Hujayra differensiasiyasi mexanizmi - Зоология - Рефераты

Hujayra differensiasiyasi mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Hujayra differensiasiyasi mexanizmi Reja: 1Differensiasiya jarayoni. 2Hujayra differensiasiyasining biokimyoviy mexanizmi. 3.Hujayra va to'qima differcnsiasiyasining genetik nazorat qilinishi. 4.Hujayralararo aloqa.

Differensiasiya deyilganda keiib chiqishi umumiy bo'lgan hujayralarda morfologik, fiziologik va funksional jihatdan farqlar paydo bo'lishi jarayonlaiimng umumiy yig'indisi tushuniladi, Differensiasiya jarayon* rivojlanishning hamma bosqichlarida sodir bo'ladi. Embrion hosil bo'lguncha tuxum hujayra differensiasiyaga uchraydi. Keyinchalik blastula, gastrulyasiya davrlarida organlar hosil bo'lishi va rivojianishi jarayonida hujayralarning har xil morfologik, fiziologik, biokimyoviy va funksional differensiasiyasi kuzatiladi. Ammo differensiasiya tufayli hujayralar bir-biriga va organizmga qaram bo'lib qoladi. Differensiasiya jinsiy voyaga yetgan organizmda ham sodir bo'ladi va organizm yangilanishining asosini tashkil etadi. Shunday qilib, hujayra differensiasiyasi embrional rivojlanish davridan boshlanadi va bu mexanizm voyaga yetgan organizmdagi hujayralarga ham o'tadi. Differensiasiya tufayli hujayra xilma-xilligi ortadi va hujayralarning morfologik, fiziologik, biokimyoviy jihatdan farqi paydo bo'ladi. Shuning uchun ularni klassifikasiyalash mezoni ham hozircha ishlab chiqilmagan. Hujayraning metabohk va funksional xususiyatlari doimo o'zgarib boradi. Eng ishonchli morfologik, fiziologik, biokimyoviy va boshqatestlarasosida umurtqali hayvonlar organizmida 100 dan ortiq differensiallashgan hujayralar tipini aniqlash mumkin. Tuban organizmlardadifferensiallashgan hujayralar tipi kam, evolyusiya jarayonida organizmlar murakkablashgan sari bu ko'rsatgich ham ortib borgan va organizmlar murakkablashuvining ko'rsatgichi sifatida qabul qilingan. Individual rivojlanish biologiyasi fanining muhim vazifasi qanday mexanizmlar hujayralar o'rtasidagi farqni yuzaga keltirishini va differensiasiya qonuniyatlarini aniqlashdan iborat. Bu muammolar ayni paytda molekulyar- genetik va hujayra-to'qima darajasida ishlab chiqilmoqda. Hujayra differensiasiyasining biokimyoviy mexanizmi. Differensiasiya jarayonini o'rganishda genetik, molekulyar-biologik usullardan keng foydalanilmoqda. Hujayra differensiasiyasini o'rganishda molekulyar biologiyaning hissasi shundaki, bu jarayonni oqsillarning farqi orqali bilish mumkin. Shunday qilib, molekulyar biologiya hujayra differensiasiyasini

oydinlashtirdi. Shu mimosabat bilan quyidagi savollar tug'iladi: 1) haqiqatdaii ham differensiallashgan hujayralarda oqsiliar har xil bo'ladimi? 2) bu farqlar gen tarkibi yoki funksiyasi bilan belgilanadimi? 1. Biokimyoviy tahlil shuni ko'rsatdiki, morfologik va funksional jihatdan farq qiladigan hujayralarda ko'pchilik oqsiliar sifat jihatdan farq qilmaydi. Bunday oqsillar har qanday hujayrada hayotiy zarurdir. Ba'zi ixtisoslashgan oqsillar sifat jihatdan farq qiladi. Bular ayrim hujayralarda uchraydi, xolos va ular hujayraning hayoti uchun zarur emas. Masalan, eritrositdagi gemoglobin, immun sistemadagi immunoglobulin, teri epiteliysidagi keratin, muskuldagi aktin, miozin va boshqalar shular jumlasidandir. Umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan oqsillar harnma hujayralarda uchrasa : ham, ularning sifati farq qiladi, bu esa qo'shimcha farqlarni yuzaga keltiradi. Bu holat, ayniqsa, fermentlarda yaqqol seziladi. 2. A. Veysman fikricha, har xil hujayralarda genlar turlicha bo'ladi. 1 Keyinchalik T. Morgan shunday xulosaga keldiki, genlar tarkibi bir xil, '• ammo ularning funksiyasi har xil bo'ladi. Keyingi yarim asr davomida bu » masala fiziko-kimyoviy, sito-embriologik, molekulyar-genetik usullar yordamida hal etildi. Ana shu usullar yordamida genlar tarkibi, DNK miqdori o'rganildi. Bu muammorii hal etishda T. Morganning irsiyatning xromosoma nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Sitogenetik va genetik tadqiqotlardan malum bo'lishicha, DNK miqdori (diskiar soni) genlar I soniga teng. Ammo bu muammoni yechishda faqat sitogenetik usul yetarli i emas, shuning uchun DNK ning sifat va miqdor xususiyatlarini ham I o'rganish lozim. Bunday ma'lumotlar o'rganish usuUarining aniqligiga bog'liq. Tadqiqotlarning ko'rsatishicha, individual rivojlanish davrida DNK replikasiyasi xromosomalarning hamma hujayralarda teng tarqalishini ta'minlaydi. Shundan ma'lumki, har xil hujayralarda son va sifat jihatdan nuldeotidlar ketma-ketligi bir xil bo'ladi. Ammo xromosomalarning har xil qismida DNK replikasiyasi har xil bo'lishi uning miqdor jihatdan ham har xil bo'lishiga olib keladi. Bunday holatlarda genlar miqdor jihatdan o'zgaradi.

Ba'zan esa genomning sifat jihatdan o'zgarishi ham kuzatiladi. Genomning sifat jihatdan o'zgarisWning 2 ta turi mavjud: 1) limfositlar differensiasiyasi tufayli immunoglobulin genining qayta qurilishi; 2) " embriogenezning dastlabki davrlarida tirik oigariizmlarning ba'zi turlarida xromatinlarning eiiminasiyasi va diminusiyasi (kamayishi) kuzatiladi. Hujayra va to'qima differcnsiasiyasining genetik nazorat qilinishi. Embrional rivojlanish davridasodir bo'ladigan hammahodisalar genotip tomonidan boshqariladi. Ammo bu jarayonlarda genlar ishtiroki tahlil qilinmaydi. Masalan, urug'lanish, maydalanish, blastula, gastrulyasiya jarayonlari genlar tomonidan qanday idora etilishi bayon etilmaydi. Chunki ayni paytda embriologiya bunday ma'lumotlarga ega emas. Ikkinchi tomondan, embriologiya bu muammolarni yoritishda gen ishtirokidan tashqari shunday ko'p ma'lumotlarga egaki, ular rivojlanish jarayonida gen va xromosoma ahamiyatini pasaytiradi. Partenogenezda normal rivojlanish uchun ota genlarining ishtiroki shart emas. Speimatozoidda joylashgan genlar boshqaradigan belgilar bundan mustasno. Ba'zan tuxum hujayra xromosomalari zarur bo'lmaydi. Jumladan, androgenetik embrionlar ota yadrosidan iborat bo'lgan tuxumlardan rivojlanadi. Masalan, BAAstaurov vaV.P.Ostryakova-Varshaver 1957 yildatut ipakqurtining bir turining tuxum hujayrasi yadrosini o'idirib, boshqa turning spermatozoidi bilan urug'lantirgan. Bu turlarda polispermiya hodisasi uchraydi. Urug'lanishdan keyin ikkita spermatozoidning yadrosi qo'shilib, normal rivojlanish sodir bo'lgan va diploid geterospermiyaandrogen organizmpaydo bo'lgan. Ba'zi embriologlar (J.Brashe, YuAFilipchenko vaboshqalar) fikricha, embriorming dastlabki davrlarini boshqaradigan irsiy omil mayjud. Ular yadroda va sitoplazmada joylashgan. Ayrim embriologlar fikricha, genlar embrionda asosiy organlar hosil bo'lishida qatnashmaydi, faqat differensiasiyaning oxirgi bosqichlarini nazorat qiladi. Jumladan, bu fikrga ko'ra, ko'zning rangi gen nazoratida bo'ladi, ammo gen ishtirokisiz taraqqiy etadi. Agar tuxum yadrosini zararlamasdan, kulrang o'roq zararlansa, tezda xorda va nerv sistema

differensiasiyasi buziladi. Amfibiyalar tuxumining kulrang o'rog'ining o'rnini almashtirib qo'yish ham mumkin. 1936 yilda ye.Garvey yadrosiz zigotaning maydalanishini birinchi marta kuzatdi. E.Vilson (1936) Nereis relagisa tuxumini plastinkasimon shisha bilan buzdi va keyingi uch marta maydalanish meridian bo'yicha sodir bo'lishini kuzatdi. Hosil bo'lgan embrion 8 ta blastomerdan iborat bo'Ub, plastinka shaklida bo'ladi. Keyin ta'sir pasayganda embrion 8 ta makromer va 8 ta mikromerdan iborat bo'ldi. Erkin yashaydigan lichinka hosil bo'lib, uning ichagi 8 ta makromerdan iborat bo'ladi. Vilson XIX asrning oxirida shunday xulosaga kelgan ediki, polixetlar hujayrasining differensiasiyasi yadroga emas, balki sitoplazma xususiyatlariga bog'liq. E.Shtaufer 1945 yilda aksolotlning erkak va urg'ochi pronukleuslarini buzadi va blastula davrida yadrosiz normal rivojlanishni kuzatadi. Shuning bilan birgalikda, embrion rivojlanishining dastlabki davrlaridan boshlab genlar qatnashishi to'g'risidagi ma'lumotlar ham bor. D.F.Paulson (1940, 1945) X-xromosoma yo'qligi tufayli drozofila rivojlanishi buzilishini kuzatgan. Xromosomaning malum qismining yo'q bo'lishi tufayli nerv sistemasi, ichak, mezoderma hosilalari rivojlanishti buzilishi kuzatilgan. Xromosomalarning yo'g'onlashgan qismi "puflar" deyilib, ba'zi olimlar hujayra va to'qima differensiasiyasini ana shu puflar bilan bog'lamoqdalar. Puflar genlarning bir-biriga o'tish joyi hisoblanadi. Genetiklar fikricha, xromosomaning vazifasi irsiy axborotni kodlashtirish va uni ro'yobga chiqarishdan iborat. Har xil populyasiyalar va mutant organizmlarda puflarning asosiy qismi deyarli bir xii bo'iishi qiziqarli holatdir. Xromosomalarga tashqi muhit omillari ta'sir etishi isbotlangan. Kiknadzening bu fikrini embriologlar albatta inobatga olishi lozim. Ammo oiganizmda shakl hosil boiish jarayonida puflar qanday vazifalarni bajarishi aniqlanmagan. Shuning uchun ko'plab olimlar puflarning

morfogenetik vazifasini belgilashda ehtiyot bo'lish lozim, ; deb liisoblaydilar. Puflarning hosil bo'iishi ionlarga bog'liqligi to'g'risidagi ma'lumotlar ham bor. Xulosa qilib aytganda, hujayra, to'qima va organ differensiasiyasi davrida genlarning ahamiyati to'g'risida ko'plab ilmiy ma'lumotlar olingan. Ammo bu ma ' lumotlar ana shu jarayonlarni to ' liq isbotlash uchun yetarli emas . Shuning uchun bu sohadagi tadqiqotlar kelajakda davom etdirilishi lozim . Differensiasiyaning hujayra darajasida sodir bo ' lishi . Hujayra differensiasiyasining mexanizmi bo'linish hisoblanadi. Ko'plab tadqiqotlar hujayraning bo'iinishi va differensiasiyasi o'rtasidagi munosabatga, hujayra sikiining fazalari bilan differensiasiya jarayonlari o'rtasidagi munosabatlarga . bag'ishlangan. Hujayra kloni va differensiasiya. Embrion rivojlanishi bilan differensiasiya jarayoni ko'plab hujayralami qamrab oladi. Determinasiya va differensiasiya tufayli hujayralar soni ortib, to'qima hosil bo'ladi. Bundan xulosa shuki, differensiasiya mexanizmi, ya'ni kompetensiya, determinasiya, differensiasiya bosqichlari hujayra bo'iinishi jarayonida yo'qolmaydi, balki hujayraning keying! avlodiga, ya'ni qiz hujayraga o'tadi. Jumladan, differensiasiya tufayli paydo bo'ladigan fenotip hujayra bo'iinishi orqali qiz hujayraga genotip kabi beriladi.Genotipikvaepigenetikirsiyat avloddan-avlodgao'tishi vao'zgarishning saqlanishi bilan aniqlanadi. Bitta hujayrani sun'iy sharoitda ko'paytirib to'qima, organlar va organizm hosil qilish klon deyiladi (klon - novda degan ma'noni bildiradi). Jumladan, gonositiardan hosil bo'ladigan jinsiy hujayralar, qon hujayralar! klonlari bunga misol bo'ladi. Klonlar potensiyasining ro'yobga chiqishi uchun atrofdagi somatik hujayralar ta'siri muhim ahamiyatga ega. Hujayralar differensiasiyasining doimiyligi. Hujayraning determinasiya holati uning bo'linishi tufayli doimiy ravishda keyingi avlodlarga o'tadi. Hujayra differensiasiya holatining doimiyligi qanday bo'ladi? Differensiallashgan hujayra morfologik holatini saqlab qoladi, o'z vazifalarini bajaradi. O'zgargan sharoitda bu holatlar ham o'zgaradi, Hujayra differensiasiya holatini yo'qotadi, ya'ni dedifFerensiallashadi yoki boshqa holatlarga o'tadi. Buni transdifferensiasiya deyiladi.

Hujayralararo aloqa Hujayralararo munosabat individual rivojlanishda muhim o'rin egallaydi. Bu munosabatning 2 tatipi: kontakt vadistant tiplari farqlanadi. Hujayralar o'rtasidagi kontakt aioqa. Hujayralar o'rtasidagi bevosita aloqa kontakt aloqa deyiladi. Bunday hujayralarning membranasi o'rtasidagi masofa 0,02 mkm bo'ladi va ufarga vorsinka hujayralari, nerv hujayralari kiradi. Ba'zan hujayra membranasidan maxsus xaltacha hosil bo'Ub, bir hujayraning boshqa hujayra bilan aloqasini o'rnatadi. Bir xil hujayralar o'rtasidagi aloqa. Hujayraning harakati ular o'rtasidagi aloqani o'rnatuvchi omillardan biri hisoblanadi. Harakat orqali organizmning har xil qismidagi hujayralar o'rtasida aloqa o'rnatiladi. Ko'plab morfogenetik jarayonlarda hujayralar membranasi orqali harakatlanadi. Jumladan, birlamclii ichak hujayralari blastosel bo'ylab harakatlanadi, yurak murtagi mezenximasi ichak devori bo'ylab harakatlanadi. Bu harakatlarning ko'pi aniq yo'nalishga ega. Bunga mo'ljal oluvchi egatcha sabab bo'lsa kerak. Avstriyalik biolog P. Veyss bu hodisani "kontaktli mo'ljal" deb atadi. Kontaktli mo'ljal hujayra harakati paytida substrat va boshqa hujayra yuzasi bo'ylab sodir bo'ladi. Buning natijasida bir xil hujayralar bir joyda to'planadi. Natijada morfogenetik jarayonlar sodir bo'ladi. Kontaktli mo'ljal tufayli nerv tolalari o'sishi mumkin. Hujayralar o'rtasidagi distant aloqa. Hujayralar o'rtasidagi bevosita aloqa fiziologik, biokimyoviy va strukturaviy o'zgarishlarga javob bera olmaydi. Bundan tashqari, hujayralar o'rtasidagi distant aloqa mexanizmiga ta'sir etuvchi omillar ham o'rganildi. Bunday omillarga zamburug'lardagi xemotaksis qiluvchi modda, nerv tolasini o'stiruvchi omil, neyromediatorlar, gormonlar kiradi. Bu omillar ta'sir etish mexanizmi bilan farq qiladi. Hujayralar o'rtasidagi distant aloqani o'rnatishda qatnashadigan moddalardan zamburug'larning miksameba moddasi yaxshi o 'rganilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Tokin B.P. Ob sha ya embriologiY. M., «V i sshaya shkola», 1987. 2.Gazaryan K.G., Belousov L.V. Biologiya individualnogo razvitiya jivotnix. M., «Visshaya shkola», 1988. 3.Salixbayev I.K. Individual taraqqiyot biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1988. 4.Salixbayev I.K. Rivojlanish biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1992. 5.Novikov N.I., Svyatenko YE.S. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po gistologii i embriologii. M., 1984. 6.Yarigin V.N. i dr. Biologiya v 2-x knigax. M., «Visshaya shkola», 1999.

Похожие

Differensiasiya va determinasiya

Organizm rivojlanishi va muhit

O'sish

Embrion qavatlaridan organlarning hosil bo'lishi

Gastrulyasiya