Adabiyot - ma’naviyat ko’zgusi!

Adabiyot - ma’naviyat ko’zgusi!

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

581.275390625 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI O‘ZBEK ADABIYOTI VA UNI O‘QITISH USLUBIYATI KAFEDRASI MAMATQULOVA MOHIRANING “Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Balogardon” dostoni badiiyati” mavzusidagi B I T I R U V M A L A K A V I Y I SH I www.arxiv.uz

Adabiyot - ma’naviyat ko’zgusi! www.arxiv.uz

Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Balogardon” dostoni badiiyati www.arxiv.uz

REJA: • Kirish I bob. “Balogardon” dostonining xalq dostonchiligidagi tutgan o‘rni • II bob. Dostonning badiiy xususiyatlari III bob. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida xalq baxshilarining hayoti va ijodini o‘rganish Xulosa www.arxiv.uz

KIRISH • O‘zbek xalq dostonlari milliy ma’naviyatimizning ajralmas o‘zak qismini tashkil qiladi. An’anaviy xalq dostonchiligi asrlar davomida badiiy jihatdan sayqallanib, bizgacha yetib kelganligi sababli, ularda xalqimizning urf-odatlari, milliy qadriyatlari, orzu-umidlari o‘z aksini topgan. Shu sababli ham yurtimiz istiqlolga erishgandan so‘ng an’anaviy dostonchilikni o‘rganishga qiziqish yanada oshdi. Buning ikkinchi bir sababi adabiyotga nisbatan qarashda g‘oyaviylik emas, badiiylik asosiy o‘ringa ko‘tarilganligi edi. Har qanday badiiy asarga baho berishda uning poetikasi, badiiyati yetakchi ko‘rinish kasb etdi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab jamiyatni isloh qilish va yangilash jarayonining eng muhim bo‘g‘ini, jamiyatdagi demokratik o‘zgarishlarni barqaror rivojlantirish respublikada ham jamiyat integratsiyalashuvining zarur va majburiy sharti sifatida ta’lim sohasini isloh qilish siyosati izchillik bilan amalga oshirilmoqda. www.arxiv.uz 02

O‘zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi. Bular: -umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; -xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; -insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; -vatanparvarlik. www.arxiv.uz 27081E081E 2705030D1606 1E 2706 16060D06 2707

• BMIning yangiligi quyidagilar : • -“Balogardon” dostonida xalqimiz mentalitetiga xos xususiyatlariga alohida e’tibor beriladi; • - dostonda qo‘llanilgan badiiy-tasviriy vositalar aniqlanib, ularning estetik ahamiyati tahlil qilindi; • dostonning bugungi hayotimizga bog‘liq jihatlari ochib berildi; • bir qator misollar bitiruv malakaviy ishimizda ilk marta qo‘llanilib, ularni badiiy-g‘oyaviy jihatdan yoritishga harakat qildik. www.arxiv.uz

• Bitiruv malakaviy ishidan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad Go‘ro‘g‘li turkumiga kiruvchi “Balogardon” dostonining g‘oyaviy xususiyatlarini yoritib berish, badiiy tasvir vositalarini tahlil etish, uning o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi o‘rni, xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishdagi ahamiyatini o‘rganish kabilardan iborat. www.arxiv.uz

Belgilangan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish ko‘zda tutiladi: - “Balogardon” dostonining to‘liq, mukammal varianti bilan tanishib chiqish; -dostonda ulug‘langan axloqiy fazilatlar ifodasiga e’tibor qilish; - dostonda qo‘llanilgan badiiy san’atlar, xalq maqollari, iboralarni topib, tahlil qilish; - dostonning badiiy, tarbiyaviy, estetik qiymatini baholash.www.arxiv.uz 27 0B0C03 100E 15 1E 0703 15 17 27 08 03 2603 06 23 131313131313131313131313131313131313131313131313 13131313131313 27 160E 1B03 14 1E 06 15 1606 13 13 13 13 13 27 1B03 15 23 1606 1B03

• Tadqiqotning asosiy manbayi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Balogardon" dostoni. • Eng mukammal va to’liq variant sifatida o’rganildi. Doston 1986-yil G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashryotida chop etilgan. www.arxiv.uz

I.BOB. “ BALOGARDON” DOSTONINING XALQ DOSTONCHILIGIDAGI TUTGAN O‘RNI • Xalq eposi qaysi millatga mansub bo‘lsa, uning tarixini, ma’naviyatini, madaniyatini, urf-odatlarini o‘zida boshqa san’atlarga nisbatan to‘liqroq qamrab olishi bilan farqlanib turadi. Xalq og‘zaki ijodining eng yirik, murakkab va keng tarqalgan janrlaridan biri dostonlar hisoblanadi. “Xalq dostonlarida xalq hayoti, kurashi va orzu-umidlari aks etadi. O‘zbek xalq dostonlarida voqea-hodisalar she’riy va prozaik yo‘l bilan ifoda qilinadi, qahramonlarning xarakteri, xulq-atvori, ichki-kechinmalari, xatti-harakati ba’zan baxshi nutqida, ba’zan personajlar nutqida aks etadi”. www.arxiv.uz

“ Balogardon” dostoni “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlarning nasliy turkumiga kiradi. Ya’ni unda voqealar rivoji markazida Go‘ro‘g‘lining asrandi o‘g‘li - Avaz turadi. Go‘ro‘g‘li xalq orzu-umidlari ro‘yobi, shirin xayollari mevasi bo‘lgan adolatli, mard, rahm-shafqatli, qat’iyatli shoh. Ushbu turkum dostonlarida u yoki bu tarzda Go‘ro‘g‘lidagi ana shu xislatlar ulug‘langan. www.arxiv.uz 0B 0C 15 15 1E 24 040E 03 14 15 08

II BOB. DOSTONNING BADIIY XUSUSIYATLARI • Dostonlarning badiiy xususiyatlarini o‘rganish hamma vaqt dolzarb masalalardan bo‘lib kelgan. Chunki dostonchilik o‘zining poetik ifodalari, badiiy tasvir vositalarining bebaholigi bilan adabiyotning boshqa janrlaridan farqlanib turadi. Xalq dostonlarining deyarli hammasida uchraydigan ifoda va tasvirlar folklorshunoslikda “epik qoliplar” deyiladi. Ular xalq dostonlarida takrorlanib turadigan holatlar tasvirida qo‘llaniladi. Dostonlarning ko‘pchiligida tulporlarga berilgan ta’riflar, safar yoki jang tasvirida epik qoliplardan foydalaniladi. Xalq dostonlarida asardan-asarga kо‘chib yuradigan, badiiy qolip holiga kelib qolgan she’riy qatorlar yoki folklorshunoslar tili bilan aytganda uslubiy formulalar ham muhim badiiy ahamiyat kasb etadi. www.arxiv.uz

• Og‘a Yunusning Avaz bilan unga bildirmasdan xayrlashuvidagi mana bu parcha ham “epik qolip” ning namunasi hisoblanadi: • Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, Botirni ingratar nayza yarasi. www.arxiv.uz

• Hijoli she’rlar harakatning tinch, ohistaligini bildirgani uchun qahramonlarning monolog, dialoglari, ta’rif-tavsiflarida qo‘llanilgan : • Jonim momo, sen gapirma gumondi (ni) • Gumon savdo har narsadan yomondi (r) • Gumon so‘уlab boy bermagin imondi (ni) • Avaz deb sen qizil yuzim so‘ldirma • Xanjar urib, bag‘rim qonga to‘ldirma. www.arxiv.uz

• Dostondagi o‘xshatishlarning namunalarida uning barcha unsurlari mufassal ishtirok etgan o‘rinlarga ham duch kelamiz: • Armonda sarg‘aydi guldayin diydor • Men bo‘libman o‘z holimdan bexabar www.arxiv.uz

• “ Balogardon” dostonida o‘xshatishning har ikki turini kuzatamiz. Bular: an’anaviy o‘xshatishlar va xususiy o‘xshatishlar. • Jamoling mengzadim osmonda oyga . • Qoshingni mengzayman, egilgan уoyga. • Jasading mengzayman bo‘z qarchig‘ayga • Qarchig‘ay changallim, kimning ulisan? www.arxiv.uz

• Dostonda takrorning monorim, assonans, epanalepsis, anafora, sintaktik pleonazm kabi usullariga duch kelamiz. Quyida ularga ba’zi bir misollarni keltirib o‘tamiz : • Monorim - misralar oxirida bir xil tovushlarning ritmik takrorlanishiga asoslanadi. • .. .Avaz deb sen qizil yuzim so‘ldirma, • Xanjar urib, bag‘rim qonga to‘ldirma. • Avaz deb sen bir gadoni о‘ldirma... www.arxiv.uz

• “ B alogardon” dostonining juda ko‘p o‘rinlarida xalq maqollari qo‘llanilgan bo‘lib, ularda ham yuqoridagi fazilatlar ulug‘langan. Maqollar qahramon holati, voqealar rivojidan kelib chiqqan holda qo‘llanilgan, ularning barchasi xalq orasidagi ommabop variantlaridir. • Esing borida etagingni yop • Tavakkalchining ishini oblo bitirar. • Yegan og‘izga osh beraman, yig‘lagan ko‘zga yosh beraman. • Tuzamoq yagona odamning qo‘lidan keladi. Buzmoq har qanday odamning qo‘lidan keladi. • Yotib qolguncha otib qol. • Gumon imondan ayiradi. (Qofiya talabiga ko‘ra: “Gumon so‘ylab boy bermagin imondi” shaklida qo‘llanilgan) • Har yerning tulkisini o‘zining tozisi ovlaydi • Mehr ikki ko‘zda. • Yolg‘izni yaratgancha toshni yarat. www.arxiv.uz

• Xulosa qilib aytganda, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li o‘zbek xalq maqollari gulzoridagi gullarni iforiga, chiroyiga qarab tanlay olgan, ular qahramon ruhiy holatiga, voqealar tadrijiga mos. Eng muhimi, birinchidan, dostonda maqollarning bunday xilma-xil ko‘rinishlarining qo‘llanilishi uni xalqqa yanada yaqinlashtirgan, ikkinchidan, xalq og‘zaki ijodi namunalarining (doston va maqol) bog‘liqligini asoslab bergan. www.arxiv.uz 0A 38 0E19 0F 16 04 3311 1E 200E19 05 0620 11031E 1B

Agar maktab darsliklarini kuzatsak, 8-sinfda yana bir ajoyib asar “Kuntug‘mish’’ dostoni bilan tanishamiz. Ushbu doston o‘zining qiziqarli voqealarga boyligi, o‘ynoqi, ravon tili, nafisligi bilan o‘quvch va tinglovchini lol qoldiradi. “Kuntug‘mish” dostonini to‘la o‘zlashtirishga intilganlar. Dostonning Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Nurmon Abduvoy o‘g‘li, Egamberdi Ollomuroddan yozib olingan variantlari mavjud.III BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA XALQ BAXSHILARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGANISH www.arxiv.uz

• 9-sinfda keltirilgan “Alpomish” dostoni haqida gaplashadigan bo‘lsak, bu dostonning 40 dan ortiq nusxasini uchratishimiz mumkin. Lekin ularning birortasi voqealarning qiziqarliligi, ifodaning ta’sirchanligi, o‘zbek xalqiga xos belgilarni aks ettira olish qudrati bilan Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li aytgan nusxaga teng kela olmaydi. Fozil shoir 1872-yilda hozirgi Jizzax viloyatining Baxmal tumani Loyqa qishlog‘ida tug‘ilgan. Yetimlikda o‘sgan bo‘lajak shoir cho‘ponlik qilgan paytlarda do‘mbira jo‘rligida terma va dostonlar aytishga qiziqqan yigitlik chog‘larida davrining taniqli baxshisi Yo‘ldosh shoirdan doston aytish sirlarini o‘rgangan. Ular iste’dodi tufayli o‘zbek xalq dostonchiligini yangi bosqichga ko‘targan. www.arxiv.uz

• Maktabda doston va baxshilarning ijodini chuqur o‘rganish uchun darsda o‘tkaziladigan ta’lim texnalogiyalari. • Mavzu: Amaliy topshiriqlar umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarni doston va baxshilar ijodini o‘rgatish, baxshilar ijodi tahlili. • Ta’lim berish texnologiyasi • Mashg‘ulot vaqti: 45 daqiqa • O‘quvchilar soni: 20-25 nafar • Mashg‘ulot shakli: Suhbat, bahs- munozara. www.arxiv.uz

• Test savollaridan namunalar • 1. Ergash Jumanbulbul o‘g‘lining faoliyati yillari qachon? • A) 1872-1939 • B) 1953-1997 • C) 1872-1955 • • 2. “Balogardon” dostonini qaysi shoir aytgan? • A) Fozil shoir • B) Islom shoir • C) Po‘lkan shoir • • 3. Islom shoir Nazar o‘g‘lining faoliyati yillari. • A) 1974-1941 • B) 1953-1997 • C) 1872-1955 • • 4. “Balogardon” dostoni janr jihatdan qaysi turga mansub? • A) romanik • B) yangi tarixiy dostonlar • C) qahramonlik dostonlari • • 5. “Mamatkarim polvon” dostonidagi voqealar qaysi viloyatda ro‘y bergan? • A) Buxoro viloyatida • B) Sirdaryo viloyatida • C) Samarqand viloyatida www.arxiv.uz

XULOSA Xalq dostonchiligining ulkan qadr-qimmati shundaki, ularning har biri o‘zligimiz sarchashmalaridan nishonadir. Bu e’tirofga, ayniqsa, asrlarning zalvorli silsilasiga bo‘yin egmagan xalq dostonlarimiz munosib. Ularda xalqimizning ming yillik an’analari, turmush tarzi, yashash sharoiti, mentaliteti to‘laqonli aks ettirilgan. Hanuzgacha xalq dostonlarining barhayotligi, insonlar ko‘ngliga tezda jo bo‘lishining sababi shundandir, ehtimol. www.arxiv.uz

• Milliy mustaqillikka erishganimizdan keyin ma’naviy qadriyatlarni tiklash va milliy mentalitetimizni belgilaydigan folklor an’analarini o‘rganish va rivojlantirishga alohida ahamiyat berila boshlandi. Natijada, dunyo ma’naviy tamadduniga o‘zining benazir ijodiy qudrati bilan munosib hissa qo‘shgan xalqimiz yaratgan qadimiy qo‘shiqlar, marosim va an’analar bugungi kunda yosh avlodni ezgu an’analar ruhida kamol toptirishning muhim vositalaridan biriga aylantirildi. www.arxiv.uz

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: • Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. • Маънавият. 2008. – 186 б. • Каримов И. Баркамол авлод орзуси. Тошкент. Шарқ. • 1999. 184 б. • Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Тошкент. Ўзбекистон. 1996 • Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. Toshkent. Sharq. 2001. • Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. • Toshkent. Sharq. 1999. • O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol • avlod. Toshkent. 2001. • Балогардон. Тошкент. Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1986. 98 бет. • Hoshimov O‘. Daftar hoshiyasidagi bitiklar / To‘ldirilgan, qayta ishlangan nashri. Toshkent. Sharq. 2011. 336 bet. • Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати. Тошкент. Ўқитувчи. 1994. 340 бет. • Имомов К. Ўзбек эпик прозаси. Тошкент. 1987. 250 бет. • Жирмунский В. М., Зарипов Ҳ. Ўзбек қаҳрамонлик эпоси. Ленинград. 1974. 300 бет. www.arxiv.uz

• E’TIBORINGIZ • UCHUN • RAHMAT www.arxiv.uz

Похожие

Adabiyot o’qitish metodikasi

Adabiyot darslarida rolli va didaktik o`yinlarni qo`llash

Hozirgi o’zbek hikoyalarida inson va shaхs masalasi

Jahon adabiyoti (dars ishlanma)

Alisher Navoiyning ”Farhod va Shirin” dostonidagi nomalarning g’oyaviy-badiiy talqini