Kovak ichlilar tipi. (Coelenterata) - Зоология - Рефераты

Kovak ichlilar tipi. (Coelenterata)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Kovak ichlilar tipi. (Coelenterata) Reja : 1. Kovak ichlilar tipiga umumiy tavsifi 2. Chuchuk suv gidrasi va uning hayoti 3. Chuchuk suv gidrasining kо‘payishi va rivojlanishi 4. Marjon poliplar yoki koralli poliplar 5. Aktinia tuzilishi va hayoti 6. Madriporariyalar turkumi 7. Sakkiz nurli koralli poliplar 8. Kovak ichlilar filogeniyasi va evolyusiyasi

1.Kovak ichlilar tipiga umumiy tavsifi. Kovak ichlilar deb shunday hayvonlarga aytiladiki ular tanasining katta qismini egallagan markaziy bо‘shliq bir vaqtning о‘zida ichak va tana bо‘shlig‘i bо‘lib xizmat qiladi. Ichak tana (gastral) bо‘shlig‘i og‘iz teshikchasi orqali tashqi muhit bilan tutashgan. Gastral bо‘shliqning devori ektoderma va entoderma epiteliya tо‘qimasidan tuzilgan. Bularning orasida turlicha rivojlangan mezogleya qavati joylashgan. Og‘iz teshigi atrofida yoki tanasining sirti boshqa qismida joylashgan paypaslovchilari oziqni ushlab olish va himoya vazifasini bajaradi. Ektodermada joylashgan maxsus otiluvchi hо‘jayralar mazkur tip uchun harakterli bо‘lib, bulardan chiqadigan zaharli ip hujum (ovqatni olish) va himoya vazifasini bajaradi. Garchi kovak ichlilar haqiqiy kо‘p hо‘jayralilar bо‘lsada ularni koloniya bо‘lib yashaydiganlari murakkab tuzilgan. О‘troq va koloniya holda yashovchi turlari har xil katta kichiklikda bо‘lib, xilma-xil shakllarda bо‘lishi mumkin. Yakka yashovchi о‘troq turlari bir muncha sodda bо‘lsa suzib yuruvchilari-meduzalar murakkab tuzilgan. Kovakichlilarning avlodlari orasida bir necha 10 mmli mayda formalaridan tartib tanasi bir necha metrli formalari ham mavjud. Hozirgi davrda fanga ma’lum bо‘lgan kovakichlilarning 10 mingga yaqin turi bо‘lib 3 sinf 18 ta turkumga bо‘linadi. 1. Gidroidlar sinfi (Hydrozoa) 2. Stsifoidlar (Syphozoa) 3. Korall poliplar (Anthozoa) Gidroidlar sinfi – bu sinf avlodlari о‘zining sodda tuzilganligi va bularda “gonada” jinsiy bezlar ektodermada joylashganligi bilan harakterlanadi. Bularga kо‘pincha о‘troq holda yashovchi chuchuk suv gidralari, kaloniyali gidroid poliplar yakka va erkin yashovchi gidromeduzalar va suzib hayot kechiruvchi sifonofaralar kiradi.

2.Chuchuk suv gidrasi, uning tuzilishi va hayoti. Kо‘llar, buloqlarning sohilida suv о‘simliklari va mollyuskalar tanasiga yopishib, о‘troqlik bilan hayot kechiruvchi chuchuk suv gidrasini uchratish mumkin. 2-5 mm keladigan gidra chо‘ziq tanasining ostki ingichkalashgan (tovon) qismi substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Ustki qismida esa 6-8 ta ancha uzun paypaslovchilarining о‘rtasida og‘iz teshigi joylashgan. Gidra tanasining kо‘p qismini gastral bо‘shliq egallab olgan. Bu – ichak va tana bо‘shlig‘i vazifasini bajaradi. Mana shu bо‘shliq, ichakka og‘izcha orqali suv bilan birga oziq moddalar ham kirib turadi, ortiqchalari esa shu og‘izcha orqali tashqariga chiqarib turiladi. Gidraning tanasi va paypaslovchilari ikki qavat epiteliya tо‘qimasidan hamda tayanch о‘rta qavatdan iborat. Ektoderma qavatda sanchuvchi –otiluvchi hо‘jayralar bо‘lishi harakterlidir. Sezuvchi maxsus mayda hо‘jayralarning ichki qismida “kapsula” degan maxsus orgonoid о‘zida spiral shaklida “о‘ralgan” zaharli tola saqlaydi. Otiluvchi hо‘jayra ta’sirlanishi bilan hо‘jayra ichidagi spiral tola otilib chiqadi va yaqinlashgan hayvon “dushman” tanasiga sanchilib uni zaharlaydi. Himoya va hujum vazifasini о‘taydigan bunday otiluvchi hо‘jayralar, ayniqsa paypaslovchilar va og‘iz atrofida kо‘p bо‘ladi. “Ishlatilgan” hо‘jayralar о‘rniga yangilari hosil bо‘ladi. Mezogleyada muskul hо‘jayralari joylashgan bо‘lib, ular gidra tanasi bо‘ylab uzunasiga joylashgan. Bularni qisqarishi natijasida gidra tanasi qisqaradi. Ektoderma qismida yana mayda yulduzsimon shoxlangan tanachalar mavjud, bu nerv hо‘jayralaridir. Entoderma-gidra gastral bо‘shlig‘ini qoplagan bо‘lib, g‘о‘lasimon yirik va xivchinli hо‘jayralardan tarkib topgan. Bu hо‘jayralar kо‘pincha yolg‘onoyoq о‘simtalar hosil qilib, tanaga kirgan ovqatni о‘zlashtiradi. Gidra – sodda hayvonlar, kolovrotkalar, tuban qisqichbaqalar, mayda hashorat lichinkalari va ba’zan mayda baliq chavaqlari bilan oziqlanadi.

3. Chuchuk suv gidrosining kо‘payishi. Gidralar ikki xilda kо‘payadi; a) Jinssiz b) Jinsiy. Jinssiz kо‘payishda kurtaklanib kо‘payish kо‘proq uchraydi. Kurtak gidra tanasida burtma shaklida hosil bо‘lib asta-sekin о‘sib, kurtak bо‘shlig‘i ham ona tanasi bо‘shlig‘i bilan tutashgan bо‘ladi. Jinsiy kо‘payish - gidralarni (ayniqsa О‘zbekiston suv havzalarida yashaydigan) bir necha turi qо‘sh jinsli, xunosa, germofrodit bо‘lib bir gidrada ham urug‘-spermatozoid ham tuxum hо‘jayra yetishadi. Jinsiy hо‘jayralar ektodermoda hosil bо‘ladi. Tuxum suvda urug‘lanadi. Jinsiy kо‘payish kо‘pincha kuz faslida kuzatiladi. Hayvonlarning о‘z yo’qolgan qismini tiklay olish hususiyatlari regeneratsiya deyiladi. Gidrani katta 1 ta paypaslovchi ham butun gidraga aylanishi mumkin. Meduzalar sinfi – bular ochiq dengizlarda, kо‘pchiligi janubiy dengizlarda tarqalgan, erkin yashovchi kovakichlilardir. Bularning kо‘pchiligining shakli soyaboncha yaxshaydi. Stsifomeduzalarning ikki yuzga yaqin turi bor. Sinf vakili sifatida dengizlarda jumladan Qora dengizda kо‘p uchraydigan aureliya meduzasini olish mumkin. Qora dengizning shimoliy qismi Qrim sohillarida bahor va yoz oylarida suv betida kо‘plab suzib yuruvchi och binafsha chiroyli aureliyallarni kо‘rish mumkin. Ularning uncha katta bо‘lmagan soyabonsimon tanasi (diam 10-20-21 sm) tiniq va shilimshiqli tarelkaga о‘xshab ketadi. Soyabonining markaziy ichki (ostki) qismida 4 ta og‘iz oldi paypaslovchilari kurakchalari bо‘ladi va bular о‘rtasida 4 ta og‘zi bо‘ladi. Bularni siena degan vakili zahari juda kuchli hatto odamni, g‘ovvoslarni о‘ldirgan.

4. Marjon poliplar yoki koralli poliplar (Anthozoa). Marjon poliplar – tashqi tomondan ma’lum darajada gidroid poliplarga о‘xshash, о‘troq kovak ichlilar bо‘lib, ba’zi turlari yakka holda; kо‘pchiligi esa koloniya bо‘lib yashaydi. Bular uchun tananing bir muncha murakkablashganligi, jumladan gastral bо‘shlig‘ida maxsus iskanalar va chо‘ntakcha (karmoncha)lar hosil bо‘lganligi, og‘iz teshigi bilan gastral bо‘shlig‘ini tutashtiruvchi ektodermal halqum bо‘lishi harakterlidir. Gastral bо‘shlig‘i atrofidagi entodermal iskanalar devorida otiluvchi juda kо‘p hо‘jayralar saqlovchi mezenteriya iplarining mavjudligi, paypaslovchilarining sakkizta yoki kо‘p bо‘lishi, kо‘pchilik turlarida ektodermadan yoki mezogleya qavatida hosil bо‘luvchi ohak skelet mazkur sinf uchun о‘ziga xos hususiyatlardir. Koralli poliplarda meduzasimon erkin yashovchi avlodlar bо‘lmaydi. 6000 dan ortiq turni birlashtiruvchi mazkur sinfning hamma vakillari faqat ochiq (okean bilan tutash) dengizlarda yashaydi. Bular ikkita kenja sinfga bо‘linadi. 1. Olti nurli korallar. 2. Sakkiz nurli korallar. 5. Aktinia tuzilishi va hayoti. Yakka yashovchi olti nurli polip aktinialarning ba’zi kichikroq turlar Qora dengiz sohillarida, bir necha turlari uzoq Sharq dengizlari va Barents dengizi sohillarida uchraydi. Aktinia g‘о‘lasimon tanasining ostki tovon qismi bilan suv osti buyumlariga yopishib yashaydi. Tananing ustki og‘iz diski deb nomlanuvchi qismida og‘iz, diskning chetida esa bir qancha kaltaryoq paypaslagichlari joylashgan. Gastral bо‘shlig‘i tikkasiga joylashgan bir nechta entoderma iskanalari bilan ajralib, iskanalar oralig‘ida karmon hosil qilgan.

Paypaslovchilar va og‘iz oldi diski yuz minglarcha zaharli otiluvchi hо‘jayralar bilan ta’minlangan. Gastral bо‘shlig‘i iskanalarining qirg‘oqlarida mezenteriya iplari degan tolalar bо‘lib, bular ham juda kо‘p otiluvchi hо‘jayraga ega tanasining ostki qismi muskulli va notekis. Ba’zan aktinia tanasi bilan harakatlanadi. Aktinialar kо‘pchiligi turli hayvonlar, jumladan bir muncha yirik qisqichbaqasimonlar, hatto mayda hayvonlar bilan oziqlanadigan yirtqichlardir. Bularni ovlashda chaqqon va otiluvchan zaharli iplar xizmat qiladi. Chala о‘lik “ov” mezenteriya iplarining zahridan о‘ladi. Otiluvchi hо‘jayralar zahri kuchli ta’sir qiladi. ( Jumladan odamga ham) Aktinia ayrim jinsli. Gonadalari endodermal iskanalarda joylashgan. Tuxum ona aktinia gastral bо‘shlig‘ida urug‘lanadi. Urug‘ suv orqali kiradi. Dastlabki rivojlanish ona tanasidan chiqib biror substratga yopishib oladida mustaqil hayot kechiradi. Bundan tashqari aktinialar kurtaklanib ham kо‘payadi. (Xuddi gidradek) Aktinia okean va dengizlarda kо‘p tarqalgan. Janubiy issiq dengizlarda ularning bir qancha katta (30-70 sm) turli rangdagi turlari uchraydi. Bularning hayoti uchun krablar tanasi ustiga joylashib simbioz hayot kechirishi harakterlidir. Kovak ichlilar ichida aktinialar eng uzoq yashaydigan hayvonlar bо‘lib, 50-60 yilgacha umr kо‘rishi aniqlangan. 6. Madreparariyalar turkumi. - Yakka yashovchi madreparariyalar tashqi kо‘rinishi jihatidan aktinialarga bir oz о‘xshasada, bularda tananing ostki qismi ektodermadan hosil bо‘luvchi ohak skelet bо‘lishi harakterlidir. Kaloniya bо‘lib yashovchi madreporariyalarning individlari yonma-yon yashab tanasining ostki qismi (ohak) 1-1iga qо‘shilib ketadi. Bularning bir avlodi о‘lib ketib bu avlod skeleti ustiga yosh kaloniya kelib joylashadi.

Yillar о‘tishi bilan bir necha avlod skeleti qoldig‘idan dengiz ostida juda katta ohak qatlamlari hosil bо‘ladi. Bulardan “rif”lar hosil bо‘ladi. Mazkur riflarning juda katta “qatori” Avstraliyaning sharqiy sohillarida, Tinch okeanida va Hind okeanda uchraydi. 7.Sakkiz nurli koralli poliplar. Sakkiz nurli koralli poliplarning hamma avlodlari koloniya bо‘lib yashaydi. Ularning tuzilishida tananing og‘iz oldi diskida 8 ta shoxlangan paypaslovchilar, gastral bо‘shlig‘ida 8 ta entodermal iskanalar bо‘lishi, koloniyalarning poya va poliplardan tarkib toplanligi hamda mezogleya qavatida ichki skelet hosil bо‘lishi harakterlidir. О‘rta Dengiz va Qizil dengizda kо‘p tarqalgan alsionium koloniyasi tashqi tomondan bо‘ta yoki daraxtga о‘xshaydi. 8.Kovak ichlilar filogeniyasi. Qadimgi kovakichlilarning kelib chiqish masalasi kо‘p hо‘jayralilarning kelib chiqishi bilan bog‘liqdir. Nemis olimi Gekkelning farazicha dastlabki eng qadimgi kovak ichlilar “suzib yuruvchi kipriklilardan” paydo bо‘lgan. Gekkelning tasviricha, gastral bо‘shlig‘iga ega bо‘lgan ekto-entodermali ya’ni ikki qavatli organizm bо‘lgan. Uning о‘troqlikka kо‘chishi natijasida dastlabki kovakichlilar rivojlangan. Bularning kelib chiqishi ustida ishlagan rus olimi I.I.Mechnikov kovak ichlilarni embrion rivojlanishini chuqur о‘rgangan. U kovak ichlilarning eng qadimgi vakillari gidropoliplar deb ataydi.

Похожие

Eumetazoalar (Eumetazoa) Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) va Taroqsimonlar (Ctenophora) tiplari

Ковакичлиларнинг (coelenterata) купайиши ва индивидуал ривожланиши

Xordalilar tipi

Xordalilar tipi

Ignatеrililar tipi