Texnik ekinlarni zararli xashoratlari. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi) Pectinophora gossypiella Saund - Зоология - Рефераты

Texnik ekinlarni zararli xashoratlari. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi) Pectinophora gossypiella Saund

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz Texnik ekinlarni zararli xashoratlari. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi) Pectinophora gossypiella Saund Reja : 1. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi ) 2. Osiyo g`o`za tunlami. 3. Misr g`o`za tunlami

www.arxiv.uz Zarari. Pushti rang ko`sak qurti dunyoda g`o`zaning eng xavfli va eng ko`p tarqalgan zararkunandalaridan biri hisoblanadi. Mavjud ma`lumotlar, bu zararkunanda bosgan hududlarda har yili paxta hosilining 20—25 % chasi nobud bo`lishini ko`rsatadi. Bu qurt Misrda ayniqsa katta zarar yetkazadi, unda ko`pincha paxta hosilining 30—40 %, kechpishar navlarining esa ba`zan 80 % gacha qismi pushti rang ko`sak qurtidan nobud bo`ladi. Braziliyada ba`zi yillari ayrim joylardagi paxta hosilining 30—66 % nobud bo`lganligi aniqlangan. Gavay orollarida pushti rang ko`sak qurti g`o`za ekinlaridagi hosil organlarining 50 dan 99 % chasini nobud qilib, paxtachilikni deyarli barbod etdi. Bu zararkunanda hosilning miqdoriga ta`sir qilibgina qolmay, balki tolaning chiqishini va chigitdan olinadigan moy miqdorini ham juda kamaytiradi. Tarqalishi. Pushti rang qurt yer yuzidagi paxtakor mamlakatlarning deyarli hammasida tarqalgan bo`lib, u tarqalmagan juda oz mamlakatlardan biri MDHda hozircha uchramaydi. Bu qurt g`o`za o`stiriladigan hamma joylarda urchishi va zarar yetkazishi mumkin. Pushti rang qurtning vatani Hindiston bo`lib, 1903 yildan keyin, asosan urug`lik chigit bilan birga, dunyoning boshqa paxtakor mamlakatlariga tarqalgan. Ta`rifi. Pushti rang qurt kapalagi — g`o`za kuyasining qanotlari yozilganida ikki uchi orasi 12—20 mm keladi. Qorinchasi kul rang yoki qo`ng`ir, oyoqlari to`q qo`ng`ir tusda. Pastki lab paypaslagichlari uzun va yuqori tomonga qayrilgan bo`ladi. Xartumchasi uzun va butunlay tangachalar bilan qoplangan bo`ladi. Kapalagining oldingi qanotlari kambar, o`tkir uchli, qo`ng`ir rangli va ularning oldingi chetlari bir-birlaridan unchalik chegaralanib turmaydigan qora dog`chalar bilan qoplangan bo`ladi. Qanotlarining o`rtasida qora dog` bor, bu dog` ba`zan 2 qismga ajralib turadi. Qanotlarining o`rta qismi noto`g`ri shakldagi qoramtir tangachalar bilan qoplangan. Keyingi qanotlari oldingilaridan birmuncha kengroq, ularning tashqi cheti o`yiqchali, asoslariga yaqin qismi esa rang-barang tovlanib turadigan ochroq tusda va keyingi cheti serbar hoshiyali bo`ladi. Oldingi qanotlarining tubiga yaqin qismidagi anal tomirlari ikkiga ayrilib turadi.

www.arxiv.uz Kapalagi harakatlanmay turganida qanotlar bir tekisda yopiladi. Tuxumi cho`zinchoq oval shaklda va uning bir uchi ancha kengroq bo`ladi. Yangi qo`yilgan tuxumi oq yoki ko`kish tusda bo`lib, rivojlangan sari zarg`aldoq va so`ngra qizil rangga kiradi. Tuxumining uzunligi 0,52—0,54 mm, eni 0,24—0,26 mm keladi. Endigina tuxumdan chiqqan va hali oziqlana boshlamagan qurtlari sarg`ish tusda, to`q jig`ar rang boshli bo`ladi. Tanasining sirtida siyrak qoramtir va uchlari salgina yo`g`onlashgan tukchalar bor. Qurtlar oziqlana boshlaganidan keyin tanasi yarim tiniq oq tusga kiradi, boshi qorayadi, ikkinchi yoshdan e`tiboran qurtlarning tanasidagi tukchalar och rangga kiradi va ularning uchlari yo`g`onlashmagan bo`ladi. Katta yoshlardagi qurtlarning tanasi silindr shaklida, tanasining qorin tomoni oq va orqa tomoni pushti rangli bo`ladi. Boshi qizg`ish qo`ng`ir, ustki jag`lari qoramtir qo`ng`ir tusda, peshonasi uchburchak shaklida, peshona choki salgina to`lqinlanib va peshonaning keyingi chetidagi o`yiqcha yetib turadi. Ustki labining o`rtasida chuqur va bir tekis dumaloqlangan o`yiqcha bor. Ustki jag`lari baquvvat bo`lib, ularning uzunligi eniga teng keladi, bu jag`larda 4 ta baquvvat kalta tishcha bor, tishchalarning pastki 3 tasi o`tkir uchli va yuqorigi bittasi to`mtoq bo`ladi. Qorinchasidagi dastlabki 4 juft (soxta) oyoqlarining tovonlarida bir xil kattalikdagi ilmoqlar bor, bu ilmoqlar bir-biriga tutashmagan doira shaklida joylashgan, ilmoqlarning tutashmagan tomoni tashqariga qarab turadi. Anal soxta oyoqlarida teskari joylashgan bir qator ilmoqlar bor. Voyaga yetgan qurtning bo`yi 11—15 mm keladi. G`umbagining uzunligi 8—10 mm keladi; tanasi ancha yo`g`on, qizg`ish qo`ng`ir tusda bo`lib, tanasining oxirida yuqoriga qayrilgan mustahkam o`siqcha bor. Mo`ylovchalari qanot boshlang`ichlari uchiga borib yetmaydi. Keyingi oyoqlari ko`krakdagi beshinchi segmentga joylashgan qanot boshlang`ichlari orqasiga chiqib turadi. G`umbakning butun tanasi tuk bilan qoplangan. Hayot kechirishi . G`o`za kuyasi bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga urug`lik chigit bilan birga o`tadi. Bu zararkunanda urug`lik chigit ichida ikki yarim

www.arxiv.uz yilgacha diapauza holatida tura oladi. Bundan tashqari, kapalaklari shamol vositasi bilan ancha uzoq joylarga tarqaladi; chigit yoki ko`sak ichidagi qurtlari suv bilan ham tarqala beradi. Pushti rang qurt urug`lik chigit bilan, shuningdek paxtadan tayerlangan buyumlar yoki qop-qanor bilan tarqalishi mumkinligi hamda iqlim sharoitlarining o`zgarishiga juda tez moslashib olishi va juda katta iqtisodiy zarar keltirishi O`zbekistonda bu zararkunandaga qarshi qat`iy karantin tadbirlarni qo`llash juda muhim ekanligini ko`rsatadi. Bu zararkunanda ko`pincha terib olingan paxta chigitlarida, shuningdek dalaga to`kilgan va terib olinmagan ko`saklarda, tuproq yoriqlarida, kesakchalar tagida va boshqa shu kabi joylarda qurtlik stadiyasida qishlaydi. Ba`zi qurtlar chigit ichida 30 oygacha harakatlanmay yota beradi. Bunday qurtlarni “uzoq siklli” qurtlar deyiladi. Qurtlar bunday holatga kirishdan oldin chigit ichida ipaksimon va nam o`tmaydigan pishiq devorchali dumaloq pillacha o`raydi. Aksari hollarda bu qurt bir necha chigitni o`rgimchak iplari bilan bir- biriga biriktirib qo`yadi. Bunday chigitlarning mavjudligi g`o`zaning pushti rang qurt bilan zararlanganligini aniqlash uchun asos bo`ladi. Qurt bu holatdan harorat va namlik yetarli darajada ko`tarilgan paytda chiqadi. Tozalangan chigitlarni qoplarda yoki uyumlarda saqlashda “qisqa siklli” (ya`ni diapauzaga kirmagan) qurtlar chigitlardan chiqib burchak tirqish hamda yoriqlarga kiradi va keyinchalik shu joylarda g`umbak ka aylanadi. Dalalardagi qurtlar ko`klam va yoz fasllarida tuproqning yuza qavatida, kesakchalar va o`simlik qoldiqlari orasida g`umbakka aylanadi. Qurtlar, odatda, chigit ichida g`umbakka aylanmaydi. Qurtlar g`umbakka aylanishdan oldin o`rgimchak iplaridan cho`zinchoq- oval va mayin devorli pillacha o`raydi. G`umbaklik stadiyasi tashqi sharoitga qarab 7—12 kun, o`rta hisobda 10 kun davom etadi; pilla o`ray boshlashdan to g`umbakka aylanguncha 2—7 kun, o`rta hisobda esa 4 kun o`tadi. Sharoit qulay bo`lganida kapalaklar 14—20 kun, ba`zilari hatto 32 kungacha yashaydi.

www.arxiv.uz Kapalaklar g`umbakdan chiqqandan 2—6 kun keyin tuxum qo`ya boshlaydi. Bitta urg`ochi kapalak 400—500 tagacha tuxum qo`yadi. Voyaga yetgan kapalaklar kam harakat bo`lib, ular kunduzlari o`simlik barglari tagida, tuproq yoriqlari orasida, kesakchalar, xas-cho`plar va hokazolar tagida yotadi. Shu xilda yotgan kapalak bezovtalansa uchadi, lekin shu ondayoq yana pana joyga kirishga urinadi. Kapalaklar tuxumlarini kechalari bitta-bittadan g`o`za shonalari, ko`saklari yoki barglariga yopishtirib qo`yadi. Ba`zi hollarda tuxumlarini kichkina to`dalarga ham qo`yadi. Dalalarda ko`saklar bo`lganida tuxumlarning ko`pchiligini ko`saklarning sirtiga, asosan ko`saklar bilan gul yonliklari o`rtasiga joylaydi. Sharoitga (asosan haroratga) qarab tuxumlarning rivojlanishi 3—14 kun davom etadi. Tuxumdan chiqqan qurt shu ondayoq g`o`zaning hosil organlariga kirib olishga urinadi. Qurtlar ko`sakning ichki qismi bilan oziqlanishni yaxshi ko`radi. Bitta ko`sakdan bir necha qurt oziqlana oladi, shona va ko`saklar bo`lmaganida barglar bilan ham oziqlana beradi. Qurtning shikastlashi natijasida mayda tugunchalar ko`pincha qo`ng`ir tusga kirib, keyin to`kiladi. Qurtlar shikastlagan ko`saklar ba`zan noto`g`ri o`sib so`poqlashadi. Bunday ko`sak devorining ichkari tomonida shishlar hosil bo`ladi, chigitlar kattalashib ketadi, tola juda oz bo`ladi. Ko`sakni pushti rang qurt shikastlashi natijasida zararlanmagan chigitlar ham kattalashib ketadi. So`poq ko`saklarning foizi mavsum o`tgan sari ko`paya beradi. G`o`zaning qisqa tolali navlariga qaraganda uzun tolali navlarida so`poq ko`saklar ko`proq bo`ladi. Pushti rang qurt tushgan mayda shonalar odatda to`kiladi. Yirik shonalar to`kilmaydi, biroq ular xunuk gul chiqaradi, bunday gullardagi toj barg uchlari o`rgimchak ipi bilan o`ralgan bo`ladi. Qurtlik stadiyasi 9—19 kun, o`rta hisobda 12—13 kun davom qiladi. O`suv davrining ikkinchi yarmidan boshlab qurtlarning bir qismi harakatsiz holatga o`tib, ba`zan kelgusi yilning ko`klamigacha g`umbakka aylanmaydi. Uzoq siklli qurtlariing soni kuzda ko`payadi.

www.arxiv.uz Pushti rang qurt g`o`zadan tashqari gulxayrilar oilasidan bo`lgan ba`zi o`simliklarga, jumladai bog` gulxayrisi va bomiya ekinlariga ham tushishi mumkin. Bu qurt joylarning iqlim sharoitiga qarab yiliga to`rtdan oltigacha avlod beradi. Kurash choralari. Bu zararkunandaga qarshi kurashda dalalarni o`z vaqtida o`simlik qoldiqlaridan tozalash, kuzda shudgor qilish, kuz va qish fasllarida sug`orish, yerni yaxshilab ishlash, paxta hosilini erta terib olish, g`o`zaning tez pishadigan navlarini erta muddatlarda ekish kabi agrotexnik tadbirlar nihoyatda muhimdir. Paxta yig`ib-terib olingandan va qayta ishlangandan so`ng paxta toza lash, moy chiqarish zavodlari, paxta va chigit omborlari sinchiklab tozalanadi hamda dezinfeksiya qilinadi. Bu zararkunanda ilashib o`tishi mumkin bo`lgan yuklarni chet mamlakatlardan kirgizish ta`qiqlanadi, zararlangan va bu jihatdan shubhali bo`lgan yuklar sinil kislota bilan vakuum usulda dezinseksiya qilinadi. Toylardagi paxta tolasi mexanik y o`l bilan presslarda dezinseksiya qilinadi. Paxta va chigit kimyoviy yo`l bilai dezinseksiya qilinishidan tashqari, quyoshda ham yuqumsizlantiriladi, biroq bu usulda chigit ichidagi qurtlar q irilib bitmay qolishi ham mumkin. Tikanli ko`sak qurti Earias insulana Boisd. Zarari. Bu zararkunandaning qurtlari g`o`zaning shona va ko`saklarini nobud qiladi. Shikastlangan shonalar va mayda tugunchalar to`kiladi. Bu qurtlar poya uchlaridagi ko`rtaklarni ham nobud qiladi, ba`zan poyalarni kemirib poya ichiga kirib oladi, bu holda poyalarning uchlari quriydi. Qurtlar ko`sak ichidagi chigitlarni kemiradi, ularning chiqitlari bilan ifloslangan tolalar chiriydi. Ba`zi mamlakatlar (Misr, Hindiston, Iroq) da bu zararkunanda g`o`za ekinlarini ko`plab shikastlaydi.

www.arxiv.uz Tarqalishi . Shimoliy-Sharqiy Avstraliyada, Hind va Tinch okeanlarining orollarida, Hindi-Xitoy, Hindiston, Pokiston, Afg`oniston, Eron, Iroq, Suriya, Turkiyada, O`rta dengiz sohili va orollarida, Janubiy Ispaniya va Afrikada uchraydi. Tikanli ko`sak qurtning shimoliy tarqalish chegarasi Turkmanistonning eng chekka janubi-g`arbiy, Armaniston va Ozarbayjonning janubidir. MDH hududida bu qurt bitta-yarimta uchrab turadi va iqtisodiy jihatdan sezilarli zarar yetkazmaydi. Misr, Eron va Iroqda bu qurt ba`zi yillari g`o`za ekinlarining ancha qismini (barcha ko`saklarning 70 foizchasini) shikastlaydi. Ta`rifi. K apalagining uzunligi 10 mm ga yaqin, qanotlari yozilganida ikki uchi orasi 20—22 mm keladi. Oldingi qanotlari taxminan uchburchak shaklida bo`lib, ularning oldingi chetlari qayrilib turadi. Keyingi qanotlari serbar bo`ladi. Mo`ylovchalari ustida mayda tukchalar bor, bu tukchalar erkak kapalaklarda uzunroq bo`ladi. Erkaklarining ikkinchi juft oyoq panjalarida yelpig`ichsimon taralib turgan tukchalar bor. Kapalaklarining rangi juda o`zgarib turadi. Odatda oldingi qanotlari yashil tusda bo`ladi; biroq sariq va hatto kul rang, yoki qo`ng`ir sariq, yaltiroq sariq yoki qo`ng`ir qanotli kapalaklar ham uchraydi. Ba`zan kapalaklarning oldingi qanotlarida hyech qanday gul bo`lmaydi, ko`pincha qanotlarining tashqi chetlari yonidan 3 ta to`lqinsimon ko`ndalang chiziq o`tadi; ba`zi kapalaklarda oldingi qanotlarning tashqi chetlari yonida bunday chiziqlar o`rnida, bittadan qoramtir dog`lar bo`ladi. Kapalaklarning sudak turkumida oldingi qanotlar bo`ylab och rangli chiziq o`tadi. Keyingi qanotlari oq yoki kul rang tusda bo`ladi. Tuxumi oval shaklda; rangi ko`kish, zangori yoki kul rang, bir uchi kertikli do`mboqchalar bilan qoplangan, uzunligi 0,5 mm cha keladi. Qurtlarining tanasidagi birinchi bo`g`imdan boshqa hamma bo`g`imlarida to`rtta yo`g`on hamda yumshoq tikan va har qaysi tikannnng uchida bittadan qilcha bor. To`rtinchi bo`g`imida (nafas teshigi yonida) yana ikkita kalta tikan va o`n ikkinchi bo`g`imda tag`in ikkita katta tikan joylashgan.

www.arxiv.uz Qurtlarining rangi ham, kapalaklarniki singari, juda o`zgarib turadi. Ularning rangi oqish yoki och yashil tusdan tortib to`q jigar rang tusgacha bo`ladi. O`n ikkinchi bo`g`imdagi tikanlar och rangli; tanasining oxirida qizil yoki qo`ng`ir naqsh bor. Qurtining kallasi qo`ng`ir tusda bo`lib, uning ustidan ko`ndalang chiziq o`tadi. Rivojlanib bo`lgan qurtining uzunligi 14—17 mm keladi. G`umbagi sarg`ish qo`ng`ir, ko`krak bo`limi va tanasining keyingi qismi ancha qoramtir tusda. Tanasining oxirgi yonlarida uchtadan tishcha bor. G`umbakning uzunligi 9 – 11 mm keladi; g`umbagi moki shaklidagi juda pishiq devorli pilla ichiga joylashadi. Pillaning bir uchi cho`zinchoq, ikkinchi uchi to`mtoqdir. Pillaning ichki tomoni oq rangli, tashqi tomoni esa kul rang va qo`ng`ir tusda tovlanib turadigan iplardan iborat. G`ubagining uzunligi 10—15 mm keladi. Hayot kechirishi. Bu zararkunanda kapalaklarning bir joydan ikkinchi joyga tez ko`chish yuli bilan, paxta toylariga, ayniqsa g`umbakka aylangan holda qop- qanorlarga ilashib olib tarqaladi. Aksari joylarda tikanli ko`sak qurti qishki uyquga kirmasdan yil bo`yi urchiy beradi; o`zi yashaydigan mintaqalar (Eron) da esa bu zararkunanda g`umbaklik yoki pillaga o`ralgan qurtlik stadiyasida qishlaydi. Kapalaklari kechalari harakatlanib, kunduz kuni har xil pana joylarga yashirinadi. Voyaga yetgan kapalaklar bir oyga yaqin yashaydi. Gulxayrilar oilasiga mansub o`simliklarning shonalari, ko`saklari, poya, shox uchlari va boshqa qismlariga bitta-bittadan tuxum qo`yadi. Bir urg`ochi kapalak 100 tadan 230 tagacha, o`rta hisobda 140 ta tuxum qo`ya oladi. Tuxumlarining rivojlanishi 3—12 kun davom etadi. Tuxumdan chi qq an qurtlar shona va ko`sak yoki poya va shox ichiga kirib oladi. Bu qurtlar birmuncha vaqt barglar, xususan yosh bargchalar bilan h am oziqlanishi mumkin. ` T ikanli ko`sak qurti shikastlagan shona va tugunchalarning ko`pchiligi t o` kiladi. Yirik ko`saklar vaqtidan ilgari ochilib chiriydi. Poya va shox uchlari quriydi, bu qurt yosh o`simliklarga tushganida ularni nobud qiladi. Qurtlar serharakat bo`ladi va o` zlarining rivojlanish davrida oziqlanayotgan joylarini bir

www.arxiv.uz necha marta o` zgartirib, bir necha shona yoki ko`sakni shikastlaydi. Bu qurt teshib o` tgan joylarda chetlari k o` tarilib turgan teshikchalar hosil bo`ladi. Q urtlik stadiyasi 15—28 kun davom etadi. Qurtlar g`umbaklanish uchun tash q ariga chi q adi. O` zlari yashaydigan shimoliy mintaqalarda oxirgi bo` g` in qurtlar tupro q betidagi o`simlik qoldiqlari orasiga, kesakchalar tagiga, yoriqlarga kirib pilla o`raydi . Yozgi bo` g` in qurtlar ham tuproq betida va o`simlik l arning har xil qismlarida g` umbakka aylanishi mumkin. Q urtlar ko`sak ichidan chiqishi bilanoq o` sha ko`sak devori va gulyonliklari o`rtasiga jo y lashib oladi. Tikanli ko`sak qurti bir yilda 4—5 marta avlod beradi. Kurash choralari . Agrotexnika tadbirlaridan chigitni erta ekish, paxtaning tezpishar navlarini tanlash, hosilni yig`ib-terib olgandan so`ng dalalarni o`simlik qoldiqlaridan tozalash, dalalarni kuzda shudgor qilish masalalariga katta e`tibor beriladi. Shu bilan birga, bu zararkunandani jalb qilish uchun, ekin dalalari yoniga bomiya ekib, unga tushgan qurtlarni mexanik yo`l bilan yo`qotish ham tavsiya etiladi. Nihoyat, qurtlar teshib o`tgan joylarida ularning qora dog` shaklidagi chiqindilari ravshan ko`rinib turgan poya, shox uchlari va ko`saklar yulib olinib, darhol yuq qilinadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Voronkova A.V. i dr. – Karantin rasteniy. Moskva. Agropromizdat, 1986.255 str. 2. Dementyeva M.I. – Fitopatologiya. Moskva 1985. 3. Pospelov S.M., Shestiperova Z.I., Doljenko I.K. – Osnov ы karantina rasteniy. Moskva, Agropromizdat, 1985 4. Peresыpkin V.F.Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya.Agrop.Moskva 1989. 5. Jumaniyozov M., Safarov M.D., Sangis F.T., Sichev A.Sh. – Respublika o`simliklar karantini davlat bosh inspeksiyasi 6. O`zbekiston respublika hududini karantindan zararkunandalar, o`simlik kasalliklari va begona o`tlardan muhofaza qilishga doir qonun hujjatlari. 2000 7. I.A.Karimov. “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda”. Toshkent 2000 y. 8. I.A.Karimov. “Milliy davlatchilik istiqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to`g`risida”. Toshkent 1999 y. 9. I.A.Karimov. “Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent 1997 y. 10. Karimov I.A. “Qishloq xo`jalik taraqqiyoti to`kin hayot manbai”. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining X sessiyasida so`zlagan nutqi. 1997 yil 25-dekabr. 11. Qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi 1998- 2000 y. T. O`zbekiston 1998

Похожие

Sitrus va subtrupik ekinlarni zararli xashoratlari

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Tangacha qanotlilar turkumi Ikki qanotlilar turkumi Pardaqanotlilar turkumi