jilolanadi. Buning sababi, bu paytda Yer atmosferasida sochilgan va singan Quyosh nurlari bilan Oyning yoritilishidir. Bunda Yer atmosferasi ko'k va havorang nurlarini kuchli yutib va keskin sochib yuborib, Oy tomonga asosan qizil nurlarni sindirib o'tkazadi va Oy aynan shu nurlar bilan yoritiladi va qizarib ko'rinadi.

Oy orbitasining ekliptika tekisligiga og'maligi (5°09') tufayli, Oy va Quyosh tutilishlari yangioy va to'linoy paytlarida har doim ham kuzatilmaydi. 58 Qadimda Quyosh va Oy tutilayotganda, ularning yuqorida bayon qilingan ko'rinishlari kishilarda qo'rqinch va vahima uyg'otgan.

Tutilishlarni kuzatib, astronomlar, Quyoshning fizik tabiati, Yer atmosferasining tuzilishi va Oyning harakatiga doir qimmatli ma'lumotlarni qo'lga kiritish imkoniga ega bo'ldilar.

18 yil 11 kun (qabisa yillarda 10 kun bunday yillar bu davr davomida 5 marta yuzaga kelgan) davomida, Quyosh 19 marotiba Oyning orbitasini tugunidan o’tgan (19 ajdar yili) bo’lib, bu 242 ajdar Oyi yoki 223 sinodik Oyga tengdir. Shuning uchun 18 yilu 11 kundan keyin Quyosh, Yer va Oyning bir – biriga joylashish tartibi va tutilish xarakteri takrorlanadi, lekin Quyosh tutilishlari boshqa joylarda kuzatiladi. Bu davrga saros deyiladi.

Tutilish shartlari, Oy orbitasini ekliptikaga nisbatan qiyaligi, Oy va Quyoshning ko’rinma diametrlari (ular paralakslari), Oy orbitasi tugunlarini harakati va boshqa ko’p sabablarga boqliq bo’ladi.

Oy soyasi esa ketma – ket Yerning turli joylariga ko’chadi. Oyning yarim soyasi tushgan Yerning sohalaridan esa Quyoshning qisman tutilishi vujudga keladi. Agar Quyosh tutilishi paytida Oy Apogeyda bo’lsa, halqa shaklidagi tutilishni hosil qiladi, chunki bu holda Oy Quyoshdan kichikdir. Oy tomonidan Yer yuzida chizadigan soya polosaning kengligi tor bo’lib, natijada har qanday bunday joydan Quyosh tutilishi Oy tutilishiga ko’ra kam ko’rinsa, Yer uchun bo’lsa buning aksidir.

Похожие

Oy-yerning tabiiy yo’ldoshi

Yerning shakli va o'lchamlari

Yerning shakli va o'lchamlari

Quyosh va yerning aloqalari

Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi va kattaligi