Умумий энтомология фанига кириш - Зоология - Рефераты

Умумий энтомология фанига кириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1592 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Трахея билан нафас олувчилар - tracheata. Кенжа типи . 2. Ҳашаротлар - insecta синфи 3. Ҳашаротларнинг гавда қ оплами ва унинг тузилиши 4. Овқат ҳазм қилиш системаси 5. Қон айланиш системаси 6. Нафас олиш органлари

www.arxiv.uz Энтомология фани ҳашаротлар оламининг ташқи ва ички тузилишини, кўпайишини, келиб чиқишини, ер шарида тарқалишини, сестиматикасини, биологиясини, инсон ва табиат учун фойда ва зарарни ўрганадиган фан ҳисобланади. Энтомология-юнонча-entomon-ҳашарот-logos-фан, яъни ҳашаротлар хақидаги фан демакдир. Айни пайтда ҳашаротларнинг 2 млн. га яқин турлари маълум бўлиб, энтомология биологиянинг энг тез суъратлар билан ривожланаётган соҳаларидан бири ҳисобланади. Энтомология фани 2 та бўлимга бўлинади: 1. Умумий энтомология. Бу бўлим (фан) ҳашаротлар учун уму м ий бўлган қонуниятларни ўрганади. Бу бўлим ҳам бир қанча тармоқларга бўлинади: а) Ҳашаротлар морфологияси-ҳашаротларнинг ташқи ва ички тузилишини ўрганади; б) Ҳашаротлар физиологияси-ҳашаротлар организимида содир бўладиган физиологик жараёнларни ўрганади; в) Ҳашаротлар биология c и - ҳашаротларни индивидуал тараққиётини ўрганади; г) Ҳашаротлар экологияси - ҳашаротларнинг ташқи муҳит билан алоқасини ўрганади; д) Ҳашаротлар географияси - ҳашаротларнинг ер шарида тарқалишини ўрганади; е) Ҳашаротлар систематикаси - ҳашаротларнинг систематик таксонларга жойлаштирилган ҳолатда ўрганади. 2. Хусуий энтомология. Бу бўлим ҳашаротларни маълум йўналишларга бўлиб ўрганади. Жумладан; а) Қишлоқ хўжалиги энтомологияси - қишлоқ хўжалиги экинларида учрайдиган паразит ва заракунанда ҳашаротларни ўрганади;

www.arxiv.uz б) Ўрмон хўжалик энтомологияси-ўрмон ўсимликларида паразитлик қиладиган ва зара етказадиган ҳашаротларни ўрганадиган соҳадир; в) Медицина энтомологияси-одамлар организимида паразитлик қиладиган ва зарар етказувчи ҳайвонларни ўрганади; г) Ветеренария энтомология - қишлоқ хўжалиги ҳайвонларида паразитлик қилувчи ва зарар етказувчи ҳайвонларни ўрганади. Ҳашаротлар табиатда жуда кенг тарқалган бўлиб, хар йили 7-10 минг тур янги ҳашаротлар аниқланмоқда. Ҳашаротларнинг табиат ва инсон учун аҳамияти жуда катта. 1. Ҳашаротлар маҳсулотларидан озиқ - овқат, кийим-кечак сифатида фойдаланилади. Масалан, асалари, тут ипак қурти маҳсулотлари. 2. Ҳашаротлар ўсимликларни четдан чанглантиради. Натижада, ўсимликнинг меваси йирик, мазали, касалликларга чидамли бўлади. 3. Ҳашаротлар табиатининг санитарлари ҳисобланади. Жумладан, бирор ҳайвон ўлса ҳашаротлар тезда келиб у билан озиқланади ва улимтикни йўқ қилади. Ҳашаротлар декоратив, яъни манзарали ҳайвон ҳисобланади.. Ҳашаротларнинг табиат ва инсон учун зарарли томонлари ҳам бор. 1. Кўплаб ҳашаротлар паразит бўлиб, одам, ҳайвон ва ўсимлик организмига жуда катта зарар етказади; 2. Кўплаб ҳашаротлар зараркунанда ҳисобланади. Жумладан, чигирткалар ўсимликнинг ҳамма органларини билан озиқланиб уларни нобуд қилади; 3. Баъзи ҳашаротлар хар ҳил касаллик қўзғатувчи микроорганизмларни одам, ҳайвон, ўсимлик организмига ўтишида воситачи ҳисобланади. Масалан, безгак чивини безгакни одам организмига ўтказади. Уй чивини аскарида тухумини қош и қ-товоққа, ундан одам организмига ўтишида воситачи ҳисобланади.

www.arxiv.uz Энтомология фанининг тарихи . Ҳашаротларга қизиқиш қадим замонлардан бошланган. Улар дастлаб озиқа маҳсулоти сифатида қаралган бўлса, кейенчалик чорвачилик, деҳқончилик йўлга қўйилгач, зараркунандалар сифатида ўрганила бошланди. Шунда улар орасида фойдали ҳашаротлар ҳам борлиги аниқ бўлди. Натижада ипакчилик, асаларичилик каби энтомологиянинг шоҳобчалари пайдо бўлди. Аммо ҳашаротларни илмий асосда ўрганиш XVII асрдан бошланди. Италиялик олим И. Мальпиги (1628-1694) ҳашаротларни айрув органларин ўрганди ва улар хозир «Мальпи найлари» деб аталади. Голланд олими Я. Сваммедам (1637-1680) ҳашаротларнинг анатомик тузилишини ўрганди ва тараққиёти метаморфоз йўли билан боришини аниқлади. Швецариялик табиатшунос Ш. Боннье 1765 йилда ҳашаротларда партеногенез ҳодисасини аниқлади. К. Линней (1707-1778) «Табиат системаси» асарида ҳашаротларни алоҳида синф сифатида ажратади. Р.А.Реомюр (1683-1757) ҳашаротларнинг морфологияси ва биологиясини ўрганишга катта ҳисса қўшди. Рус олими П.С. Паллас (1741-1811) ҳашаротлар фаунаси ўрганишга катта ҳисса қўшди. XIX асрда энтомология тез ривожланади. Жумладан, 1832 йилда Францияда, 1833 йилда Англияда энтомологлар жамиятлари тузилди. 1859 йилда Россияда энтомологлар жаияти тузилади ва унинг биринчи президенти академик К.М. Бер эди. Россияда энтомологияни фан сифатида ривожланишда Г.Й. Фишер- Вальдгеймнинг (1771-1853) «Энтомографии Российской империи», профессор Э.К. Брантнинг (1839-1891) «Ҳашаротларнинг нерв системаси», Ф.П. Кеппеннинг (1833-1908) 3-томлик «Зараркунанда ҳашаротлар» китоблари, А.О. Ковалевский (1840-1901), И.И. Мечниковларнинг (1843-1916) асарлари катта аҳамиятга эга бўлди.

www.arxiv.uz XX -асрла амалий энтомология ривожланди. Россияда 1894 йилда «Энтомология бюроси» ташкил этилди ва уни И.А. Порчинский (1848- 1916) бошқарди. Н.А. Колодковский (1858-1921) «Назарий ва амалий энтомология курси» асарини ёзди. И.Я. Шевиров (1986-1920) ўрмон хўжалиги энтомологиясига асос солди. 1904 йилда В.П. Поспелов (1872-1949) Киевда энтомология станциясини ташкил этди. Станциянинг асосий вазифаси канд лавлаги зараркунандаларига қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш эди. 1911 йилда В.П. Плотников (1877-1949) томонидан Туркистон энтомология станцияси ташкил этилди. Бу кейинчалик Ўрта Осиё ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий тадқиқот институтини ташкил этилишга олиб келди. Н.В. Курдюмов (1885-1917) қишоқ хўжалиги энтомологияси назариясини яратди. А.П. Семяков-Тянь-Шанский (1866-1942) Ўрта Осиё ҳашаротлари фаунаси ва тарқалишини ўрганади. Г.Г. Якобсан (1871- 1916) тўғри қанотлилар ва қўнғизларни ўрганди. А.К. Мордвилкс (1867- 1938) ўсимлик битлари систематикаси ва биологиясини ўрганган. Австралиялик А. Гадлиршям (1865-1935), А.В. Мартинов (1878-1938) ва Б.Н. Шванич (1889-1957) ҳашаротлар синфи классификациясининг асосчилари ҳисобланади. Капалакшунос Н.Я. Кузнецов (18731948) 2-томли «Основў физиологии насекомўх», Б.Н. Шванвич «Курс обшей энтомологии» китобларини ёздилар. А.В. Мартинов ҳашаротлар палеонтологиясига асос солди. Акадеик Н.М. Кулигин (1860-1940) Москва давлат университетида, кейинчалик К.А. Тимирязов номли Москва қишлоқ хўжалиги академясида, М.Н. Римиский-Корсаков (1873-1951) Санкт-Петурбург университетида энтомология кафедрасини очдилар.

www.arxiv.uz Санкт-Петурбургда Зоология инситути ташкил топиш энтомология фанининг ривожланишига катта ҳисса қўшди. 1930 йилда Санкт-Петурбургда ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий- тадқиқот инситути, 1931 йилда Тошкентда Ўрта Осиё ўсимликларини ҳимоя қилиш илмий-тадқиқот инситути ташкил этилди. Н.Н. Богданов-Катьков (1894-1955) ўсимликларни ҳашаротлардан ҳимоя қилувчи мутахассислар тайёрлашда катта ҳисса қўшди. В.Ф. Болдирев (1883-1957) тўғри қанотлиларнинг биологиясини чуқур ўрганди ва Москвадаги қишлоқ хўжалиги академиясида энтомология кафедрасини бир неча йил бошқарди. У зараркунанда ҳашаротларга қарши авиациядан фойдаланишни таклиф этди. В.Н. Беклемишев (1890-1962) 30 йил давомида Москва паразитология ва тропик медицина илмий-тадқиқот инситутини бошқарди. У медицина энтомологиясини, айниқса одамларда безгак касалини қўзғатувчиси безгак чивинини ҳар томонлама ўрганди. Г.Я. Бей-Биенко (1903-1970) «Обҳая энтомология» дарслигини ёзди. Академик В.Н. Павловский (1874-1962) бир неча йил зоология инсититутининг директори, энтомология жамиятининг призиденти бўлиб ишлади ва паразитология фанига катта ҳисса қўшди. Ўзбекистон Республикасида ҳам энтомология фани муносиб ривожланмоқда. Дунёга машҳур олим УзФАнинг мухбир аъзоси В.В. Яхонтовнинг «Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги зараркунандалари» (1962) китоби олий ўқув юртлари студентлари учун дарслик сифатида ҳозиргача фойдаланилмоқда. УзФА мухбир аъзоси, Р.А. Олимжоновнинг «Суғориладиган деҳқончилик ерларининг умуртқасиз ҳайвонлар зоофаунаси», «Энтомология» дарслиги мавжуд. С.А. Алимухамедовнинг «Каналар биологияси ва экологияси» илмий асарлари юқори баҳоланди.

www.arxiv.uz Ўзбекистонда Н. Эргашев, С. Муродов, С. Қодиров, Давлетшина, Бекузин ва бошқалар энтомологлар самарали меҳнат қилмоқдалар. Б ўғ имоё қ лилар- Arthjhjda -типи Бу типга кирадиган ҳайвонларнинг умумий характери белгилари қуйидагилар: 1. Бўғимоёқли ҳайвонларнинг бутун гавдаси, оёқлари ва ҳаттоки мўйловлари, туклари хам бўғимларга бўлинган. Шунинг учун типнинг номи шундай аталган. Бу сегментлар уларнинг аждодлари-халқали чувалчангларнинг сегментларига ўхшайди. 2. оёқларининг учи 2 та шохча (бўлакка) бўлиганлиги полихетларнинг апараподияларига ўхшайди. Сигментлар примитивларида (дастлабки содда тузилганларида) гомоном, хозирги замон бўғимоёқлиларида эса гетероном бўлади. 3. Буларнинг гавдаси хитинлашган кутукула билан қопланган. Бу хитинлашган кутикула тери эпителийсида ёки гиподермадан ҳосил бўлади. Кутикула биринчидан, скелет вазифасини бажаради. Чунки у кутикулага нисбатан қалин тузилишига эга бўлиб, қаттиқ аммо эластик эмас. Иккинчидан, турли хил физикавий ва механик таъсиротлардан химоя қилади. Учунчидан, организмдаги сувни парланиб кетишидан химоя қилади ва организм қуриб қолмайди. Тўртинчидан, хитин чўзилмайди ва гавданинг катталашишига йўл қўймайди. Индивидуал тараққиёти даврида личинка пўст ташлайди, буни линька дейилади. Бунда бутун гавдани қоплаб турган пўст (хитин) тушиб кетади ва янги хитин тери эпителийси ёки гиподермадан ҳосил бўлгунча организм катталашади, ўсади. 4. Бўғимоёқлиларда тери-мускул халтаси йўқ. Бунинг ўрнига дифференциаллашган махсус мускуллар кучли ривожланган бўлиб, улар тўпламқтўплам бўлиб ҳар бир органда алоҳида жойлашган. Бўғимоёқлиларда мускуллар сони ниҳоятда кўпдир. Улар кутикулага

www.arxiv.uz бирлашган бўлиб хар бир органни ҳаракатга келтиради. Масалан, қанотлари, оёқлари, ички органлари. Шунинг учун ҳам бўғимоёқлилар тез ҳаракатланади ва турли нозик ҳаракатларни бажара олади. кўпчилик умуртқасиз ҳайвонларнинг мускули силлиқ толали мускул бўлса, бўғимоёқлиларнинг мускули кўндаланг-тарғил толали мускул бўлиб, мураккаб тузилган ва тез қисқаради. 5. Сувда яшайдиган бўғимоёқлилар жабра ёрдамида, қуруқликда яшайдиганлари ҳаводан ўпка ёрдамида ёки янги орган-трахея ёрдамида нафас олади. Баъзилари эса териси нафас олади. 6. бўғимоёқлиларда тана бўшлиғи бўлиб, ўзига хос ўл билан келиб чиққан. Эмбрионал тараққиёт даврида икиламчи тана бўшлиғининг чегаралари (сомитлари) ҳосил бўла бошлайди. Аммо бу жараён охиригача етмайди ва целом ҳоси бўлмайди. Сомитларнинг девори емирилади ва сомитларнинг ичидаги бўлимлар йўқолиб, бўшлиқ ҳосил бўлади. Бу бирламчи тана бўшлиғининг қолдиқлари ҳисобланади. Натижада бирламчи ва иккиламчи тана бўшлиқларининг аралашмасидан иборат бўлган тана бўшлиғи ҳосил бўлади. Бундай тана бўшлиғи аралаш тана бўҳлиғи ёки миксоцель деб аталади. Миксоцель ҳамма бўғимоёқлилар учун характерлидир. 7. Миксоцель ҳосил бўлиши билан бўғимоёқлиларда қон айланиш системаси очиқдир. Қон миксоцелдаги тана бўшлиғи суюқлиги билан тарқалади. Тана бўшлиғида гемолимфа ҳаракатланади. Гемолимфа: гамма- қон, лимфа-намлик (ёки суюқлик). Елка қон томиридан юрау ҳосил бўлган. юракнинг ён томонида тешик-остия бўлиб, ундан юракка қон тушади. Юракдан қон чиқадиган қон томирлари бўлади. Агар қон томир бўлмаса, қон юракдан тўғридан-тўғри тана бўшлиғига тушади. 8. Айрув органлари целомодукт (метанефредия) (худди халқали чувалчангларники каби) типида, баъзиларида мальпиги найларидан иборат.

www.arxiv.uz 9. Нерв системаси томоқнинг устида жойлашган бир жуфт нерв ганглияси ва ундан ҳосил бўладиган бош мия, ундан бошланадиган нерв занжиридан иборат. Сезги органлари фасеткали (мураккаб) кўзи, химиявий сезги органи, эшитиш, ҳид органларидан иборат. 10. Бўғимоёқлиларнинг кўпчилиги айрим жинсли, фақат озчиликқисмигермафродитдир. Жинсий йўл билан кўпаяди, партеногенез ҳодисаси ҳам учрайди. Метаморфоз ёки тўғри тараққий этади. Олимларнинг фикрича, бўғимоёқлиларнинг типига 3 млн. га яқин тур ҳайвон киради. Ҳозирча фанга маълум бўлганлари 2 млн. турдан иборат. Улар қуйидаги 4 та кенжа типга бўлинади. 1. Жабра билан нафас олувчилар-В апсп а а 2. Хелицералилар- Chelicerata 3/ Трилобитлар- Trilobita 4.Трахея билан нафас олувчилар- Tracheata Трахея билан нафас олувчилар- Tracheata . Кенжа типи. Бу кенжа тип вакилларининг умумий характерли белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Бу кенжа тип вакиллари трахея орқали нафас олади. улар қуруқликда, ернинг юзасидан ёки ҳаво бориб турадиган жоларда яшайди. Шунинг учун ҳам улар шундай номланган. Лекин баъзи тубан кўпоёқлилар ҳашаротларининг личенкалари трахеяст йўқлиги туфайли бутун гавда бўйлаб нафас олади. шунинг учун ҳам бу ном бир мунча шартлидир. Аммо ҳайвонот оламининг йирик таксонларининг номи (тип, синф ва бошқалар) хамма вақт ҳам шу таксонга кирадиган бутун ҳайвонларнинг умумий белгисини ифодалай олмайди.

www.arxiv.uz 2. Бу кенжа тип вакиллари морфологик жиҳатдан бошқа умуртқасиз ҳайвонларга нисбатан йирикдир. 3. Бу кенжа тип вакиллари батамом қуруқликда яшашга ўтган. Баъзилари иккиламчи марта сувда яшашга мослашган. Лекин улар ҳам атмосфера ҳавосидан нафас олади. 4. Бу кенжа тип вакиллари ер юзида ҳукмрон бўлиб, улар тур сони ва миқдори жиҳатдан башқа ҳамма тип вакилларидан кўпдир. 5. Буларнинг бир жуфт мўйлови борлиги учун А е осе а а (тўлиқсиз мўйловли) деб аталади. 6. Бош қисми танадан ажралган бўлиб, 4та сегментдан: 1-интеркаляр сегмент, редукцияланган бўлиб, антеннаси бор; 22 Мандибуляр; 3- биринчи максиляр; 4-иккинчи максиляр. Классификация. Бу кенжа тип вакилларини ер шарининг ҳамма жойида учратиш мумкин. Бу кенжа тип тур сони ва индивид сони бўйича дунёда ҳукмрондир. Лекин уларнинг турининг сони ҳақида ҳам турлича маълумотлар бор. Охирги маълумотларга қараганда ер шарида 2 млн. дан ортиқ тур трахеялилар бор, лекин ҳозирча фанга аниқланганларининг сони 1,5 млн. га яқин турдир. Аммо ҳар йили минг-минглаб янги турлари топилиб фанга киритилмоқда. Трахеялиларни синфларга бўлишда ҳам турлича фикрлар бор. Чунки янги-янги топилаётган турлар уларнинг классификациясини ҳам тез-тез қайта кўриб чиқишни талаб этмоқда. Бу эса ўқувчиларга (студент) ўзига хос қийинчиликларни пайдо қилмоқда. «Жизнь животнўх» (1984) китобининг 3-томида трахеялилар 2 та катта синфга (кўпоёқлилар ва ҳашаротлар) ва 6 та ситнфга бўлинган. Дастур асосида трахеялилар 2 та синфга бўлинади: 1. Кўпоёқлилар- Myriapoda 2. Ҳашаротлар- shsecta

www.arxiv.uz 1-синф: Кўпоёқлилар - Myriapoda . Булар қуруқликда яшовчи бўғимоёқлилар бўлиб, 12000 мингдан ортиқ тури бор. Кўпчилиги жанубий қутубда, тропик мамлакатларда учрайди. Ўзбекитонда мухоловка (пашшаҳўр, пашша ушловчи) деган тури учрайди, узунлиги 10-12 см келади. Булар асосан ҳавода намлик юқори бўлган жойларда: ўрмонда, тошлар остида, тупроқ орасида, экинлар орасида учрайди. Уларнинг гавдаси жуда нозик бўлиб, эпикутикуласи йўқлиги туфайли иссиқда қуриб қолиши ёки эриб кетиши мумкин. Шунинг учун уларнинг гавдаси ташқи томондан химояланмаган деб аталади. Гавдасининг узунлиги бир неча мм дан 30 см. гача бўлиши мумкин. Гавдаси жуда кўп бўғимларга бўлинган бўлиб, уларнинг сони 10 тадан 170 тагача бўлади. Ҳар бир бўғимда 1 жуфт, баъзиларида эса 2 жуфтдан оёқлари бўлади. Демак, буларда бўғимлар сони бундан ҳам кўп бўлган, эволюция жараёнида бўғимлар қисқариб, битта бўғимда 2 жуфт оёқ пайдо бўлишига олиб келган, бўғимлар сони баъзиларида доимий бўлмайди. Масалан: тухумдан чиққан баъзи кўпоёқлиларда гавда сегментлари тўлиқ бўлмайди. Улар бир неча линькадан кейин ўсиш зонаси ҳосил қилиб,янги сегментлар ҳосил қилади. Бу ходисани анаморфоз (грекча- анаморфозис-искожение формў-шаклнинг бузилиши) деб аталади. Анаморфоз чувалчангларда, кўпоёқлиларда ва бошқа бўғимоёқлиларда учрайди. Буларнинг гавдасини нозиклиги, сегментлар сонининг доимий эмаслиги, ҳар бир бўғимда бир (баъзан икки) жуфт оёқларнинг бўлиши уларни шундай номлашга сабаб бўлган. Ташқи тузилиши. Буларнинг гавдаси икки қисмга: бош ва танага бўлинади. Бош қисмида акрон ва 4 та сегментнинг бирлашишидан ҳосил бўлган. бошида бир жуфт мўйлови вауч жуфт ўсимтаси бор. Мўйловлари

www.arxiv.uz бўғимларга бўлинган бўлиб, ҳашаротларникига ўхшайди. Бошидаги 1- сегмент ўсимта йўқ. Бу сегмент кўргазмали ёки интеркаляр сегмент деб аталади. Шундай қилиб кўпоёқлиларда қисқичбақаларни антеннасига гомолог бўлган 1-сегментдаги ўсимта қисқарган. 2-сегментда тишли мандибула ёки чайновчи пластинка бор. 3 ва 4-сегментларда биринчи ва иккинчи максилла жойлашган. Тана сегментлари ҳар хил кўпоёқлиларда ҳар хил бўлиб, 10 тадан 170 тагача бўлади. Кўпчилигида гомоном сегментация мавжуд. Баъзиларида бир қисм сегментлар гомоном, бир қисми гетерономдир. Тана қисмидаги ҳамма сегментларда бир жуфтдан, баъзиларида икки жуфтдан юриш оёқлари бор. Бу оёқлар 8 тагача бўғимдан иборат бўлиб, учи тирноқлар билан қопланган. Баъзиларида 1-тана сегментидаги оёқлар жағ оёқларига айланган бўлиб, овқат тутишга ёрдам беради. Бу оёқнинг ичида заҳар бези бўлиб, унинг йўли учига, яъни тирноққа очилади. Охирги сегментларидаги оёқлар жинсий органга ёки сезги органига айланган. Баъзилаирда 1-тана сегментида оёқлар бўлмайди, 4-сегментгача бир жуфтдан, 5-сегментдан бошлаб икки жуфтдан оёқлари бўлади. Шунинг

www.arxiv.uz учун танадаги 1-4-сегментларни кўкрак деб аташ мумкин, бошқаларини эса қорин қисм деб аталади. 1 та сегментда икки жуфт оёқлари бўлганларида ўша сегментлар эволюция жараёнида 2 та сегментнинг бирлашишидан ҳосил бўлган. Буни уларнинг онтогенези ва анатомик тузилиши тасдиқлайди. Масалан, ўша сегментларда икки жуфт стигма, икки жуфт нерв тугуни, икки жуфт остияси бор. Овқат ҳазм қилиш системаси . Трубасимон ичаклардан иборат бўлиб, унинг кўпчилиги ўрта ичакдан иборат. Буларда жигар йўқ, фақат бир ёки икки жуфт шира безлари бўлади. Нафас олиш органлари кучли тармоқланган трахеялардан иборат бўлиб, оёқларининг ёнида стигмалари (тешиклари) бор. Агар сегментда бир жуфт оёғи бўлса, бир жуфт стигма, икки жуфт оёғи бўлса икки жуфт стигмаси бўлади. Трахея деворлари бир қаватли эпителиядан иборат бўлиб, ичи хитиндан иборат. Қон айланиш системаси трубасимон юракдан ва тармоқланган артерия томирларидан иборат. Юрак миксоцелда жойлашган бўлиб, бир жуфт остияси бор. Юрак махсус мускулга бирлашган бўлиб, ҳар хил турларда турлича ривожланган.

www.arxiv.uz Айирув органлари бир ёки икки жуфт тармоқланмаган Мальпиги найларидан иборат бўлиб, миксоцель бўшлиғида жойлашган, ўрта ва орқа ичак чегарасига бирлашган бўлади. Бундан ташқари айирув системаси вазифасини (ҳашаротларда ҳам) ёғ таначаси бажаради. Унинг шакли ҳар хил бўлиб, ёғ томчисига ўхшаш резерв моддаларни тўплайди. Ўз навбатида кераксиз моддаларни ҳам тўплаб чиқаради. Нерв системаси томоқ усти нерв ганглияси бош мияни ҳосил қилади, ундан қорин нерв занжири чиқади. Сезги органларидан ҳид билиш, туйғу билиш ва кўриш органлари бор. Ҳхид ва туйғу органлари мўйловларида ва охирги сегментлардаги ўсимталарида жойлашган. оддий ва мураккаб кўзлари бор. Жинсий органлари . Буларнинг ҳаммаси алоҳида жинсли бўлиб, лаб оёқларда жинсий тешиги аналдан олдинда жойлашган.эркагида шу сегментдаги оёқлари жинсий органга айланган. Икки жуфт оёқларда ва бошқаларида жинсий тешиги 3-тана сегментидан ташқарига очилади. Уруғланган тухумни баҳор пайтида тошларнинг тагидаги чуқурчаларга қўйиши мумкин ва тухумни ҳимоя қилади. Тараққиёти. Тухуми сариқлик моддасига жуда бой бўлади. Баъзиларида тухумдан чиққан личинкада сегментлар сони жуда кам бўлади, кейинчалику кўпаяди. Янги сегментлар анал сегментининг юқорисидагидан ҳосил бўлади. Масалан, лаб оёқларида тухумдан чиққан личинкада 7 та тана сегменти ва 7 жуфт оёғи бўлади. Икки жуфт оёқлиларда 7 та тана сегменти бўлади, лекин 3 жуфтдан оёқлари бўлади. Бундай постэмбрионал тараққиёт анаморфоз деб аталади. Баъзиларида сегментлар ( Julidae ) сони бутун умр бўйи ошиб боради. В.Н. Беклемишовнинг фикрича, умр бўйи анаморфоз ва сегментлар соннинг ноаниқлиги фақат морфологик жиҳатдан бирламчидир (айниқса

www.arxiv.uz ҳалқали чувалчангларда). Бу гавданингг иккиламчи узунлашувига баъзан ҳалақит бермайди. Баъзиларида (сколопендра ва бошқаларда) тухумдан тўлиқ тараққий этган ҳайвон чиқади. Кейин эса унинг баъзи қисмлари (деталлари) такомиллашади. Бу тўғри тараққий этиш деб аталади. Классификацияси. Бу синфнинг 12000 дан ортиқ тури фанга маълум. Кўпоёқлилар орасида шундай гуруҳлари борки, улар ҳар томонлама бир- биридан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам зоологлар уларни 4 та кенжа синфга бўлиб ўрганишни тавсия этадилар. Уларнинг энг муҳимлари қуйидагилардир: 1. Икки жуфт оёқлилар- Diplopoda 2. Лабоёқлилар- Chilopoda 1- Кенжа синф - икки жуфт оё қ лилар -Diplopoda. Буларнинг 7200 дан ортиқ тури бор. Нам жойларда, дарахтларнинг тагида яшайди. Кўпчилиги дарахтларнинг поясига кирмайди. Асосан чириётган барг, дарахтлар билан озиқланади. Сони кўплиги туфайли улар органик моддаларни минерал моддаларга айлантиради. Ўрта Осиё Кивсяк (авлод- sulus ) учрайди, гавдаси юмалоқ оёқлари кўп, секин ҳаракатланади. Кўпчилик икки жуфт оёқлиларда елка томонидазаҳар бези бор. Унинг таркибида синиль кислотаси бор. Хиндулар улардан ёй отишда фойдаланишгган, яъни ёйнинг учини заҳарга теккизиб отишган. Найза тегиши билан организмнги заҳарлаган. 2-кенжа синф-лаб оёқлилар- Chilopoda / Буларнинг 2800 дан ортиқ тури фанга маълум. Булар йиртқич бўлиб, ўсимлик ва унинг чириндилари билан озиқланади. Уларнинг йиртқичлиги жағ оёқларининг борлиги ва унда заҳар безларининг жойлашганлиги билан изоҳланади.

www.arxiv.uz Булар ҳам кечки ҳайвонлар ҳисобланади, кундузи улар тош ва барглар тагида ётади. Ўрта Осиёда 3,2 см узунликдаги Костянка ( Lithobius jorjicatus ) учрайди. Унинг бошида мўйлови, танасида 16 жуфт оёқи бор, охиргилари сезги вазифасини бажаради. Қримда, Закавказьеда ва Ўрта Осиёда одамлар уйида мухоловка деган тури учрайди. Тупроқ оралаида учрайди. Тропик мамлакатларда заҳарли сколопендра учрайди. Қрим, Закавказье ва Молдавияда бўғимли сколопендра ( Scolopendra cingulate ) учрайди. У заҳарли бўлиб, одамни чақса кучли оғриқ, ич кетиш, ҳарорат кўтарилиши (38-39 0 С), бош оғриқ, кучсизланиш ҳолатлари учрайди. Аммо бунинг ҳаммаси 1-2 кунда ўтиб кетади. Умуман кўп оёқлиларнинг ҳалқ хўжалигида аҳамияти катта эмас. ҲАШАРОТЛАР - INSECTA СИНФИ Бу синф вакиллари ер шарида кенг тарқалган бўлиб, 2 млн.га яқин тури бор. Олимларнинг хисобига кўра ер юзида бир вақтнинг ўзида 102 нусхага яқин ҳашарот яшайди. Ҳар бир одам бошига ер юзида 250 млн.та ҳар хил ҳашарот вакиллари тўғри келади. Ҳашаротлар ер шарининг ҳамма жойида ҳар хил экологик шароитларда яшашга мослашган. Уларнинг мана шундай кенг тарқалишига уларнинг гавда қоплами, қаноти, мускуллари ва бошқалар жуда катта таъсир кўрсатган. Гавда бўлимлари. Ҳашаротларнинг гавдаси 3 қисмга бўлинади. 1. Бош қисм- cephalon -5-6 та сегментдан иборат. 2. Кўкрак- thorax -3 та сегментдан иборат.

www.arxiv.uz 1- расм. Колорадо - картошка қўнғизи

www.arxiv.uz 1-Имагоси; 2-личинкаси; 3- тухумлари; 4-зарарланган картошка кўчати; 5-личинкалари; 6-ғумбаги. 3. Қорин қисм-abdonnen-11 та, баъзан 9-10 та, примитивларида эса 12 тагача сегментдан иборат. Шундай қилиб, ҳашаротларнинг сегментлари асосан 19 бўлади. Лекин бунга бошнинг 1-бўлими-акрон ва охирги сегмент-тельсон кирмайди. Аммо эволюция жараёнида бир-бирига ўхшаш бўғимлар ва бир хил вазифани бажарадиган бўғимлар қўшилиб кетган. Шунинг учун ҳам ҳашаротларнинг бўғимлари 14 та дан ошмайди. Булар: 1-акрон; 2-бош бўғимлари қўшилиб битта бўғимга айланган; 3-кўкрак кўкрак бўғимлари қўшилиб, битта бўғимга айланган; 4-қорин бўғимлари бир-биридан алоҳида бўлади (11 та). Демак, ҳаммаси бўлиб 14 та бўғимдир.

www.arxiv.uz Бош қисм ва унинг тузилиши. Ҳашаротларнинг оғиз олди бўғими- акрон ва яна 4 та сегментдан иборат бўлган бош қисми гавдадан алоҳида ажралиб турган бўлади. Бошда: оғиз органи, бир жуфт мўйлов, бир жуфт мураккаб кўзи (фасеткали), битта оддий кўзи жойлашган бўлади. Ҳашаротларнинг бош қисмини ташкил этувчи бўғимлар бир-бирига қўшилиб кетган бўлиб, баъзиларида уларни чоклари ташқи томондан билиниб туради. Лекин ҳаракатсиз туташиб кетган. Бошда: пешона, чакка, энса гардони, каншар, юқори лаб, лунж тафавут қилинади.

www.arxiv.uz Мўйловларининг тузилиши ва типлари. Ҳашаротларнинг бош қисмида бўғимларга бўлинган бир жуфт мўйлови ёки антеннаси бўлади. Фақат мўйловсизлар туркуми вакилларида мўйлов бўлмайди. Мўйлов кўзлаирни орасидаги чуқурчада жойлашган бўлиб. Сезги ва ҳид билиш вазифасини бажаради. Мўйловнинг асоси, дастаси ва учинчи бўғимдан бошланган хивчин қисмлари бўлади. Ҳашаротларнинг мўйлови турли кўринишда бўлиб, уларни аниқлашда муҳим систематик белги ҳисобланади. Мўйлов эркак ва урғочилаирда ҳам фарқ қилади ҳамда жинсий жинсий диморфизмни ифодалайди. Уларнинг мўйловлари тузилиши ва кўринишига кўра қуйидаги типларга бўлинади: 1. Ипсимон мўйлов-бундай мўйловлар тубидан учигача бир хил йўғонликда бўлади. 2. Қилсимон мўйлов-тубидан учигача борган сари қилга ёки тукка ўхшаш ингичкалашиб боради. 3. Маржонсимон мўйлов-калта, йўғон, икки учи ингичкалашган бўғимлардан иборат. Бўғимнинг шакли маржоннинг шаклига ўхшайди. 4. Аррасимон мўйлов-бундай мўйловни ҳосил қилувчи бўғимларнинг бир томони арра тишига ўхшаш кертик бўлади. 5. Тароқсимон мўйлов-мўйлов бўғимларининг бир томони тароқ- нинг тишига ўхшайди. 6. Тугнагичсимон мўйлов-учидаги мўйлов бўғимлари йўғонлашган бўлади. 7. Дуксимон мўйлов-ўрта бўғимлари тубидаги ва учидаги бўғимла- рига нисбатан йўғон бўлади. 8. Япроқсимон мўйлов-учидаги бўғимлари япроққа ўхшайди. 9. Патсимон мўйлов-бўғимларидаги туклар қушларнинг патига ўхшаб жойлашган.

www.arxiv.uz 10. Нотўғри шаклдаги мўйлов-бўғимларининг шакли, жойлашиши, катта-кичиклиги ҳар хил бўлади. Ҳашаротларнинг оғиз аппарати. Ҳашаротларнинг асосан овқатни қабул қилиши ва овқатланиш хилига қараб: 1-кемирувчи ёки 2-сўрувчи типда тузилган бўлади. Кемирувчи оғиз аппарати келиб чиқишиг кўра бирламчи оғиз аппарати бўлиб, у сувараклар, чигирткалар, қўнғизлар, капалаклар ва бошқа ҳашаротларда учрайди. Кемирувчм оғиз апарати қуйидагича тузилган: юқори лаб. 1 жуфт юқори жағ ёки мандибула. Пастки лаб, 1 жуфт пастки жағ ёки максилладан ташкил топган. Юқори жағлар бўғимларга бўлинмаган, қаттиқ хитинли тишчалари бор. У бошга ҳаракатчан бириккан. Ўсимликҳўр ҳашаротларда тишлар ясси тузилишга эга. Йиртқичларида эсаўткир тишлар бўлади.

www.arxiv.uz Пастки жағлар ҳамма кемирувчи ҳашаротларда: асосий бўғим, устунча, бир жуфт чайновчи япроқча-ташқи ва ички лациния қисмлардан иборат. Бундан ташқари пастки жағ пайпаслагичи бор. Пастки лаб иккинчи жуфт пастки жағ ҳам дейилади. У қуйидагича тузилган: бирламчи ияк, хошияли қисм. Тўғри қанотлиларда ияк соҳта иякка ва ияк ости бўғимига бўлинади. Хошияли қисмда икки жуфт чайновчи япроқчалар, тилча, тл қопчиги жойлашган. Оғизнинг юқори томони ҳаракатчан юқори лаб билан қопланган бўлади. Оғиз бўшлиғи овқатни тутиб туриш, чайнаш, чайналган овқатни аралаштириш вазифасини бажаради. 2.Сўрувчи оғиз аппарати турлича тузилган бўлади ва суюқ овқатни қабул қила олади. Бу оғиз органи 3 хилда тузилган: 1-Сўрувчи оғиз аппарати; 2-Санчиб сўрувчи оғиз аппарати; 3-Яловчи оғиз аппарати.

www.arxiv.uz 1. Сўрувчи оғиз овқатни сўриб олади. Масалан, асаларисимонларнинг оғиз аппарати гул ширасини сўриб олишгга мослашган. Уларнинг пастки жағлари ва пастки лаблари бирлашиб ҳартумча ҳосил қилган. Натижада ташқи лаблар йўқоли., ички қисмлари қўшилиб тилчага айланган. Юқори жағлари кемирувчилик ҳусусиятини йўқотган. Капалакларда ҳам оғиз аппарати сўрувчи типда тузилган. Уларнинг оғзи спиралсимон ҳартумчага ўхшайди. Ана шу ҳартумча ёрдамида капалаклар гул ширасини сўради. 2. Пашшаларнинг оғиз аппарати яловчи типда бўлиб, суяк овқатни ялашга мослашган. Уларда ҳартумчанинг уч томони ёстиқсимон шишдан иборат. Пашша ҳартумчасининг учи билан овқатни қириб олади ва сўлаги билан уни намлайди. Кейин суюқ аралашма ёки эритма ҳолатидаги овқатни ҳартумча ёрдамида ялаб олади. Ҳартумчали пашшалар ўсимликларни шикастлай олмайди. 3. Санчиб сўрувчи оғиз аппарати ўсимлик шираси ва ҳайвон қони билан озиқланувчи ҳашаротларда бўлади. Масалан, кандалар, ўсимлик битлари, бургалар. Буларда юғори ва пастки жағларнинг тубдан ўзгариши

www.arxiv.uz натижасида 4 та санчувчи қилча пайдо бўлган. Улар хартумча деб аталувчи узун, йўғон ва бўғимли пастки лаб субстрактга тегиб бироз эгилади. Пастки жағлар бирлашиб иккита найча ҳосил қилади. Уларнинг биринчиси орқали тўқимага сўлак юборилади ва иккинчисидан ўсимлик шираси сўрилади. Санчилган ерда доғлар пайдо бўлиб, тўқима шишади. Қон сўрувчи чивинларда ҳам оғиз органлари юқоригидай тузилган. Шундай қилиб ҳашаротларнинг оғиз аппарати 4 хилда тузилган: 1- кемирувчи; 2-сўрувчи; 3-санчиб сўрувчи; 4-яловчи. Бундан ташқари, ҳашаротларнинг бош қисмида кўзлари ҳам жойлашган. Кўзлари оддий ёки мураккаб (фасеткали) кўз бўлиши мумкин. Ҳашаротларнинг кўкрак қисми-thorax. Ҳашаротларда кўкрак қисм 3 та бўғимдан иборат. Бу қисм қорин қисмдан кескин фарқ қилади. Ҳашаротларнинг қадимги аждодларида 3 та бўғимда 3 жуфт оёқлари бўлган. Бундай метамерияли ҳайвонлар кам ҳаракатда бўлган. Ҳашаротларда эса ҳаракатни кўкрак қисмга марказлаштириш, яъни лкометр функциясининг ошиши кўкрагини қориндан ажралишига олиб келган. Кўкракда қанотларнинг вужудга келиши, оёқларнинг мавжудлиги қорин қисмининг соддалашишига ва қорин ўсимталарининг қисқаришига олиб келган. Ҳашаротларнинг кўкрак қисми 3 бўғимдан иборат: 1. Олдинги кўкрак-prothorax, 1-кўкрак бўғими;

www.arxiv.uz 2. Ўрта кўкрак-mesothorax, 2-кўкрак бўғими; 3. Орқа кўкрак-metathorax, 3-кўкрак бўғими. Ҳар бир бўғимнинг атрофни хитинли ҳалқа ўраб олган бўлиб, у 4 қисмдан иборат: 1. Елка ёки тепа томони-тергит; 2. Қорин ёки пастки томони-стернит; 3. Икки ён томони-плейрит. Тергит билан плейритларнинг бирлашиш жойида, 2 ва 3-кўкрак бўғимларида қанотлар жойлашган бўлади. Плейритлар билан стернитнинг бирлашиш жойларида ҳар бир бўғимда бир жуфтдан оёқлари жойлашган бўлади. Қанотлар ва оёқлар жойлашган жойларда махсус чуқурчалар ҳосил бўлган. Ҳашаротлар оёқларининг тузилиши ва типлари. Ҳашаротларнинг оёқлари (ре е) бўғимларига бўлинган бўлиб, қуйидаги қисмлардан иборат: 1-тосча; 2-ўйнагич; 3-сон; 4-болдир; 5-панжалар ва 6-тирноқлар. Тосча ёки кокса калта, кучли асосий бўғим бўлиб, бир томондан плейритга ва иккинчи томондан ўйнағичга ҳаракатли бўғим ҳосил қилиб бирлашган.

www.arxiv.uz Ўйнагия жуда кичик бўғимдан иборат ва сон билан тосчанинг ўртасида жойлашган бўлиб, кам ҳаракатчандир. Баъзи ҳашаротларда ўйнагич икки бўғимли бўлади. Сон энг катта ва кучли бўғимдир. Болдирнинг узунлиги сонга тенг, лекин ингичка бўлади ва тиканли ўсимталар билан қопланган. Панжа оёқнинг болдир қисмини учига бирлашган бўлиб, 1-5 бўғимдан иборат, пашшаларнинг оёқларида сўрғичлари бўлади. Панжанинг болдирга бирлашган жойида тирговучга ўхшаш тирноқлар бор. Ҳашаротларнинг оёқлари тузилишига ва бажарадиган вазифасига кўра қуйидаги типларда тузилган бўлади: 1. Югурувчи оёқларда оёқнинг ҳамма қисмлари бир хил ривожланган бўлади. Панжалари узун, беш бармоқли бўлади. Масалан, суваракларда. 2. Юрувчи оёқлар югурувчи ўшшаш бўлиб, ундан калтароқ бўлади. Масалан, қўнғизларда. 3. Сакровчи оёқлар, бунда орқа оёқлари яхши тараққий этган, сон ва болдири йўғон бўлади. Масалан, чигирткалар, ер буқалар.

www.arxiv.uz 4. Сузувчи оёқлар сувда яшовчи ҳашаротларга хос бўлиб, ўрта ва орқа кўкрак бўғимларида жойлашган бўлиб, эшкак вазифасини бажаради. Бармоқлари ва болдири зич туклар билан қопланган. Масалан, сув қўнғизи. 5. Ковловчи оёқлар сон ва болдирнинг қисқариши ва кенгайиши билан ҳарактерланади. Болдири ташқи томондан учи қайрилган тишлар билан қопланган. Масалан, тупроқ оралари яшовчи ҳашаротлар, бузоқбоши, баъзи қўнғизлар. 6. Қамровчи оёқлар қамрашга мослашган бўлиб, сон ва болдири чўзинчоқ, улар хитинли тишлар ва игначалар билан қопланган. Масалан, бешиктерватар. 7. Ёпишувчи оёқлар баъзи бир эркак сув қўнғизларининг олдинги оёқларидаги бармоқларининг биринчи бўғими кенгайган, япроқ шаклидаги ёпишиш органига айланган. 8. Йиғувчи оёқларда болдир ва биринчи бармоқ бўғини кенгайган бўлиб, ташқи юзасида махсус халтача ёки чуқурча ҳосил бўлган. Бу чуқурчадаги гул чангини йиғади. Масалан, асалари. Олдинги ва орқа жуфт оёқларнинг шакли ана шу юқоридаги шаклларда тузилган. Лекин ўрта жуфт оёқлар доимо бир хил юриш ва югуриш вазифасини бажаради. Чунки орқа ва олдинги оёқлар юқ оридаги вазифаларни бажариши учун ҳашарот маълум масофани босиб ўтиши керак. Ҳашаротлар қанотларининг тузилиши ва типлари. Ҳашаротларнинг қанотлари икки жуфт бўлиб, ўрта ва орқа кўкрак бўғимларида жойлашган. Баъзиларида, масалан, икки қанотлиларда ( Diptera ) бир жуфт қаноти бўлиб, у ўрта бўғимда жойлашган, орқа бўғимдагиси рудимент холда бўлади. Елпигичсимон қанотлиларда эса орқа бўғимдагиси ривожланган. Ўрта бўғимдагиси эса рудиментлашган. Баъзи ҳашаротларда қанот

www.arxiv.uz бўлмайди, маслан, тубан ҳашаротларда, қанотли ҳашаротлар кенжа синфининг бургалар туркуми ва тахта кандаласи авлодларида. Ҳашаротларнинг қанотлари ҳар хил шаклда бўлади , бироқ уларнинг шакли асосан учбурчак ва туби ёки илдизини фарқлаш керак. Ҳар бир жуфт қанот иккита япроқчадан иборат бўлиб, уларнинг ўртасидан катаклар ҳосил қилувчи томирлар ўтади. Бу томирлар қанотни кўтариб туришда муҳим вазифани бажаради. Бу томирлар: қон томирлари трахея найлари, нерв толалари ҳисобланади. Ичи ғовак бўлмаган томирлар таянч вазифасини бажаради. Ҳашаротларни аниқлашда бу томирлар ва қанотнинг ўзи ҳам систематик белги ҳисобланади. Қанотлардаги узун томирлар бир неча хилда бўлади: 1. Костал томирлар- costa , қисқача «С» билан белгиланади. Бу томирлар қанотнинг тубидан чиқиб, унинг олдинги четидан ўтади. 2. Субкостал томирлар- Subcosta , «с» тубидан чиқиб, чеккага бориб тақалади. 3. Радиал томирлар- radius «Р» субкостал томирдан кейин қанотнинг тубидан чиқади ва 5 та тармоққа бўлинади. 4. Ўрта ёки медиал томирлар-Media, «М» радиал томирлардан кейин жойлашган ва тармоқланмайди, қанотнинг чеккасига бориб тақалади. 5. Кубитал томирлар- cubitas , «С» медиал томирдан кейин бошланади ва иккига ажралиб қанотнинг четига бориб тақалади. 6. Кейинги ёки анал томирлар- analis , «А» қанот тубидан чиқади ва тармоқланмайди. Буни аксиляр томир (ах а ) деб аталади. 7. Қайталама томирлар- recurrens , «Р» узунасига кетган томирларнинг қанот тубига қараб борган тармоқлардир.

www.arxiv.uz Ҳашаротларнинг учиши ва учиш давомида қанотларнинг ҳолати жуда мураккаб бўлади. Учишга ёрдам берадиган мускуллар қанотни пастга ва юқорига, олдинга ва орқага ҳаракатлантиради. Ҳашаротларнинг учиш вақтида: капалакларда секундига 5-6 марта, чивинларда 500-600 марта, баъзиларида 1000 мартагача қанот қоқади. Ҳашаротларнинг учиш тезлиги ҳам турлича. Масалан, ариларда 18км сувоқкапалакларда 54км|с, ниначиларда 96 км|с. Қанотларнинг хитинлашганлиги катта аҳамиятга эга. Устки қанот (ўрта бўғимдаги) кучли хитинлашган бўлса, у кейинги қанотни химоя қилади. Қанотли ҳашаротлар икки группага бўлинади: 1.Қадимги қанотлилар. Булар тинч турганда ҳам қанотларини йиға олмайди. Буларга ҳозирги вақтда 2 туркуми бор: ниначилар-бир кунлик капалаклар- Ephemeroptera . 2.Янги қанотлилар. Булар тинч турганда қанотларини йиғиб олади. Бу группага қолган ҳамма ҳашаротлар киради. Б.Н.Шванвич қанотларнинг учишдаги иштирокига ва қанот мускулларига қараб ҳашаротларни 3 группага бўлган:

www.arxiv.uz 1.Учиш вақтида иккала жуфт қанотдан бир хил фойдаланилган биомотор ҳашаротлар-ниначилар ва тубан тўрсимон қанотлилар; 2.Кўпрроқ ёки фақат олдинги жуфт қанотлардан фойдаланадиган олдмотор ҳашаротлар; 3.Кейинги жуфт қанотлардан фойдаланадиган кеткимотор ҳашаротлар. Ҳашаротлар қорин қисмининг тузилиши. Ҳашаротларнинг қорин қисми ёки абдомен ( abdomen ) бир қанча бўғимлардан, тубан ҳашаротларда тельсон билан биргаликда 12 та бўқимдан, баъзиларида 11 та бўғимдан иборат. Буларда ҳам тергит, стернит ва плейрит қисмлар бор. 8-9 қорин бўғимларда ташқи жинсий (генитал) ўсимталари бор. Буларга эркакларида қушилиш ёки копулятив орган, урғочиларида эса тухум қўйгич киради. Шунинг учун ҳам 1-7 бўғимлар генитал олди, 8-9 бўғимлар жинсий ёки генитал бўғимлар, 10-11 бўғимлар генитал кети бўқимлар дейилади. Қорин бўғимлари кўпчилик холларда ҳаракатчан бирлашган бўлади. Ҳашаротларнинг қорни қуйидаги хилларида бўлади: 1.Кенг ёки ботиқ қорин, бундай қориннинг биринчи бўғими энли бўлади ва ҳамма жойи билан кўкракка зич ёпишади. 2.Осилган қорин, бундай қориннинг биринчи бўғими энли бўлади ва кўкрак бўғими билан ҳаракатчан бирлашиб осилиб туради. 3.Поячали қорин, бундай қориннинг1чи ёки2-бўғими чўзилиб, узун пояга айланади. Масалан, парда қанотлиларда, чумолиларда. Қорин бўғимларининг ёнида нафас нафас тешиги-стигмалари бўлади, уларнинг сони ҳар хил бўлади. 9-10 бўғимларида бўлмайди.

www.arxiv.uz Қорин ўсимталари эмбрионлик даврида бўлади, вояга етгандан кейин улар йўқолади ёки функцияларни бажаради. Бу қолдиқларга: церкилар, грифелькилар, тухум қуйгичлар, найзалар киради. Тубан ҳашаротларнинг 1-3 бўғимимда рудиментар ўсимталари бўлади. Булар қориноёқлари дейилади. Бу ўсимталар ҳашаротларнинг аждодлари-кўпоёқлардан қолган рудиментар органдир. Церкуляр тўғри қанотлилар ва суваракларнинг 11 бўғимида, баъзан 9 ёки 10-бўғимда тергитда бирлашган сезувчи бўғимли ўсимтадир. Қулоқ кововлагичларда бу орган омбирга ўхшайди ва химояланиш ҳамда учиш олдидан қанотларни тўғирлаш вазифасини бажаради. Грифелькилар 9-бўғимнинг стернитида жойлашган, бўғимларга бўлинмаган бўлади. Қорин бўғимларининг субстратга таянчи вазифасини бажаради. Грифельки тўғри қанотлилар ва суваракларда бўлади. Лекин ғилдумлилар ва айрим думлиларда грифелькилар қорин бўғимларининг кўпчилигида бўлиб, оёқчалар вазифасини бажаради. Тухум қўйгич урғочи ҳашаротларнинг жинсий органи бўлиб, тухум қўйиш вазифасини бажаради. Тухумни субстрат ичига қўядиган (тупроқ, барг, ковак ичига) ҳашаротларда,масалан, тўғри қанотлиларда бўлади.

www.arxiv.uz Хулоса қилиб айтганда, ҳашаротларнинг ташқи ўсимталари: мўйловлари, оёқлари, оғиз аппарати, қанотлари ва бошқалар уларнинг турларини аниқлашда систематик белги ҳисобланади. ҲАШАРОТЛАРНИНГ ГАВДА Қ ОПЛАМИ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ Ҳашаротларнинг гавда қоплами-териси механик ва физикавий таъсиротлардан химоя қилади, скелет, мускулларнинг ёпишиш жойи вазифаларини бажаради. Бундан ташқари, терида махсус вазифаларни бажарувчи безлар ҳам жойлашган. Ҳашаротларнинг териси 3 та қаватдан иборат: 1-Кутикула; 2-Гиподерма; 3-Базал мембрана. 1.Кутикула терининг ташқи қавати бўлиб, гиподермадан иборат ҳосил бўлади. Кутикула ташқи скелет, мускулларнинг ёпишиш жойи, химоя қилиш вазифаларини бажаради. Кутикула 2 та қаватдан иборат: 1-ташқи қават ёки эпикутикула жуда юпқа 1-4мк. қалинликда бўлиб, кутикулан деган моддадан ва ёғлар ҳамда мумсимон моддалар аралашмасидан иборат. Эпикутикула ўзига сув юқтирмайди ва ўтказмайди. Бу ходиса гигрофоб дейилади (гигрофоб-сувдан қўрқув). Сульфат ва хлорид кислоталарда эримайди. Аммо ўювчи ишғорларда эрийди. Эпикутикула шикастланса ундан ҳар хил химиявий моддалар ўтиб кетади. Лекин улар тери безларининг секретлари ёрдамида тикланади. 2.Ички қават ёки прокутикула. Бу қават эпикутикуланинг тагида бўлади. Протикула ҳам 2 қаватдан иборат: 1-Экзокутикула; 2- Эндокутикула.

www.arxiv.uz Экзокутикула ҳашарот гавдасига қаттиқлик берувчи кутикулин, меланин ва хитин моддаларидан иборат. Бу моддалар ҳашарот теисига қаттиқлик ҳусусиятини беради. Эндокутикула толасимон хитиндан иборат бўлиб, тери остидаги гиподермадан ҳосил бўлади. 2.Гиподерма кутикуланинг тагида бир қатор эпителия ҳужайраларидан ибора бўлган қаватдир. Гиподерманинг ёш ҳужайралари устки томондан чўзилиб, протоплазматик ипларга айланади, улардан кейинчалик кутикула қавати ҳосил бўлади. Бундан ташқари, гиподерма личинка суюқлиги ажратади. Шундан кейин пўст ташлаш содир бўлади. 3.Базал мембрана ёки асосий парда гиподерманинг тагида жойлашган бўлиб, жуда юпқа, ҳужайрадан иборат эмас. Тери қопламидаги хосилаларга турли хил ўсимталар, безлар, ранг берувчи пигментлар киради. Тери хосилалари ёки ўсимталари 4 группага бўлинади: 1-Хетоидлар; 2-Соматохетлар; 3-Дерматохетлар; 4-Дерматолепид- лар. 1.Хетоидлар-кутикуланинг майда ўсимталари: тишлар, бўртиқчалар ва бошқалардир. 2.Соматохетлар-хетоидларга нисбатананча йирик бўлиб, терининг кўтарилиши натижасида ҳосил бўлган. 3.Дерматохетлар-гиподермага боғлиқ бўлган тузилма бўлиб, ташқи томони тукча, ипча, қилчага ўхшайди.

www.arxiv.uz 4.Дерматолипедлар-юзаси ясси бўлган ўсимталардир. Ўсимталар ҳашаротларни механик таъсиротлардан химояланишида ва ҳаракатланишида ёрдам беради. Тери безлари. Бу безлар гиподермадан ҳосил бўлади. Бу безлар 1, 2 ва кўп ҳужайрали бўлиши мумкин. Тери безларининг ташқи йўли терининг ташқи юзасига очилади. Баъзиларининг йўли бўлмайди. Уларнинг секрети «терлаш» орқали ташқарига чиқади. Ҳашаротларнинг тери безлари мум берувчи. Ҳид берувчи ва заҳарли, лак берувчи ёки қўрқитувчи секретлар ишлаб чиқаради. Мум безлари ўсимлик битлари, қалқон битлари ва ариларда бўлади. Баъзи бир тропик ҳашаротларнинг безларидан қимматбаҳо техник лак ишлаб чиқарилади. Ҳид безлари кандалаларда кўкрак ва қорин томонида жойлашган бўлади. Куланса ҳидли ҳашаротларнинг бошқа ҳайвонларга ем бўлишидан сақлайди. Танасининг ранги. Ҳашаротларнинг гавдасининг ранги 2 хил бўлади: 1-Пигментли ёки химиявий ранг. Бу моддалар гиподермада,

www.arxiv.uz кутикула қонда ва бошқа жойларда бўлади. Бунда асосий пигмент- меланиндир. У ўзгармасбўлиб, ҳашарот ўлганда ҳам сақланиб қолади. Меланин сариқ, оч қўнғир, қора рангда бўлади. Улар қуёш нурини ютиб, тана ҳароратини бир хил сақлайди. Ўсимликхўр ҳашаротларда қизил ва сариқ ранг берувчи каротиноид кўп бўлади. Ҳашарот бўндай моддаларни ўсимлик каротинидан олади. 2.Мавсумий ранг. Мавсумга қараб ҳашаротларнинг ранги ўзгариб боради. Масалан, чигирткада. Ҳашаротларнинг мускул системаси. Ҳашаротларнинг мускул системаси яхши ривожланган ва мускул сони жуда кўп бўлади. Масалан, суваракларда 1684 та, капалакларда 1600 та мускул бор. Умуман ҳашаротлар мускулининг сони 2000 тагача бўлиши мумкин. Ҳашаротларнинг мускуллари икки группага бўлинади: 1.Соматик ёки скелет мускуллари. 2.Ички ёки висцерал мускуллар. 1.Скелет мускуллари гавда ҳаракатини-оёқлари, оғзи, мўйловлари, қанотлари ва бошқа органларнинг ҳаракатини таъминлайди. Мускулларнинг бир учи эса ҳаракатли қисмига туташган бўлади. Мускуллар ктикулага махсус толалар-тонофибриллар ёрдамида туташади. Скелет мускуллари асосан 3 группага бўлинади: 1-Бош мускуллари; 2-Кўкрак мускуллари; 3-Қорин мускуллари. Демак , ҳар бир гавда бўлимининг ўзига хос мускуллари бўлиб, улар шу бўлимдаги органларни ҳаракатга келтиради ва ишини таъминлайди. Ҳашаротлар мускулларининг нисбий кучи, яъни улар кўтара оладиган юк массаси юқори даражада тузилган. Ҳайвонлардагига қараганда анча юқоридир. Бу нисбий куч одам мускулларининг нисбий кучига яқиндир. Масалан, бургалар тана

www.arxiv.uz узунлигига нисбатан 200 марта баландликка сакрайди, чумоли тана оғирлигидан кўп марта оғир юкни судрайди, асалари учганда гавдаси оғирлигининг 78: ига тнг юкни кўтаради. Гўнг қўнғизи танасидан 93 марта оғир юкни судрайди. Мускуллар иши нерв системаси орқали бошқарилади. ҲАШАРОТЛАР ГАВДА БУШЛИҒИ ВА ЁҚ ТАНАЧАЛАРИ Ҳашаротларнинг тана бўшлиғи бирламчи ва иккиламчи тана бўшлиғининг оралиқ тузилишига эга бўлиб, аралаш тана бўшлиғи ёки миксоцель деб аталади. Тана бўшлиғи 2 та юпқа парда-диафрагма ёрдамида 3 та бўлимга ёки синусга бўлинади. 1.Устки диафрагма устки ёки перикардиал, яъни юрак олди бўлимини ажратади. Бу бўлимда қон айланиш системасининг маркази ва юрак жойлашган. 2.Остки диафрагма ёки перинейтрал, яъни нерв олди бўлимини ажратади. Бу бўлимда нерв системаси, қорин нерв занжири жойлашган.

www.arxiv.uz 3.Иккала диафрагма ўртасида ўрта ёки висцерал бўлим ҳосил бўлган. Бу бўлимдаовқат ҳазм қилиш, айирув системаси, ёғ таначалари ва кўпайиш органлари жойлашган. Ёғ таначалари ҳашаротларнинг висцерал қисмида жойлашган. Бу ҳашаротлардаги ёғ таначалари ҳужайраларида гликоген-ҳайвон крахмали оқсилли моддалар тўпланган бўлади. Бу таначалар 2 хил функцияни: 1.Тўйимли запас озиқ моддаларни тўплаш; 2.Моддалар алмашинуви даврида ҳосил бўлган кераксиз маҳсулотларни организмдан чиқаришдир. ОВҚАТ ҲАЗМ ҚИЛИШ СИСТЕМАСИ Ҳашаротларнинг овқат ҳазм қилиш системаси олдинги, ўрта ва орқа ичакдан иборат. Олдинги ва орқа ичакнинг ички қисми кутикула билан қопланган бўлиб, эмбрионнинг эктодерма қаватидан келиб чиққан. Шунинг учун буларни эктодермик ичаклар дейилади. Ўрта ичакда кутикула бўлмайди, у эндодермик ичакдир. Олдинги ичак: оғиз-тешиги, бўшлиғи-ҳалқум-қизилўнгач-жиғилдон-мускулли ошқозондан иборат.

www.arxiv.uz Оғиз бўшлиғига ёки баъзиларида ҳалқумга очиладиган 1-3 жуфт сўлак безлари бор. Бу безлардан ажралиб чиқадиган суюқлик овқатни хўплаш, намлаш, химиявий таъсир кўрсатиш вазифаларини бажаради. Ҳалқум ва қизилўнгач овқатни ўтказиш вазифасини бажаради. Жиғилдонга овқат тўпланади кейин ошқозонга ўтади. Мускулли ошқозон оғиз апппарати кемирувчи типда тузилган ҳашаротларда яхши тараққий этмаган. Мускулли ошқозон озуқани ҳақиқий ошқозонга ўтишини тартибга сорлиб турувчи клапан вазифасини бажаради. Унинг шакли варонкасимон бурмали деворлари ва хитиинли тишлари бор. Мускулли ошқозоннинг қисқариши туфайли овқат механик равишда яна майда бўлакларга бўлинади, аралашади ва яхшироқ эзилади. Ўрта ичак ҳеч қандай бўлимларга бўлинмаган. Ички қисми эпителий ҳужайралари билан қопланган бўлади. Ўрта ичак ҳақиқий ошқозон деб ҳам аталади. Ҳашаротларнинг озиқланишига қараб ўрта ичакка турлича тузилган бўлиб, кўпчилигида цилиндирсимон, баъзиларида бошланғич жойида кўр ўсимталар-плорик ўсимталар ҳосил қилган бўлади. Булар суваракларда, чигирткаларда бўлади ва ичакнинг юзасини кенгайтириб овқатни қўпроқ ҳазм бўлишига ёрдам беради. Демак,ўрат ичакда овқат ҳазм бўлади, яъни қонга сўрилади. Орқа ичак-мальпиги найлари ичакка очилган жойдан бошланади. Унинг ичи хитиндан иборат бўлиб, ингичка, йўғон ва тўғри ичакларга бўлинади. Баъзи ҳашаротларнинг тўғри ичагида алоҳида ўсимталар бўлиб, улар ректал безлар дейилади. Тўғри ичакдан фақат ортиқча сув қонга сўрилади. Бунда ҳазм бўлмаган овқат ахлат сифатида тўпланади ва маълум шаклга кириб танадан ташқарига чиқариб юборилади. Ҳашарот организмига ташқаридан қабул қилинган овқат механик ва химиявий қайта ишланади.

www.arxiv.uz Механик қайта ишлашда кемирувчи оғиз аппарати ва мускулли ошқозон ёрдамида озиқа майдаланади. Химиявий қайта ишлашда озиқа майдаланиб, унга сув бирикади ва оқсил, ёғ, углевод ҳосил бўлади. Сўнгра бу моддалар ферментлар таъсирида мономерларга парчаланади. Ҳашаротлар бир суткада ўз танаси оғирлигидан 2-2,5 марта кўп озиқа истеъмол қилади. Агар ҳашарот маълум бир турдаги озиқа билан озиқланса бундай ҳашаротлар монофаглар (моно-бир, фаг-озиқланиш) дейилади. Агар ҳашарот ҳар хил озиқа билан озиқланса бундай ҳашаротлар полифаглар (поли-кўп, фаг-озиқланиш) дейилади. ҚОН АЙЛАНИШ СИСТЕМАСИ Ҳашаротларнинг қон айланиш системаси очиқ, органлар оралиғи, тўқималар орасидан оқади. Қони елка қон томирининг қисқариши

www.arxiv.uz туфайли ҳаракатга келади. Ҳашаротларнинг юраги камераларининг сони турлича, масалан, суваракларда 13 та бўлади. Камералар бир-биридан клапанлар орқали ажралган бўлади. Бу клапанлар қонни олдинги камерадан орқа камерага ўтказмайди. Юракнинг ҳар бир камерасининг икки ён томонида биттадан остиялар бўлиб, қон гавда бўшлиғидан ана шу остилялар орқали юракка ўтади. Ҳашаротларда юрак минутига 15-150 марта уради. Охирги камерадан бошлаб юрак қисқаради, натижада қон юрак камералридан йиғилиб аортага, ундан артерияларга ва капиллярларга бўлиниб организмга тарқалади. Ҳашаротлар қони-гемолимфаси икки қисмдан иборат: 1.Ҳужайралар оралиғидаги суюқ модда-қон плазмаси ёки гемоплазма; 2.Қоннинг шаклли элементлари-гемоцит (гемо-қон, цит-ҳужайра). Ҳашаротлар қонини гемолимфа деб аташ қабул қилинган. Чунки уларда қоннинг асосий вазифаси-кислород ташиш ходисаси йўқ. Сабаби нафас олиш органлари-трахеялар ҳужайра ва тўқималаргача кислородни олиб беради. Ҳашаротлар қонида гемоглобин йўқ, шунинг учун қонининг ранги сариқ, кўкимтир бўлади. Бу гемоплазмада эриган пигментларга боғлиқ. Фақат баъзи пашшалар личинкасининг қонида гемоглобинга яқинроқ модда бўлади ва қони қизил бўлади. Қоннинг шаклли элементлари ҳам тўлиқ аниқланмаган, лекин лейкоцитлар бор, чунки фагоцитоз ходисаси учрайди, деган фикрлар мавжуд. Қоннинг асосий вазифаси озиқ моддаларни ва суюқликни ташишдан иборат. 1мм қонда 6-8 минг гемоцит бор. Баъзи ҳашаротларнинг қонида заҳарли модда-кантаридин бўлади ва уларни бошқа ҳайвонлар емайди.

www.arxiv.uz НАФАС ОЛИШ ОРГАНЛАРИ Ҳашаротларнинг нафас олиш органларига тўқима ва ҳужайраларини ҳаво билан таъминловчи трахеялари киради. Трахея ташқи муҳитга махсус тешиклар-стигмалар орқали бирлашган бўлади. Бу стигмалар (кўзчалар) гавданинг қорин томонида, яъни чала метаморфозлиларида 10 жуфт стигмаси бўлади. 2-жуфт кўкрагида, 8-жуфт қорин сегментларида жойлашган бўлади. Олий ҳашаротларда стигмалар сони камроқ бўлади. Масалан, 1-жуфт кўкрагида, 2-3-жуфт қорин сегментларида бўлади. Стигмалар ҳашаротларнинг бош қисмида ва қорин қисмининг охирида учрамайди. Трахеялар икки қаватдан иборат: 1.Ички кутикула қавати. 2.Устки гиподерма қавати. Кутикуланинг ички томони хитиндан иборат бўлиб, гиподермадан ҳосил бўлади. Трахея эмбрионнинг эктодерма қаватининг ичга ботиб кирган қисмида ҳосил бўлади. Трахея найсимон бўлиб, организмнинг ҳамма жойига-ҳужайра ва тўқималарга етиб борган органдир. Трахея узунасига хитинли спиралсимон модда-тенидиялар билан ўралган бўлиб, у трахеяни кучайишига йўл қўймайди. Трахеялар жуда ингичка капилляр тармоқларга-трахеолаларга бўлинади. Уларда тенидиялар бўлмайди. Баъзи учувчи ҳашаротларда

www.arxiv.uz трахея найчалаирдан ҳаво қопчиги ҳосил бўлади. Бу эса балиқлар ва қушлардаги ҳаво халтаси каби уларни учишига ёрдам беради. Баъзи ҳашаротларда стигмалар бўлмайди. Буларда ҳаво бевосита юпқа тери қатлами орқали ёки баъзиларида махсус нафас органлари- трахеол жабралар орқали ёпиқ трахея системасига ўтади. Трахеол жабралар сувда яшовчи ҳашаротларда учрайди. Сув ҳашаротлари нафас олишига қараб икки группага бўлинади: 1.Сувда яшаб атмосфера ҳавосидан нафас олувчи ҳашаротлар, масалан, сув қўнғизи. Қўнғизнинг қанот қалқони қориннинг тергитига зич тақалиб турмайди, шунинг учун улар орасида бўш жой-ҳаво камераси ҳосил бўлади. Қўнғиз сувнинг юзига чиқиб ҳаво камерасига ҳаво киргизиб олади ва сув тагида шу ҳаводан фойдаланилади. 2.жабра ёрдамида нафас олувчи ҳашаротлар. Жабраси тананинг фақат икки ён томонида ёки орқа учига, баъзан тўғри ичакка жойлашган бўлади. Бу ерга сувда эриган кислород киради ва ундан нафас олишда фойдаланилади. Стигмалар атрофида жуда кўплаб туклар бўлади. Бу туклар чанг киришидан сақлаб, ҳавони фильтерлаш вазифасини бажаради. Трахея деворига туташган мускуллар қисқариб трахеяни торайтиради, шу пайтда ташқаридан ҳаво трахеяга киради. Масалан, асаларилар тинч

www.arxiv.uz турганда 40 марта, ҳаракатланган вақтда эса 120 марта, чигирткалар эса 6 мартадан 26 мартагача нафас олади. Ҳашаротлар совуқ қонли пойкилотерм ҳайвонлар бўлиб, тана ҳарорати доимий эмас, уларнинг организми иссиқлигини икки йўл билан: оксидланиш-қайтарилиши реакциялари натижасида ҳамда ташқи муҳит қуёш иссиқлиги натижасида ошиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, ҳашаротларнинг нафас олиши жараёни қон айланиш жараёнида алоҳида бўлган мустақил жараёндир. Бундай нафас олиш қисман ўргимчаксимонларда учрайди, холос. Айирув органи. Ҳашаротларнинг асосий айирув органи-мальпиги найлари ҳисобланади. Уларнинг сони бир неча жуфтдан 200 жуфтгача бўлиши мумкин. Мальпиги найлари тармоқланган бўлиши мумкин, лекин кўпинча тармоқланмасдан миксоцель бўшлиғига жойлашган бўлади. Мальпиги найларининг организмга кетган учи ёпиқ (кўр) бўлиб, 2- уи ўрта ва орқа ичакнинг чегарасига бирлашади ва айирув маҳсулотлари-сийдик кислотаси ва бошқалар орқа ичак орқали ташқарига чиқиб кетади. Мальпиги найларининг девори ички томондан мускул толалари ўраб олган бўлади. Айирув органи вазифасини органлар орасида жойлашган ёғ таначалари ҳам бажаради. Чунки органлар орасида запас озиқ моддалар- ёғ томчиси холида тўпланади, кейин улардан метаморфоз даврида фойдаланади. Уларда эса турли хил тузлар ҳам тўпланади. Озиқ моддалар ҳазм бўлади, лекин тузлар тўпланиб қолади ва буйрак каби бошқа ҳазм бўлмаган моддаларни ҳам ўзида тўплайди. Айирув органи вазифасини перикардиаль ҳужайралар, эноцитлар ҳам бажаради. Тубан ҳашаротларда (дум оёқлиларда) мальпиги найлари тук, лабининг остида айирув органи бор. Умуман ҳашаротларда айирув системаси жуда мураккаб тузилган.

Похожие

Зоология фанига кириш

Зоология фани, ривожланиш тарихи ва вазифалари

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Кўп ҳўжайрали ҳайвонлар Булутлар типи. (Умумий ҳарактеристика)

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар