Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари - Литература - Презентации

Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.1669921875 KB

Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари.  РЕЖА:  Афсоналар  Ривоятлар  Нақл  Эртаклар  Достонлар  Термалар  Тарихий қўшиқ  Латифа  Лофлар

КИРИШ.  Афсона атамаси форсча булиб, сеҳр-жоду ҳамда ҳаётий уйдирмаларга асосланган насрий ҳикоятларни ўз ичига қамраб олади. Бошқача айтганда, афсоналар ижтимоий ҳаёт билан боғлиқ бўлган воқеа-ҳодисаларни хаёлий уйдирмалар асосида ҳикоя қилади. Уларда эртаклардаги каби анъанавий бошланма ёки тугалланма бўлмайди. Уларнинг сюжет тузилиши ҳам мураккаб эмас.  Афсоналарнинг мавзу доираси ниҳоятда кенг бўлиб, улар иккига – соф мифологик ва тарихий воқеа-ҳодисалар ҳақида ҳикоя қилувчи афсоналарга бўлинади.  Соф мифологик афсоналарда фантастика ҳал қилувчи рол ўйнайди. Уларнинг айримлари Хизр номи билан боғланади. Афсоналарга кўра, жаҳонгир Искандар Хизр ва Илёс билан бирга сирли сувни ичиш учун қудуққа борадилар. Сувни Искандар ичишга улгурмайди. Хизр ва Илёс эса сувни ичиб, ўлим билмас хусусиятга эга бўладилар. Шундан бери улар дунё кезиб юришарканлар ва Хизр қуруқликда, Илёс сувда кишиларга ҳомийлик килишар экан.  Афсонадан кўринадики, Хизр мифологик образ булиб, баъзан чўл пири, баъзан эса ҳосилдорлик ҳомийси сифатида намоён булади. «Одами Од», «Эр Хубби», «Анбар она» каби афсоналар ҳам мазкур соф мифологик афсоналар сирасига киради.  Тарихий воқеа-ҳодисалар билан алоқадор афсоналарга «Дев қалъа», «Калта минор», «Илон бузган» ва бошқаларни киритиш мумкин. Тарихий жой ва тарихий шахслар номи билан боғланган афсоналарга «Шоҳсанам ва ғариб», «Бароқтом», «ҳазорасп» кабиларни киритиш мумкин. «ҳазорасп» афсонасида ҳикоя қилинишича, бир жойда минг учар отни тутиб олиш учун уларнинг доим келиб сув ичадиган булоғига беҳуш қиладиган дори солиб қўйишади. Натижада отлар қўлга тушишади. Уларнинг қанотларини қирқиб, инсонга хизмат қилишга мажбур этадилар. Шу сабабдан ўша жой ҳазорасп – «минг от» номини олган экан.  Афсоналар мазмуни турмушдаги қайси бир ном билан боғланмасин, ундан тарихий далилларни излаб топиш қийин. Уларнинг яратилганидан кейин қанчалик давр кўп ўца, тарихийлик шунчалик хиралашиб боради, охир-оқибат улар бадиий асарга айланиб қолади.  Бинобарин, афсоналар соф информатив вазифа ўтовчи эпик жанрдир.  Ривоят атамаси араб тилига оид бўлиб, у ёки бу воқеа-ҳодиса ҳақида хабар бериш маъносига эга. Ривоятлар ҳам аслида афсоналарга яқин бўлиб, информатив вазифани ўтайди. Улар ҳам тарихий воқеалар, географик жойлар, айрим шахслар ҳақида яратилади.  Ривоятлар мавзу жиҳатидан иккига – тарихий ва топонимик ривоятларга бўлинади. Тарихий ривоятлар бирор шахс фаолияти ёки халқ қаҳрамонларга алоқадор воқеаларни акс эттирадилар.  Тўмарис, Широқ, А. Навоий, Беруний, Машраб каби шахслар ҳақидаги ривоятлар бунга мисол бўла олади. Масалан, А. Беруний ҳақида «ўн учинчи эшик» деган қуйидаги ривоят мавжуд: «Маҳмуд ғазнавий Кўҳна Урганчни фатҳ қилгач, шу ердаги Маъмун академиясида ишловчи олимларни асир олади, уларни таҳқирламоқчи бўлади. Шунда саройдаги кишилардан бири олимларга ачиниб, улар ҳақида мақтов сўзларни айтади. ҳатто Берунийни мақтаб, унинг башоратчи эканини таъкидлайди. М. ғазнавий бунга ишонч ҳосил қилиш учун Берунийга шундай шарт қўяди: мана шу саройда 12 эшик бор, мен ҳозир шуларнинг қайси биридан чиқиб кетаман, шуни олдиндан билиб, ёзиб бериб қўй, дейди. Беруний хатни ёзиб тегишли кишига топширади. М. ғазнавий эса, девордан янги эшик очиб, чиқиб кетади. У айланиб келиб, хатни ўқитади. Хатда шундай ёзилган экан: «Сиз ўн учинчи эшикдан чиқиб кетасиз».

 НАҚЛ.  Халқ насрининг мажозга асосланган махсус жанри нақл деб юритилади. Уларда асосан ахлоқий-дидактик масалалар ёритилади. Яқин ва ўрта Шарқ халқлари орасида у «Зарбулмасал» номи билан ҳам юритилган. Унинг ёрқин мисоли сифатида «Калила ва Димна»ни келтириш мумкин.  ўзбек халқи орасида ҳам нақл жанри кенг тарқалган. Уларда воқеалар қисқа тарзда баён этилади ва албатта асар воқеаларидан ўгит, ибратли ғоя келиб чиқади. «Кабутар», «Йил номлари» каби нақлларни бунга мисол тариқасида келтириш мумкин.  Нақллар иккига – соф ва синкретик турларга бўлинади.  Соф нақллар асосан ҳаётий воқеалар асосида яратилади ва уларда аксарият яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш тушунчалари умумлашмалар негизида ёритиб берилади. Масалан, «Одам одам билан тирик» нақлида якка-ёлғиз яшашнинг бемаъни эканлиги исботлаб берилади.  Синкретик нақллардаги сюжетлар сал бўлса-да, мураккаброқ бўлиб, воқеалар кўпроқ анъанавий образлар орқали очиб берилади. Масалан, «Тўғривой – Эгривой», «Айёр – содда», «Яхшилик – ёмонлик» ва бошқалар. «Йил номлари» нақли бунга мисол бўла олади.  Унда ҳикоя қилинишича, мучалнинг биринчи йилини белгилаш учун барча ҳайвонларни бир жойга йиғибдилар. Шунда туя бўйига ишониб биринчи келаверибди, аммо сичқон дарҳол югуриб туянинг бошига чиқибди. Биринчи кўзга ташланганлиги учун мучалнинг боши сичқон номи билан аталибди. Туя эса ўзига бино қўйиб, мучалдан қуруқ қолибди.  Синкретик (бирлашган) нақллар эртак, афсона, ривоят ва мақоллар билан узвий алоқада бўлгани ҳолда яратилади. Шу сабабдан ҳам улар синкретик (бирлашган, қўшилган) атамаси билан номланади

ЭРТАКЛАР  Эртаклар халқ ижодиётининг эпик турига киради. Воқеабандлик, бирор воқеани мукаммал тарзда баён этиш эртакка хос бўлган асосий хусусиятлардир.  Бундай қараганда, эртакларда миф, афсона ва ривоятларга хос барча хусусиятлар бордек туюлади. Бироқ, эртакларда хаёлий ва ҳаётий уйдирмалар реал воқеалар билан алоқадор бўлиб, уларда қадимий тушунчалар, урф-одат ва маросимларнинг излари ўзини сақлаб қолган. Бундан ташқари, эртакнинг пайдо бўлиши, мустақил жанр сифатида шаклланиши синфий жамиятнинг бошланғич даврларига тўғри келади. Улардаги мотивларнинг илк намуналари таълимий-дидактик характерда бўлиб, кейинчалик ижтимоий-маиший моҳиятга эга бўлган. Демак, эртаклар миф, афсона ва ривоятлардаги мотивларнинг ижтимоий-маиший негизда  қайта ишланиши натижасида бадиий идрокнинг муайян даражади такомиллашган, олам ҳақидаги ибтидоий тушунчалар хаёлий шаклда ифодаланаётган даврларда пайдо бўлган.  Эртак атамаси М. Кошғарийнинг «Девон»ида «этук» шаклида учрайди ва оғзаки ҳикоя маъносини англатади. ўзбекистоннинг турли жойларида эртак атамаси турлича айтилади. Жумладан, Фарғонада «матал», Бухорода «ушук», Тошкент атрофларида  «чўпчак», Хоразмда «варсақи» каби атамалар ишлатилади. Шунингдек, эртак ўрнида «ўтирик», «тутал» каби атамалар ҳам учрайди.  Эртак атамасининг маъносига қарайдиган бўлсак, у «эрта» сўзи билан алоқадор бўлиб, эртаги, илгариги бўлиб ўтган воқеалар маъносини беради. Дарҳақиқат, эртаклар жуда эрта замонларда яратилган бўлиб, бизгача жуда кўп ўзгаришлар, янги-янги вариантлар, версиялар, турлича композицион тузилмалар орқали етиб келган.  Эртакларда халқ ижодиётининг ўзига хос хусусиятларининг барчаси мавжуд. Фантастика, ажойиб ва ғаройиб воқеаларни ўзида акс эттириш эртакларнинг бош мезонидир. Уларда тасвирланадиган ажойиботлар албатта ҳаёт билан боғланади ва тингловчига энг олийжаноб ғояларни тақдим этади. Эртак ижрочилигининг характерли белгиларидан бири айтилаётган воқеа ва ҳодисалар тингловчи томонидан аслида бўлмаган нарса сифатида идрок қилинади. Шу сабабли эртакларда воқеа-ҳодисаларнинг макони ва замони ноаниқ тарзда берилади. Масалан, «Бир бор экан, бир йўқ экан...», «қадим замонда бир чол билан кампир бор экан...» каби. Мана шу бошланмаларнинг ўзиёқ эртак замиридаги воқеа-ҳодисанинг замони ва макони ноаниқлигини кўрсатади.  Эртак йирик эпик жанр сифатида бир қанча ички турларга бўлинади.  1. ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар. Эртакларнинг ушбу тури энг қадимий бўлиб, уларда ҳайвонлар билан боғлиқ бўлган ибтидоий тушунчалар, қарашлар ҳаётий ҳодисалар билан боғланган ҳолда акс этади. Эртакларнинг бу турида иштирок этувчи персонажларнинг барчаси ҳайвонлардан иборат бўлиб, улар орқали одамларга хос ҳаракат ва муносабатлар ҳам ифода этилади.  ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар ҳам табиатига кўра икки турга бўлинади:  а) соф ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар; б) мажозий эртаклар.  Соф ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар ўзларининг пайдо бўлиши жиҳатидан нисбатан қадимийдир. Бунинг асосий сабабларидан бири шуки, одамлар ибтидоий жамоа давридан бошлаб, ҳайвонлар билан яқин муносабатда бўлиб, улардан фойдаланишга интилган. Шу жараёнда айрим тотемистик тушунчалар ҳам þзага келган.  Чорвачилик билан шуғулланадиган инсонларга нафи тегадиган от, қўй, эчки, ит каби ҳайвонлар эртакларда кўпроқ тилга олинади, улар ижобий қаҳрамон сифатида улуғланади. “Оч бўри”, “Ботир эчки”, “Бузоқ, эчки ва қўзи” каби эртаклар шулар жумласидандир. Агарда “Оч бўри” эртагини олиб қарайдиган бўлсак, ундаги воқеага кўра эчки бўрининг чангалига тушади. Ундан қутулиш учун ҳийла ишлатади. Бўрига: сени ҳофиз деб эшитганман, бир хониш қилиб бер, дейди. Бундан завқланган бўри ғингший бошлайди. Шунда унинг овозини эшитиб, бир тўда итлар етиб келишади ва бўрини олдларига солиб қувиб кетишади. Эчки омон қолади. Дастлаб тотем ҳайвон бўлган бўри инсоният тафаккурининг ўсиши, жамият тараққиётининг кейинги даврларида чорвадорлар душмани – йиртқич ҳайвон сифатида тасвирлана бошлади.

 2. Сеҳрли эртаклар.  Эртакларнинг ушбу тури энг қадимий бўлиб, уларда сеҳр-жоду, фантастик уйдирмалар устувор бўлиб, ғайритабий воқеа-ҳодисалар тасвирланади.  Инсон тафаккурининг ибтидоий босқичларида  табиат ҳодисалар уларга мавҳум бўлиб, дунё ҳақида ўзларича мулоҳаза юритганлар. Шу жараёнда ибтидоий мулоҳазалар билан боғлиқ ҳолда кўпгина миф, афсона ва эртаклар яратилган. Сеҳрли эртакларнинг пайдо бўлиши ана шу даврларга бориб тақалади.  Сеҳрли эртаклар марказида асосан учта конфликт (зиддият) ётади:  Инсон ва сеҳрли кучлар (дев, жодугар ва ҳ.қ.);  Ижтимоий масалалар;  Ака-ука, ўгай она, ўгай қиз в.б.  Сеҳрли эртаклар замирида асосан анимистик дунёқараш ётади. Чунки, уларда тоғлар тилга киради, сувдан садо чиқади, инсон тошга айланади ва аксинча. Бу эртакларда дев, пари, ялмоғиз, алвасти, жин каби мифологик образлар кўплаб учрайди. Шунингдек, инсон билан ҳайвон ўртасида турмуш қуриш ҳодисалари ҳам мавжуд. Масалан, «Айиқ полвон» эртагида қиз айиқ билан, «Илон оға» эртагида эса илон билан турмуш қуради. Улардан ярми одам, ярми эса тасвир объекти бўлган ҳайвон шаклида фарзанд туғилади.  Сеҳрли эртакларда тилсим асосий ўрин тутади. Булар кўпроқ анъанавий учликлар – уч йўл, уч ака-ука, уч от каби эпик қолип билан алоқадор эртакларда кўзга ташланади. «Булбулигўё» эртагида уч йўл – уч ака-ука саргузашти, тилсим ва уни очиш жараёни ёрқин ёритилган. Унда асосий масала Булбулигўёни қўлга киритиш бўлиб, уч ака-ука шу мақсадда йўлга чиқишади. Уч йўл масаласи ана шу жараёнда намоён бўлади. Уч ака-ука «борса келар», «борса хатар» ва «борса келмас» йўлларидан  бирини танлаши лозим бўлади.  Сеҳрли эртаклардаги анъанага мувофиқ «борса келмас» йўлга асосан кенжа ўғил жўнаб кетади. Шу тариқа эртакдаги воқеалар ривожи бошланиб кетади. Бу эртакларда афсун ўқиб, қиёфасини ўзгартириш, бир тола сочни куйдириб, унинг эгасини чақириб олиш, тегишли шартларни бажариб тилсимларни очиш каби кўплаб мўъжизавий мотивлар ўзини намоён қилади. «Ур тўқмоқ», «Учар гилам» каби эрталарда ҳам худди шунга ўхшаш ғайритабиий, мўъжизавий саргузаштлар ҳикоя қилинади.  3. Маиший эртаклар. ҳаётий-маиший эртаклар инсон ҳаётининг анча-мунча ривожланган, унинг тафаккур доираси муайян даражада баркамоллашган давр ҳаётини тасвирлаши билан характерланади. Уларда одоб- ахлоқ, севги, оила ва жамият, ақл-фаросат ва жанговарлик, инсоний хислатларга ёт бўлган ҳатти- ҳаракатларни қоралаш каби воқеалар тасвирланади. Улардаги сюжет реал, ҳаётий уйдирмалар асосига қурилган бўлиб, сеҳрли эртакларга хос фантастика ёрдамчи омил сифатида хизмат қилади, миф, тотемизм, анимизм билан боғлиқ мотивлар камдан-кам учрайди. Воқеалар ўрни ҳам ғайритабиий жойларда эмас, балки инсонлар истиқомат қиладиган шаҳар ва қишлоқларда бўлиб ўтади. Шунингдек, уларда персонажларни умумий номлар – малика, шаҳзода деб атамасдан инсон номи билан аташ хусусиятлари ҳам мавжуд. Улардаги образлар эса ҳаётнинг фаол кишилари бўлиб, дев, париларсиз ақл-фаросат билан иш кўрадилар. Бу образлар сеҳрли кучларга эмас, ҳаётдаги зулм-зўрликка, адолацизликка қарши кураш олиб борадилар.  Бу тоифа эртаклар ўзларининг ғоявий мазмунига кўра икки турга ажраладилар:  Танқид асос бўлмаган эртаклар. Бу тоифа эртаклар воқеаларга бой бўлиб, ҳажман катта, кўп йўналишли сюжетлардан ташкил топади. Уларда жанговарлик, зийраклик тасвирланади, адолацизликка қарши кураш, топишмоқ билан боғлиқ синовларга алоқадор қизиқарли ҳаётий воқеалар тизими намоён бўлади. «Уч оға- ини ботирлар», «Ойгул билан Бахтиёр», «Озодачеҳра», «Золим подшо», «Фарҳод ва Ширин», «Аёз», «Тоҳир ва Зуҳра» каби кўплаб эртаклар бунга мисол бўла олади.  Бу тоифа эртакларда халқнинг тажрибалари асосида юзага келган доно фикрлари ҳам берилади. Жумладан, «Уч оға-ини ботирлар» эртагида ота ўз ўғилларига шундай насиҳат қилади: «Тўғри бўлинг – бехавотир бўласиз, мақтанчоқ бўлманг – ҳижолат тортмайсиз, дангаса бўлманг – бахциз бўлмайсиз».  Танқид асос бўлмаган эртакларнинг яна бир тури туҳматга учраган аёллар ҳақида ҳикоя қилади. «Маликаи ҳуснобод», «Озодачеҳра» эртаклари шулар жумласидандир. Бундай эртакларда вафо-садоқат билан бир қаторда риёкорлик, хиёнат ва туҳматнинг оғир машаққатлари тасвирланади.

 ДОСТОНЛАР.  Достон халқ ижодиётининг кенг тарқалган, йирик ва мураккаб жанрларидан биридир. Уларда халқ тарихининг муҳим қирралари акс этиб, озодлик, адолат ва ватанпарварлик, севги-садоқат, қаҳрамонлик каби халқнинг энг эзгу орзу-умидлари, ижтимоий-сиёсий қарашлари акс этади.  Бинобарин, достонларда ижтимоий-тарихий воқелик халқ фантазиясига йўғрилган ҳолда умумлашган образлар орқали ўз ифодасини топади. Кўпроқ уларда воқеа-ҳодиса халқ орасидан чиққан буюк баҳодир образида мужассамлашган ҳолда намоён бўлади.  Халқимиз достончилиги узоқ тарихга эга булиб, у ўз ичига минг йилларни қамраб олади. Достонлар фольклорнинг бошқа жанрларидан профессионал ижрога алоқадорлиги билан ажралиб туради. Бу ижро эса бахши зиммасига тушади.  «Бахши» атамаси санскрит тилига оид булиб, «устоз» маъносига эга. Достон ва достончилик бахши номи билан чамбарчас боғлиқдир. Бахши бўлиб достон куйлаш ҳамманинг қўлидан ҳам келавермайди. Бахши бўлиш учун, аввало, юксак хотира соҳиби бўлиш, мусиқа илмидан бохабар бўлиш, хонандалик қобилиятига эга бўлиш, бирор мусиқа асбобини чала билиш, юксак нутқ маданиятини эгаллаш каби қатор шартларнинг уддасидан чиқиш лозим бўлади.  Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, бахши атамаси халқ орасида афсунгарлик, фолбинлик қилувчи шахсга нисбатан ҳам ишлатилади. ўтмишда бу икки вазифани ҳам бир киши бажарган бўлиши мумкин. қозоқ ва қирғизларда ҳозирда ҳам бахши атамаси дуохон, фолбин маъносида ишлатилади.  ўзбекистоннинг Сурхондарё, қашқадарё вилоятларида бахши атамаси ўрнида «юзбоши», «созанда», Фарғонада «санновчи», Тожикистондаги ўзбекларда «соқи» каби атамалар ишлатилади.  Бола бахши – қурбонназар Абдуллаевнинг айтишича, илгари Хоразмда бахши атамаси билан бирга «гўянда» атамасини ҳам қўллаганлар. Гўянда атамасининг маъноси форсийдан таржима қилганда «Сўзамол» маъносини беради. Шу жиҳатдан қараганда, у бахши атамасига анча яқин келади. Лекин, ҳозирда «гўянда» деганда Хоразмда юксак профессионал хонанда тушинилади. Бахши атамаси ҳозирда ўзбек халқи орасида достон ижрочиси сифатида оммалашган. Улар дўмбира, қўбиз, дутор каби мусиқа асбоблари жўрлигида куйлайдилар.  Хоразмда эса достонлар гармон ёки дуторда ғижжак ва буламон жўрлигида куйланган. 30- йилларга келиб дутор ўрнига рубоб ишлатилган ва Жанубий Хоразм бахшилари ансамблга доирачини ҳам қўшганлар.  Достон ижрочилари ҳақида  гапирганда Хоразмда кенг оммалашган халфачилик санъати ҳақида ҳам гапиришга тўғри келади.  «Халфа» атамаси арабча бўлиб, «устоз» маъносига эга. Хоразмда бу атама саводхон, сўзга чечан, созанда аёлларга нисбатан ишлатилади. Айрим манбаларга қараганда халфалар Хоразмда жуда қадимдан фаолият кўрсатганлар.  Энг қадимги даврларда «Авесто» оятларини қироат билан ўқувчи аёлларни халфа деб юритганлар. Халфалар Хоразмшоҳлар саройида ҳам хизмат қилганлар. Кейинчалик бу аёллар қуръондаги оятларни қироат билан ўқишга ўтганлар ва ҳозиргача бу одат сақланиб қолган.  Хоразм халфачилиги анъаналарини ўз моҳиятига кўра уч гуруҳга бўлиш мумкин:  Ижодкор, шоира халфалар (Хоним сувчи Саидамат қизи, Ожиза ва бошқалар).  Ижрочи-созанда халфалар (Сорахон Оллаберганова, Уллибиби Бойжонова, Назира Собирова ва бошқалар).  Достонларни муайян оҳангда қироат билан ўқиб эшиттирувчи халфалар (Ниёзжон халфа Мусаева, Сўна халфа Эшматова ва бошқалар).  Биринчи гуруҳга кирувчи халфалар халқ достонларидан «Ошиқ ғариб», «Асли-Карам», «Ошиқ Албанд» кабиларнинг тўла матнини ёддан билганлар ва гармон, доира жўрлигида уларни хотин-қизлар даврасида куйлаб юрганлар. ўз навбатида улар бадиий ижод билан ҳам шуғулланганлар.  Иккинчи гуруҳга кирувчи халфалар тўй ва тантаналарда, турли сайлларда хизмат қилишса, кейинги гуруҳга кирувчи халфалар тўйларда ҳам, азаларда ҳам хизмат қилишади. Азаларда фақат диний ва дидактик характердаги достонлар ўқилади. Бу тоифа халфалар қиссахон деб ҳам юритилади. ўзбек халқи орасида қиссахонлик қадимдан мавжуд бўлиб, турли давраларда қироатхон- қиссахон кишилар томонидан китобат қилинган достонлар ўқиб эшиттирилган. Бу анъана ҳозиргача давом этиб келмоқда. Бу тоифа қиссахон – достончилар эркаклар даврасида «Рустами достон», «ҳикояти Гўрўғли Султон» каби достонлар билан бирга диний руҳдаги, пайғамбарлар тарихи билан алоқадор достонларни ҳам ўқиб эшиттирганлар. Бинобарин, ўзбек халқи орасида достон ижро этувчи кишиларнинг доираси кенг бўлиб, улар ижро жараёнининг хилма-хиллиги билан бир-бири билан муайян даражада фарқланадилар. Халқ достонларини авлоддан авлодга етказишда бахши, халфа, қиссахонларнинг роли бениҳоя каттадир.  ҳ.Зариф,Б. Каримий, М. Афзалов, М. Алавия, Ж.қобулниёзов, М. Саидов, Т.Мирзаев каби олимларнинг тадқиқотларига кўра, XИX аср ва XX аср бошларида ўзбек бахшилари репертуарида þз элликка яқин достон бўлган. Фольклоршуносларимиз улардан þздан ошиғини ёзиб олганлар.  ҳозирга қадар þздан ортиқ бахши, халфалар аниқланган. Улардан: Жуманбулбул, Жассоқ, Бўрон шоир, Жолмон бахши, Султон кампир, Тилла кампир, Хоним халфа Саидамат қизи, Ожиза, Биби Шоира, Эшвой бахши, ғарибниёз, Амин бахши, Йўлдош булбул, Султонмурод, қурбонбек, Хидир шоир, Йўлдош шоир, Суяр шоир, Шерна юзбоши, ҳайбит соқи, Жуманазар бахши, Аҳмад бахши, Бола бахшилар халқ орасида кенг танилганлар. Эргаш Жуманбулбул ўғли, Фозил Йўлдош ўғли, Пўлкан шоир, Ислом Назар ўғли, Умир шоир, Абдулла шоир, Холёр Абдукарим ўғли, қурбон созчи, Анажон Собирова (Анаш халфа), Ожиза каби бахши-шоир ва шоира-халфалар кўплаб янги достонлар ва терма, қўшиқлар яратдилар.  Бахшилар асосан достон ва терма, халфалар эса достон ва қўшиқ куйлайдилар. Улар халқ ижодининг бошқа жанрларини билсалар-да, ижро этмайдилар.  Бахшиларнинг аксарияти 10–15,баъзилари эса, масалан, Пўлкан етмишдан ортиқ достонни ёддан билганлар. Айни пайтда улар репертуарларидаги бир-иккита достонни юксак маҳорат билан куйлаганлар. Масалан, «Алпомиш»ни Фозил бахши, «Равшан»ни Эргаш Жуманбулбул, «Орзигул»ни Ислом шоир куйлаганда уларнинг олдига бошқа бахшилар туша олмаган.

 Достончилик анъаналари.  ўзбек халқи кенг ҳудудда истиқомат қилгани ва этник жиҳатдан мураккаб жараённи бошидан кечирган ҳолда шаклланган миллат бўлганлиги сабабли унинг ҳаёти ва турмуши билан узвий боғлиқ бўлган достон куйлаш анъаналари ҳам ранг-баранг хусусиятларга эга.  Достон куйлаш анъаналари ўзбеклар орасида иккита типга ажралади. Бу ҳолатни фольклоршунос М. Саидов шартли равишда Самарқанд ва Хоразм достончилик анъаналарига бўлади.  Самарқанд достончилиги анъаналари.  Самарқанд достончилиги анъанаси ўзбекистоннинг Хоразмдан бошқа барча ҳудудларини ўз ичига қамраб олади. Мазкур анъананинг асосий хусусиятлари тубандагилардир:  А) бахши ички товушда бўғиздан куйлайди;  Б) мусиқа асбоби сифатида асосан дўмбирадан фойдаланилади;  В) бахшининг якка ўзи достон куйлайди;  Г) достонлар ҳажман катта.  Мана шу ва бошқа айрим хусусиятларга кўра, достон куйлаш тартибида ҳам муайян ўзгаришлар кўзга ташланади.  Бахши дастлаб бир-иккита терма куйлаган. «Достон териш» – «Нима айтай?» термаси орқали тингловчиларга мурожаат қилиб, кейин достонни куйлашга ўтган. Достонлар ҳажман катта бўлганлиги сабабли уларни куйлаш тонггача, баъзан икки-уч кунлаб давом этган. Бахши чарчаганда оз-моз танаффус қилган. Бу ҳолат «Дўмбира тўнтармоқ» деб аталади. Ижронинг тўхташи ҳам терма билан якунланади. Шундан кейин бахши дўмбирани тўнтариб, ташқарига чиқиб кетади. ўша пайтда даврадагилардан бири бахшининг белбоғини ўртага ёяди ва ҳар ким имкониятига қараб унга пул ташлайди. Баъзан бахшига от, қўй, тўн каби совғалар ҳам берилган.  ўзбеклар орасида иккита достончилик анъанаси фаолият кўрсатиши билан бирга, ҳар бир анъана таркибида бир-биридан айрим фарқларга эга бўлган, баъзи жой ёки бахшининг ижро фаолияти билан боғлиқ бўлган достончилик мактаблари ҳам мавжуд.  Самарқанд достончилиги анъаналари билан боғлиқ қуйидаги достончилик мактаблари мавжуд:  2. Булунғур достончилик мактаби . Ушбу мактабнинг талантли вакилларидан бири Фозил Йўлдош ўғлидир. У ХIХ асрда яшаган Йўлдош мулла Мурод ўғлининг шогирдидир. Бу мактаб Амин бахши, Чини шоир, Товбузар шоир, қурбонбек шоир, Султонмурод, Йўлдош булбул, Йўлдош, қўлдош, Суяр, Раҳимбулбул, Жўра, Фозил шоир, Ёрлақаб шоир каби ўнлаб бахши-шоирларни бирлаштирган.  Ушбу мактаб вакиллари қаҳрамонлик достонларини куйлаш билан машҳур бўлганлар. Уларнинг репертуарида «Алпомиш», «Ёдгор», «Жаҳонгир», «Рустам», «Юсуф билан Аҳмад» каби достонлар бўлган. Ушбу мактаб вакилларини Фарғона водийси бахшиларига ҳам ижодий таъсир кўрсатганлар.  3.қўрғон достончилик мактаби. Бу мактабнинг сўнгги талантли вакиллари Эргаш Жуманбулбул ўғли ва Пўлкан шоирдир. Мазкур матаб бахшилари ишқий-романик достонларни куйлаш билан машҳурдирлар. Улар репертуарида «Гўрўғли» туркуми достонлари кўпроқ ўринни эгаллайди. Ушбу мактаб вакиллари репертуаридаги достонларда ёзма адабиётнинг ҳам муайян таъсири сезилади.  қўрғон достончилик мактабининг қадимги вакиллари Эргаш Жуманбулбул сулоласи билан боғлиқдир. Ёдгор, Лафас, Мулла Тош, Мулла Холмурод, Султон кампир, Тилла кампир, Жолмон бахши, Жоссоқ бахши, Пўлкан шоир ва бошқалар ушбу мактабнинг атоқли вакилларидир.  4.Шаҳрисабз достончилик мактаби.  Абдулла Нурали ўғли бу мактабнинг атоқли вакилларидан биридир. У ХIХ асрнинг йирик достончиси Ражаб шоирнинг шогирди ҳисобланади. Ушбу мактаб вакиллари куйлайдиган достонларнинг куйлари ёқимли, шўх, қувноқ ва кўтаринки руҳдадир.  Маълумки, Шаҳрисабз Амир Темурнинг она шаҳри бўлиб, жаҳонгир бу ерга кўплаб шоирлар, бахшилар ва турли санъат намояндаларини тўплаган. Ушбу маданий муҳит мазкур мактаб вакиллари репетуаридаги достонлар мусиқасига сезиларли таъсир кўрсатган бўлиши мумкин.  5.Нарпай достончилик мактаби . Унинг атоқли  вакиллари Ислом шоир Назир ўғли ва Нурмон Абдувой ўғлидир. Уларнинг репертуарида «Орзигул», «Соҳибқирон», «Кунтуғмиш» каби кўплаб достонлар бўлиб, достонларнинг халқчиллик асослари кенгроқ ишланган, аксарият ҳолларда маиший-ахлоқий мавзу биринчи планда берилади.  6.Шеробод достончилик мактаби . Бу мактаб ўз атрофига Сурхондарё, қашқадарё ва Жанубий Тожикистондаги ўзбек бахшиларини бирлаштиради. Мардонақул Авлиёқул ўғли, Умир Сафарўғли, Аҳмад бахши, Нормурод бахши ва бошқалар мазкур мактабнинг атоқли намояндалари бўлиб, улар машҳур бахши Шерназар Бекназар  ўғлининг шогирдларидир. Бу бахшилар репертуаридаги достонларга разм солинса, уларда достончиликнинг нисбатан қуйи босқичларига, тафаккурнинг ибтидоий шаклларига дуч келинади. Шу сабабдан улар куйлайдиган «Олтин қовоқ», «Олланазар Олчинбек», «Малла савдогар» каби достонлар ўзбекистоннинг бошқа бирор жойида учрамайди.  7.ўзбек-лақай достончилиги мактаби. Ушбу мактаб Жанубий Тожикистонда яшовчи ўзбек-лақай бахшиларини ўз атрофига жамлайди. ҳайбат Шамол ўғли, қундуз Соқи каби бахшилар бу мактабнинг машҳур вакилларидир. Уларнинг репертуаридан асосан «Гўрўғли» туркуми достонлари ўрин олган.  Бу ерда куйланадиган достонлар ўзларининг мўъжазлиги, ихчамлаштирилганлиги билан ажралиб туради.  1. Хоразм достончилиги анъаналари  қадимий анъаналарга эга бўлган ўзбек эпосининг салмоқли қисмини Хоразм достончилиги ташкил этади ва бир қатор ўзига хос қирралари билан умумўзбек достончилигидан ажралиб туради. Воҳадаги достончилик анъаналарининг алоҳида хусусиятларга эга эканлиги бу ердаги аҳолининг тарихий-этногенетик шаклланиши жараёни билан боғлиқ бўлиб, воҳадаги этнофольклористик жараён ниҳоятда мураккаб характерда кечган. Ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий шарт-шароитлар халқ эпосида муайян даражада ўзининг бадиий ифодасини топганлиги сабабли, уни ушбу ҳудудда яшаган халқнинг тарихий-этногенетик жараёнидан ажратиб текшириш мумкин эмас.

 ТАРИХИЙ ДОСТОНЛАР  Тарихий достонлар бахшилар репертуарида жуда кам сақланиб қолган. Бу типдаги достонларда тарихий воқеалар билан афсонавий – фантастик тасвир чатишиб кетган.  Тарихий далилларга, шахслар фаолиятига, воқеаларга асосланиш мазкур достонларнинг бош хусусиятидир.  «Алпомиш» достони  «Алпомиш» достонининг шаклланганлигининг 1000 йиллиги 1999 йилда Сурхондарёда нишонланди. Достон минг йиллик тарихга эга бўлса-да, у ҳақдаги тадқиқотлар XИX асрнинг охирларига тўғри келади.  Рус шарқшунослари Е. Ф. Кал, шарқшунос А. Диваев ишларида «Алпомиш» ҳақида илк қайдлар учрайди.  «Алпомиш» достонининг ўзбек версиясининг ёзиб олиниши 1922 йилда бошланган. ғози Олим Юнусов Фозил шоирдан достоннинг айрим қисмларини ёзиб олади. Достоннниг энг мукаммал варианти 1928 йилда Фозил шоирдан М. Зарифов ёзиб олган нусхасидир. Униг биринчи нашри 1939 йилда ҳ.Олимжон ташаббуси билан амалга ошади.  ҳ. Зарифнинг фикрича, «Алпомиш» достони мўғуллар  истилосидан аввал Сирдарё ва Орол денгизи бўйларида яшаган чорвадор қўнғирот қабиласи ичида яратилган.  «Алпомиш» достони сюжети жуда қадимий тарихга эга бўлиб, у ғарб ва Шарқда кенг тарқалгандир. Мазкур сюжет ҳомернинг «Одиссея»сидан тортиб, «ғариб ошиқ» достонигача асос бўлиб хизмат қилган. «Алпомиш»да Алпомиш, Барчин, қалдирғоч, қоражон, қултой, қайқубод бир томонда турса, салбий образлар – Тойчихон, Сурхайл, Ултонтоз, Кўкалдош, тўқсон алп бир томонда туриб, воқеалар гирдобида кураш олиб борадилар.  Юқорида таъкидлаганимиздек, «Алпомиш» эпосининг Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган ўзбекча нашри энг мукаммал нусхадир. Мазкур нашринг ўзбекистон Фанлар академияси фольклор архивида сақланаётган қўлёзма нусхаси 14 минг мисрадан, шоир ҳамид Олимжон қисқартириб тайёрлаган ва чоп этилган нашри 8000 сатрдан иборат бўлиб, Л. М. Пенковский таржимасида русча босилган. ўзР ФА архивида «Алпомиш»нинг турли бахшилардан ёзиб олинган 12 нусхаси сақланади. Шунингдек, мазкур эпоснинг бошқа яна икки миллий – қозоқ ва қорақалпоқ нашрлари ҳам мавжуд. Улар ҳам бир неча мартадан ёзиб олинган ва ўзбекча нусхасидан талайгина фарқли жойлари бор.  Алпомиш ва Барчин – Бойсун мамлакатида жойлашган ўн олти уруғли кўчманчи қўнғирот қабиласининг саркорлари ака-ука Бойбўри ва Бойсарининг фарзандлари. Узоқ йиллик бефарзандликдан кейин оға- инилар худодан тилаб олган фарзандларини чақалоқлигидаёқ бешиккерти қилишади. Бироқ акаси билан келишмай жанжаллашиб қолган Бойсари қалмоқлар юртига кўчиб кетади. Янги юртда Барчин қалмоқ шоҳи Тойчихоннинг алп паҳлавонларига ёқиб қолади. ҳийла-найранглардан эҳтиёт бўлиш ниятида Барчин синов баҳсларида унинг тўртта (дастлаб учта) шартини бажарган ғолибга кўнгил беришини маълум қилади. Синовнинг шартлари – от чопиш (пойга)да, камон тортиб, мўлжалга олишда ҳамда курашда енгиш. Барчиннинг бор умиди қаллиғи, баҳодир Алпомиш эди. Унга – Бойсун мамлакатига хабар юборади. Алпомиш олис юртларга отланаркан, Бойбўрининг қули ва лекин оиланинг тенг аъзоси, кекса қултойдан сафарга ишончли тулпор танлаб беришни сўрайди. Уч марта чилвир ташласа ҳам ҳар гал арқонга илинган, сиртдан қораганда кўримсиз тойча, аслида тулпор – баҳодирларнинг қіанотли оти эди. Ушбу қаҳрамонона никоҳда қалмоқ пахлавонларидан бири – қоражон Алпомишга ёрдамчи бўлади; у яккама-якка курашда Алпомишдан енгилиб, душманликдан қаҳрамоннинг дўстига айланади. Гарчанд, қалмоқлар макр билан рақибини банди этишларига ва тулпорнинг туёқларига мих қоқиб, майиб қилишларига қарамай, қоражон Алпомишнинг баҳодир тулпори Бойчиборга миниб, барча ғанимларини ортда қолдиради.  қоражоннинг ўзи яна биринчи бўлиб, қалмоқ паҳлавонларига қарши яккама-якка жангга киришади. Шундан сўнг Алпомиш уларнинг энг кучлиси, қоражоннинг тўнғич акаси алп Кўкалдошни енгиб, унинг ғалабаларини ниҳоясига етказади.  Шундай қилиб, Алпомиш барча олишувларда ғолиб чиқади. Барчиннинг барча шартларини бажариб, меҳрини қозонади. қоражон билан биргаликда она юртига қайтиб келади. Оғаси билан ярашишни ўзига эп кўрмаган Бойсарининг оиласи эса қалмоқлар ўлкасида ёлғиз қолади.

 6. ТЕРМАЛАР  Халқ қўшиқларининг кенг тарқалган турларидан бири термалар деб юритилади. Уларда панд-насиҳат, одоб-ахлоқ, тарбия ёхуд танқид масалалари акс этади. Термалар 3-4 банддан 30-40 бандгача ҳажмда бўлиши мумкин.  Уларнинг бандлари яхлит шаклда тузилади ва мазмунан бирор воқеани тўла акс эттиришга қаратилади. Шу сабабли термаларда эпиклик хусусияти намоён бўлади.  Одатда, Хоразмдан бошка жойларда достон куйловчи бахшилар достонни бошлашдан олдин «Нима айтай?» термасини ижро этишади. Шунингдек, дўмбира таърифи (Пўлканнинг  «Дўмбирам» термаси), бирор ҳаётий ҳодисага оид (Фозил шоирнинг «Чигиртка» термаси) турли мавзулардаги термалар мавжуд. Термалар асосан бахши шоирлар томонидан яратилиб ижро этилади. Кейинчалик ушбу термалар халқ орасига ёйилиб, турли ўзгаришларга учраб, муаллифи номаълум асарларга айланиб кетади. қуйидаги терма бунга мисол бўла олади.  Дўмбирам  Арчаларнинг остидан Писталарнинг остидан  Бичиб олган дўмбирам. Бичиб олган дўмбирам.  Арчиб олган дўмбирам. Зарангларнинг остидан  Ирзийларнинг остидан Ирғиб олган дўмбирам.  Ёриб олган дўмбирам. Беш қўй билан ўн отга  Бодомларнинг остидан Бориб олган дўмбирам.  Сотиб олган дўмбирам...  7. ТАРИХИЙ ҚЎШИҚ  Халқ қўшиқларига хос асосий хусусиятлардан бири уларнинг давр билан узвий боғлиқ ҳолда ҳозиржавоблик билан яратилишидир.  ҳар бир даврда кечган долзарб воқеалар дастлаб кучли ҳиссиёт билан боғлиқ бўлган қўшиқларда ўз бадиий ифодасини топади. Давр ўтиши билан мазкур қўшиқлар тарихий асарлар сифатида яшаб қолишади.  Фольклоршунос У. Жуманазаровнинг тадқиқотларида  таъкидланишича, ўзбек халқ поэзиясида тарихий қўшиқларнинг иккита – эпик ва лиро-эпик турлари мавжуд. Уларнинг биринчисида халқ ҳақида ёрқин из қолдирган тарихий воқеа-ҳодисалар ёки тарихий шахслар ҳақида ҳикоя қилиб бериш етакчи ўрин эгаллайди. Бунга “Хон зулми”, “Исфандиёр хон бўлди” қўшиқларини киритиш мумкин. Иккинчи турдаги қўшиқларда тарихий воқеликни чуқур лиризм, ички кечинмалар орқали ифодалаш хусусияти кўзга ташланади. Аниқроқ айтганда, биринчи тип қўшиқларда эпик ҳикоялаш, иккинчи тип қўшиқларда лирик ифодалаш ҳукмронлик қилади. Иккинчи тур қўшиқларга Хоним халфанинг “Бевафо золим” қўшиғи мисол бўла олади. “Поездингни жилдиратган...” қўшиғи ҳам ўша типга киради.  Аслини олганда, тарихий қўшиқларнинг пайдо бўлиши узоқ даврларга бориб тақалади. М. Кошғарийнинг “Девону луғатит турк” асаридаги Алп Эртўнга ҳақидаги қўшиқлар бунга мисол бўла олади.  Айрим ҳолларда тарихий қўшиў билан тарихий достон тушунчалари ҳам бир-бири билан алмашиб þради. Масалан, Фозил шоирнинг “Жиззах қўзғолони”, Пўлканнинг “ҳасан батрак” асарлари тарихий достон сифатида қайд этилса-да, аслида улар тарихий қўшиқлардир.

 8. ЛАТИФА  Арабча «латиф» ва «лутф» сўзлари негизида пайдо бўлган «латифа» атамаси ўзбек фольклорида юмор ва сатирага асосланган машҳур, оммавий жанрни англатади. Уларда сўзлар ўйини, киноя асосий ўриннни эгаллайди. Латифада бирор ҳаётий воқеа ҳикоя қилингани учун у эпик жанрга мансубдир. ҳар бир халқда ўз латифасининг қаҳрамони бор. Масалан, русларда Иван Дурак, қозоқларда Алдар Кўса, қорақалпоқларда ўмирбек лаққи, туркманларда Камина каби.  ўзбекларда эса Насриддин афанди латифаларнинг қаҳрамонидир. Афанди сўзи аслида юнонча «афендус»дан олинган булиб, жаноб маъносини билдиради.  Кўп ҳолларда латифаларда бевосита афанди номи кенг ишлатилади. Насриддинни тарихий шахс сифатида қайд қилувчи манбалар ҳам мавжуд. Унинг Туркистонда мозори борлиги ҳам маълум. Бухорода эса унга ҳайкал ҳам ўрнатилган. Бироқ у латифаларда бадиий образ сифатида намоён бўлади.  Латифалардаги Афанди образи баъзан ақлли, баъзан лақма, баъзан урушқоқ, баъзан уддабурон тарзида турли қиёфаларда гавдаланади. Чунки, ҳаётдаги ранг-баранг воқеаларни тўлақонли бадиий акс эттиришда тасвир нимани тақозо қилса, Афанди образи шунга мос ҳолда ўзгараверади.  Латифаларда Афанди билан бирга бошқа турли персонажлар ҳам иштирок этишади. Латифалар асосан бир киши томонидан ҳикоя қилинади. Унинг таъсирчан чиқиши ўша кишининг истеъдодига боғлиқдир.  9. ЛОФЛАР  Ушбу жанр моҳиятан латифага жуда яқин турдир. Бироқ, уларда кучли муболағаларнинг ишлатилиши ва диалог асосига қурилиши лофларни латифалардан ажратиб туради.  Латифаларда оммавийлик кучли бўлса, лофлар аксарият профессионал ижрочилар томонидан айтилиб, асосан аскиячи ва қизиқчилар репертуарида кўзга ташланади.  Лофларнинг мумтоз намуналари ҳозиргача сақланиб қолмаган. Шу сабабли лофлар ҳақида чуқур илмий хулосалар айтиш қийин.  Шоир ва адабиётшунос ғ. ғулом 1939 йилда ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси қурултойида қилган маърузасида фольклор асарлари ҳақида гапириб, лоф жанридан битта мисол келтиради: «Кўчада икки бола кимнинг отаси новча эканлиги масаласида баҳслашиб қолишади:  -Менинг отамнинг бўйи шундай узун эканки, у осмону фалакдаги юлдузларга қўл узаца етар экан.  -Э, қойил, шунда унинг бошига бирор нарсалар тегиб ўтар эканми?  -ҳа, албатта.  -ўша менинг отамнинг шамолда тебраниб турган пеши бўлади...»  Ушбу лофга ўхшаган, ўз сюжетида қандайдир сирни яширган, кутилмаган хулоса чиқадиган лофлар ҳозирда деярлик йўқ. Лекин шунга қарамасдан, ўзбек халқи бисотида булган лофларнинг ўзи ҳам ушбу жанрнинг тарихий илдизлари ҳақида муайян тасаввур бера олади.  Кейинги йилларда «Муштум» журналининг ташаббуси билан кўплаб лофлар тўпланиб, ўқувчиларга ҳавола этилди. Ушбу жанр ҳақида айрим тадқиқотлар ҳам яратилди. Проффессор Б. Саримсоқовнинг илмий ишлари бунинг ёрқин далилидир.

 АДАБИЁТЛАР РўЙХАТИ  1.Каримов И. А. ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., «ўзбекистон», 1995 й.  2.Каримов И.А. Хиванинг 2500 йиллиги муносабати билан сўзланган нутқ. «Урганч университети» газетаси, 1997 йил, 20 октябр.  3.Каримов И.А. ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.,ўзбекистон», 1997.  I.Нақл, афсона ва ривоятлар.  Имомов К. ўзбек халқ прозаси. Т., 1981 й.  Умаров С. Тарих ва ривоят. Т., 1988 й.  Жуманазаров У. Тарих, афсона ва дин. Т., 1990 й  II.Мақол ва маталлар.  ўзбек фольклори очерклари.1 том.Т,1988 й.  ўзбек халқ мақоллари. ИИ том. Т., 1988–89 й.  Сўз кўрки – мақол. Т., 1970 й.  Рўзимбоев С., Раҳимбоева Д. Мақол, матал ва уларнинг ўзаро фарқлари. «Маърифат ёғдуси», Урганч, 1998 й., №2.  III.Топишмоқлар.  1.ҳусаинова З. ўзбек топишмоқлари. Т., 1966 й.  2.ўзбек фольклори очерклари. 1 том. Т., 1988 й.  IV.Аския ва лофлар.  Муҳаммадий Р. Аския. Т., 1962 й.  Раззоқов ҳ. ўзбек халқ оғзаки ижодида сатира ва юмор. Т.,1970 й  Аския. Т., 1970  V.Халқ драмалари.  қодиров М. ўзбек театри анъаналари. Т., 1976 й.  қиличев Т. Хоразм халқ театри. Т., 1989 й.  Рўзимбоев С. Юсуф масхарабоз. Урганч, 1995 й.  VI.Халқ қўшиқлари.  Мусақулов А. ўзбек халқ лирикаси. Т., 1995 й.  Оқ олма, қизил олма. Т., 1972 й.  Хоразм халқ қўшиқлари. Т., 1965 й.  Алавия М. ўзбек халқ маросим қўшиқлари. Т., 1974 й.  VII.Халқ эртаклари.  Афзалов М. И. ўзбек халқ эртаклари ҳақида. Т., 1964 й.  Имомов К. ўзбек халқ сатирик эртаклари. Т., 1974 й.  Имомов К. ўзбек халқ прозаси. Т., 1981 й.  Жалолов ғ. ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. Т., 1976 й.  Олтин олма. Т., 1965 й.  VIII.Латифалар.  ўзбек фольклори очерклари. 11 том. Т., 1989 й.  Латифалар. Т., 1971 й.  Йўлдошева Ф. ўзбек латифаларида Афанди образи. Т.,1979  IХ. қаҳрамонлик достонлари.  Абдуллаев Х. Халқ достонлари ва уларнинг вариантлари.Т., 1984 й.  Мирзаев Т. «Алпомиш» достонининг ўзбек вариантлари. Т., 1968 й.  Мирзаев Т. Халқ бахшиларининг эпик репертуари. Т., 1979.  Обидова М. «Рустам» туркумидаги достонлар. Т., 1982 й.  Рўзимбоев С. Хоразм достонлари. Т., 1985 й.  Саидов М. ўзбек халқ достонларида бадиий маҳорат. Т., 1969 й.  Умаров С. Тарих ва достон. Т., 1985 й.  ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. Т., 1981 й.  Фозил шоир. Т., 1973 й.  Пўлкан шоир. 1976 й.  Эргаш шоир ва унинг достончиликда тутган ўрни. Т.,1971  Х. Болалар фольклори.  Жаҳонгиров ғ. ўзбек болалар фольклори. Т., 1977 й.  Сафаров О. ўзбек болалар поэтик фольклори.Т., 1985 й.  Бойчечак. Т., 1983 й.  Сафаров О. Болаларни эркаловчи ўзбек халқ қўшиқлари. 1983 й.  ХI. Олқиш, қарғишлар.  Саримсоқов Б. ўзбек маросим фольклори. Т., 1986 й.  Алавия М. ўзбек халқ маросим қўшиқлари. Т., 1974 .

Похожие

Муслиҳабегим Мискин шеъриятининг жанрлари, услуби ва бадиияти

Ўзбек адабиёти ва экзистенциализм оқими

Ибн Давлат адабий меросининг матний ва ғоявий-бадиий таҳлили

Бадиий асар композицияси

Саид Аҳмаднинг Уфқ романини ўрганишда интерфаол усуллардан фойдаланиш