Differensiasiya va determinasiya - Зоология - Рефераты

Differensiasiya va determinasiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Differensiasiya va determinasiya Reja: 1.Embrion rivojlanishining dastlabki davrida uning qismlanning bir-biriga bog'liqligi. 2.Rivojlanayotgan embrionning "Tashkoliy markazlari". Induksiya hodisasi. 3.Embrional regulyasiya.

Differensiasiya deyilganda taraqqiy etayotgan embrionning bir xil hujayralarining turli funksiyalarni bajaradigan organlar hosil qilishi tushuniladi. Differensiasiya lotincha differentia - har xil, farq degan ma'noni bildiradi. Determinasiya embrion malum qismining keyingi taraqqiyot yo'li (taqdiri) hisoblanadi. Determinasiya lotincha determinatio - chegaralash, aniqlash degan ma'noni bildiradi. Embrion taraqqiyoti davrida blastomerlardan har xil to'qimalar, organlar paydo bo'ladi. Embriologiyaning muhim vazifasi organlar sistemasining hosil bo'lishida ketma-ketlikni aniqlashdan iborat. Embrional regulyasiya deyilganda embrionning yoki uning malum qismining tabiiy yoki sun'iy o'zgarishdan keyin normal rivojlanishini tiklanishi tushuniladi. Bu ta'limotni nemis embriologi G. Drish fanga kiritgan. Embrional regulyasiya o'zgarish holatidan deteiminasiyaga qanday o'tishini isbotlaydi. Determinasiya butun embriondan boshlanadi va alohida qismlarda sodir bo'ladi. Har xil tuxumlarda maydalanishgacha ko'plab tajribalar o'tkazilgan. Jumladan, sentromgayordamidatuxumning malum qismi ajratilgan, pipetka yordamida ooplazma olib tashlangan, bir necha tuxumlar birga qo'shilgan. Tuxumning malum qismi olib tashlansa, normal rivojlanish sodir bo'ladi, ammo kichikroq organizm paydo bo'ladi. Bunday ma'lumotlar xalqali chuvalchanglar, mollyuskalar, ninatanlilarda olingan. Olingan malumotiarga asoslanib, Ru hamma hayvonlarning tuxum hujayrasini 2 guruhga: regulyasion va mozaik hujayralarga ajratdi. Regulyasion hujayra regulyasiya xususiyatiga ega bo'lgan, mozaik hujayraga determinasiya rivojlanish. yo'nalishini o'zgartirmaydigan tuxum hujayrani kiritdi. Keyingi tajribalar ko'rsatishicha, bu hujayralar o'rtasida sifat jihatdan farq yo'q, ammo regulyasiya xususiyatiga ega bo'lgan son jihatidanfarqlarbor. Agar hujayrada animal va vegetativ qutblar nisbati normal bo'lsa, gidromeduzaning 32 blastomerlik davrida har bir blastomeridan normal organizm rivojianishi mumkin. Bunday holatni dengiz tipratikanidaham :. kuzatish mumkin. Agar blastomerda animal yoki vegetativ qutb ko'proq bo'lsa, uridan ! normal embrion rivojlanmaydi. Agar animal qutbda blastomerlar ko'proq bo'lsa, blastomerlar ko'priklar bilan tutashadi va rivojlanish to'xtaydi, agar vegetativ qutbda ko'proq bo'lsa,

entoderma ko'proq rivojlanadi, ektoderma kam rivojlanadi. Demak, blastomer hosil bo'layotganda qutblar nisbati ' normal boimasa, rivojlanishm regulyasiya qiluvchi qism yetishmasligi yoki ko'payib ketishi, buning natijasida rivojlanish jarayoni buzilishi mumkin. Dengiz tipratikanining blastomerlarini bir-biridan ajratib, keyin tartibsiz aralashtirilganda ham organizm paydo bo'ladi. Ammo normal rivojlanish . regulyasiyasi buziladi. Sichqonlarda 2 blastomerlik davrida blastomerlar bir- biridan ajratilganda har biridan normal embrion taraqqiy etgan. Bundan tashqari 2-3 ta embrion qo'shilganda ham normal rivojlanish kuzatilgan. Bu tajribalardan xulosa shuki, birinchidan, rivojlanishning qaysi bosqichida embrion qismlarida determinasiya jarayoni boshlanishi, ikkinchidan, regulyasiya hodisasi determinasiya ustidan to'liq nazorat qilishi aniqlandi. DifFerensiasiya va determinasiya muammolarini o'rganishda nemis olimi G. Shpeman va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo'ldi. Ular embrionda "tashkiliy markaz" borligini aniqladi. Yangi mikroxirurgiya usuli bilan embrionning bir qismini boshqa embrionga transplantasiya qildilar. Bunda bir tur doirasida gomotransplantasiya, bir avlod turlari o'rtasida geterotransplantasiya, uzoq formalar o'rtasida ksenoplastika amalga oshirildi. Bu usul ko'plab yangiliklarga sabab bo'ldi. XX asr boshlarida bir organning boshqa organ ta'sirida kelib chiqishi isbotlandi va bu jarayon induksiya deb ataladi. Tajribalarda aniqlanisbicha, ko'z to'qimalari ta'sirida boshqa to'qimalardan ko'z gavhari hosil bo'lganligi aniqlangan. Ma'lum bir to'qima qaysi organni hosil qilislii va malum organni har qanday to'qimadan hosil qilish nazariy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Induksiyaga ega bo'lgan organlar to'qimasining asosini oqsil tashkil etadi. Induksiyaga olib keluvchi omillar induktoriar deyiladi. Orgamzm qancha yuksak darajada taraqqiy etgan bo'lsa, uning hujayralari ham shuncha yuqori darajada differensiallashgan bo'ladi. Bu xulosa ham hujayra va yadro transplantasiyasiga oid tajribalar orqali chiqarildi.

Miksomisetlarning har bir hujayrasidan yangi organizm paydo bo ' lishi mumkin . Ular organizmi spora , tola va bazal diskdan tashkil topadi . Hayvonlarda organizmni tashkil etadigan organlar embrion varaqlaridan paydo bo ' ladi va har bir varaq malum turda o ' ziga xos organlarni hosil qiladi . Embrion rivojIanishning dastlabki davrida u ning qismlariiiiiig bir - biriga bogiiqligi Tuxum hujayra har bir tur hayvonda o ' ziga xos tuzilishga ega bo ' ladi va morfologik , biokimyoviy va fiziologik jihatdan murakkab tuzilgan . Har xil tuxumlar taraqqiyotining dastlabki davr - laridan boshlab determinasiyalashgan bo ' ladi . Spiral maydalanadigan tuxumlarda blastomerlar taqdiri oldindan aniqlangan bo ' ladi . Bunday tuxumlar determinasiyalangan tuxumlar deyiladi . Pluteus taraqqiyoti davrida 16 ta blastomer hosil bo ' lganda 8 ta yuqorida joylashgan blastomerlardan ektoderma , oldingi to ' rttasidan birlamchi ichak , mikromerlardan mezenxima hosil bo'ladi. Bunday tuxumlar regulyasion tiixum deyiladi. Maydalanish natijasida 2 ta blastomer hosil bo'lgandan keyin ularning liar biri yangi biologik sistemaning ajralmas qismi hisoblanadi. Organizmning har bir bosqichi uning bir butunligi va hitegrasiyasining yangi ko'rinishi hisoblanadi. V.Fogt baqa embrionining blastula davrida prezumptiv xaritasini tajribalar orqali aniqlashga'muvaffaq bo'ldi. Har bir organ dastlab embrionning qaysi blastomeridan, qaysi qavatidan hosil bo'lishi ham tajribalar yo'M bilan aniqlangan. Ana shu hujayralarning rivojlanish yo'lini o'zgartirish mumkinrni? G.Shpeman triton embrion rivojlanishining blastula davrida bitta embriondan bir bo'lak medulyar plastinkani, ikkinchi embriondan teri ektodermasining o'rnini bir-biriga almashtirib qo'ydi. Ko'chirib o'tkazilgan hujayralar o'zining yo'nalishi bo'yicha emas, baiki atroiidagi hujayralar ta'sirida teri ektodermasidan nerv sistemasi, nerv plastinkasidan teri taraqqiy etdi. Xuddi shunday tajribalar ektoderma va mezoderma hujayralarida ham o'tkazilib, shunga o'xshash natijalar ohndi G.Shpeman blastula bosqichida embrionning ko'chirib o'tkazilgan qismi yangi organ hosil qilishini labil determinasiya deba tadi.

Rivojlanayotgan embrionning " Tashkiliy markazlari ". Induksiya hodisasi Rivojlanayotgan embrion qismlarining o ' zaro ta ' siri embrional induksiya deyiladi . Embrionning malum qismi boshqa qismiga ta ' sir etib , uning rivojlanish yo ' nalishini o ' zgartirishi mumkin . G . Shpeman va uning shogirdlari (1924) embrionning ma ' lum qismi taqdirini kuzatish uchun tritonning ikki turi : pigmenti bo ' lmagan oq tuxumli va sariq - kulrang rangli tuxumli tritonlardan foydalandi . Taroqsimon triton embrionining gastrula davrida blastopor labining dorzal tomonidan bir bo ' lagini ola triton embrionining shu bosqichini yon yoki ventral tomoniga ko ' chirib o ' tkazdi . Ko ' chirib o ' tkazilgan joyda nerv nayi , xordavaboshqaorganlar taraqqiy etgan . Resipientdaqo ' shimcha embrion hosil bo ' lishi ham mumkin , ammo donorning rangli hujayralarini har xil organlarda topish mumkin . Bu tajribalardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin. Birinchidan, blastopor labining yelka tomonidan ko'chirib o'tkazilgan hujayralar atrofidagi hujayralarning rivojlanishini o'zgartirish mumkin. Ikkinchidan, resipient oldingi imkoniyatlarga nisbatan kengroq imkoniyatlarga ega bo'ladi. Uchinchidan, embrional regulyasiya ishga tushadi va ma'lum natijalar paydo qiladi. G.Shpeman blastopor labining yelka qismini birlamchi embronal "tashkilotchi" deb atadi. Chunki rivojlanishning dastlabki davrlarida bunday ta'sirni topib bo'lmasdi, tashkilotchi deyiUshiga sabab morfogenezga ta'sir etib, yangi organ hosil bo'lgan. Ayni paytda blastopor labi yelka qismining asosiy vazifasi xordomezodermal kurtakka tegishli bo'lib, uni birlamclii embrional induktor deb ataladi. Embrion bir qismining boshqa qismiga ta'sirini esa embrional induksiya deb ataladi. Aniqlanishicha, o'lik to'qimalar, kimyoviy moddalar induksiya hosil qilishi mumkin. Shunday qiHb, tashMotcliining kimyoviy tabiati aniqlandi. Shuning bilan birgalikda, javob reaksiyasi ham induktorning faqat kimyoviy tarkibiga bog'hq emasUgi ma'lum bo'ldi. Embriologlar fikricha, ba'zi induktorlar turli darajada to'qima taqdirini aniqlashga ixtisoslashgan bo'lishi mumkin. Agar gastrulaning dastlabki davrida

blastopor labining yelka qismi ko'chirib o'tkazilsa, oldingi miya taraqqiy etadi. Agar gastrulaning keyingi davrida blastopor labining yelka qismi ko'chirib o'tkazilsa, orqa miya va mezodermal to'qima hosil bo'ladi. Shuningdek, nukleoproteinlar, neytrallovchi oqsillar mezoderma hosil bo'lishiga ta'sir etuvchi omil hisoblanadi. Agar ana shu ikki induktor qo'shilsa, yaxshi taraqqiy etgan embrion hosil bo'ladi. Boshqa induktorlar maxsus bo'lmagan ta'sir ko'rsatadi. Aniqlanishicha, eshitish xaltasi eshitish organiga har xil morfogenetik jarayonlarni faollashtiruvchi sifatida ta'sir etadi. Tritonning ko'chirib o'tkazilgan yon chiziq organi oyoqlarga induktor sifatida ta'sir etadi. Burun plakodi vagipofizni ko'chirib o'tkazish ham oyoqlar uchun induktor hisoblanadi. Qo'shimcha oyoqlar yon chiziq sohasida oson induksiyalanadi, oyoqlar yon tomonda ham hosil bo'ladi. Bu tajribalardan maxsus javoblar faqat induktorga emas, ta'sirotni qabul qilayotgan organlarga ham bog'liq, degan xulosa chiqadi. Morfogenez va hujayra differensiasiyasining induksion ta ' sirini o ' rganishga oid qiziqarli tajribalar o ' tkazilgan . Bezlar morfogeneziga mezenxima ta'sir etadi. Keyingi yillarda induksiyaning molekulyar va hujayra mexanizmi o'rganilmoqda. Embrional regulyasiya Embrional regulyasiya deyilganda butun embrion yoki uning ma'lum qismining taraqqiyoti tabiiy yoki sun'iy buzilishidan keyin qayta tiklanishi tushuniladi. Embrionning regulyasion imkoniyatlarini o'rganish uchun quyidagi usullardan foydalanilgan: 1) embrion materialining bir qismini olib tashlash; 2) qo'shimcha material kiritish; 3) embrion qismlarini aralashtirib tashlash yoki sentrofuga yordamida aralashtirish. Bu jarayonlar tuxum, zigota, maydalanish, gastrulyasiya va organogenez bosqichlarida amalga oshirildi. Maydalanishgachatuxum hujayrasitoplazmasining bir qismi pipetkayoki sentrofuga yordamida olib tashlanadi. Aniqlanishicha, ko'pchilik holatlarda tuxum hujayra sitoplazmasining 1/3 qismi olinsa ham, normal taraqqiyot davom etadi,

ba'zan kichikroq embrion hosil bo'lishi mumkin. Bunday ma'lumotlar kovakichlilar, kamtukli halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, assidiyalar, ninatanlilar ustida o'tkazilgan tajribalar natijasida olingan. Ikki va undan ortiq tuxum hujayrani qo'shish natijasida ham normal embrion hosil bo'ladi. Dengiz tipratikani gonadasidan chiqqan tuxum ingichkaidishgasolinsa, ba'zi tuxumlar bir-biri bilan qo'shiladi. Agar ular sun'iy urag'iantirilsa, normal lichinka rivojianadi, ammo hajmi va hujayralari ikki marta katta bo'ladi. Shunday qilib, ikkita ooplazma qo'shilsa, bitta organizm hosil bo'ladi. Tuxum hujayra sentrofugalash ham qiziqarli ma'lumotlar beradi. Aniqlanishicha, chuvalchanglar, mollyuskalar, dengiz tipratikani tuxumini kuchli sentrofugalash birinchi maydalanish egatchasini va rivojlanish yo'nalishini o'zgartira olmaydi. Normal lichinkada moddalarning normal taqsimlanganligini ko'rish mumkin. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra, sitoplazmadagi moddalar rivojlanish yo'nalishini belgilay olmaydi. Rivojlanish yo'nalishi tuxumdagi energetik va fiziologik xususiyatlarga bog'liq. Bu tajribalardan xulosa shuki, ooplazmatik segregasiya determinasiyaning asosiy sababi emas, lining buzilishi tufayli embrional regulyasiya yuz beradi. Maydalanish bosqichida ko'plab tajribalar o'tkazilgan. Deyarli hamma hayvonlarda birinchi maydaianishdan keyin blastomerlarni bir-biridan ajratilsa, ularning har biridan normal embrion rivojianadi. Buni monozigotali egizaklar deyiladLDengiz tipratikanida4 tablastomerlikdavridaular ajratilsa, har biridan normal lichinka paydo bo'ladi. 8 ta blastomer hosil bo'lganda vegetativ qutbdagi blastomerlarda regulyasiya sodir bo'ladi, animal qutbdagi blastomerlarning rivojlanishi uchun ularni litiy tuzining eritmasiga solish kerak. Maydalanish davrida regulyasiya sodir bo'lishi minogalar, baliqlar, amfibiyalar, yuksak umurtqalilarda uchraydi. Unga blastomerlarni izolyasiyalash va monozigotali egizaklar, qo'shaloqli mayiblarga oid tajribalar misol bo'ladi. To'it hujayrali sichqon embrionining blastomerlarini bir- biridan ajratilsa, uchta blastosista va bitta trofoblastik xaltacha hosil bo'lgan. Nematodlarda ham shunday holatni kuzatish mumkin. Bu tajribalardan xulosa shuki, har bir alohida

blastomeming moifogenez potensiyasi normal rivojlanishga nisbatan yuqori bo'ladi. Potensiya deyilganda embrion qismlarining maksimal imkoniyati, ya'ni riyojlanining imkoniyati yetganicha ro'yobga chiqarishi tushuniladi. Normal rivojlanishda bu imkoriiyatlarnirig bittasi ro'yobga chiqadi, boshqalari esa tajribalar yo'li bilan o'rganilishi mumkin. Keng potensiya totipotentlikham deb ataladi. Blastomerlarning keng potensiyasi ularni ko'chirib o'tkazish va o'rnini almashtirish orqali o'rganilishi mumkin. Dengiz tipratikanining blastomerlarini ajratib, tartibsiz aralashtirilgan. Natijada normal lichinka hosil bo'lgan, ammo boshqa yo'nalish bilan paydo bo'lgan. Masalan, ichaklar invaginasiya yo'li bilan emas, shizosel, ya'ni zich hujayralarning tarqaiishi yo'li bilan paydo bo'lgan. Bu regulyasiya jarayonining muhim xususiyati hisoblanadi. Sut emizuvchilar blastomeri ko'chirib o'tkazilsa, ular o'tkazilgan joyga mos ravishda rivojlanadi. Trofoblastlar ko'chirib o'tkazilganda shunday holat kuzatilgan. Bunda blastomer taqdiri boshqa biastomerlar bilan aloqasiga bog'liq bo'iadi. Agar embrion tana bo'shlig'iga joylashtirilsa, undan yirik o'stma (embriokarsinoma) hosil bo'iadi. Agar bu o'stma hujayrasi blastosista davrida o'tkazilsa, embrionning normal rivojlanishi kuzatiladi. Determinasiya rivojlanishning oxirgi bosqichi bo'imasa, embrional regulyasiya rivojlanishning asosini tashkil etadi. Embrional regulyasiya nemis embriologi G. Drish (1908) tomonidan aniqlangan. Shunday qilib, determinasiya va embrional regulyasiya bir-biriga qarama-qarshi, ammo embrion rivojlanishining bir butunhgini ta'minlashda o'zaro bog'liqdir. Diterminasiya bir butun organizmdan uning qismlariga boradigan jarayon hisoblanadi. Chunki embrion rivojlanishining dastlabki davrida hali hujayra taqdiri aniqlanmagan bo'iadi. Keyinchalik embrion qismlari determinasiyalanadi. Odatda determinasiya differensiasiya bilan almashinadi va embrion qismlari ixtisoslashib, ular o'rtasida aloqa paydo bo'iadi. Agar jinsiy voyaga yetgan organizm lichinkadan oddiyroq tuzilgan bo'lsa, bu qonuniyatdan mustasno bo'iadi. Taraqqiyotning regulyator xususiyati adaptiv imkoniyatlarga ega bo'lib, agar bir bosqich pasaysa yoki tushib qolsa ham, normal rivojlanish davom etishi

mumkin. Noqulay sharoitda o'zgaruvchanlik imkoniyati evolyusion qayta qurish uchun manba bo'lishi mumkin. Bu ma'lumotlar umurtqalilar tuxumining regulyasion tipigaxos bo'lib, ularda umurtqasiz hayvonlarga nisbatan embrional regulyasiya kuchliroq namoyon bo'iadi. I.I. Shmaigauzen individual rivojlanish davrida organizmning bir butunligi haqida. I.I. Shmaigauzen birinchi bo'lib ontogenez va filogenez davrida organizmning bir butunligi muammosini o'rgandi. Bungacha integrasiya muammosi bilan fiziologlar shug'uUanishgan, embriologlar esa diflferensiasiya muammosini o'rganganlar. Organizm bir butunligi tushunchasiga I.I. Shmalgauzen ilmiy jihatdan ta'rif bergan. Organizm rivojlanishining hamma bosqichlarida bir butun sistemadan iborat bo'ladi. Organizmning progressiv murakkablashuvi butun organizmning differensiasiyasi va qismlarining ixtsisoslashishi hisoblanadi. Har bir qism o'zining mustaqil vazifalariga ega bo'ladi. Organlarning har qanday ixtisoslashishi organizmning boshqa qismlari bilan bog'liq. LI. Shmalgauzen fikricha, organ qancha ko'p ixtisoslashgan bo'lsa, shuncha ko'p boshqa organlar bilan bog'liq bo'ladi. "Har bir organning maxsus funksiyasi bor. Ammo bu vazifa, bir tomondan, butun organizmga bo'ysunadi, ikkinchi tomondan, bu vazifa shu organni tashkil etadigan to'qima va hujayralar orqali boshqariladi. Har qanday yuqori sistema quyi sistema ishini boshqaradi va koordinasiyalaydi. Ana shunda regulyasiya sikli namoyon bo'ladi. Bu sikl bir-biridan izolyasiyalanmagan, balki chiqish va kirish kanallari bilan bog'langan. Shuning bilan birgalikda yuqori sistema funksiyasi quyi sistema ishining yig'indisi emas, balki integrasiyasidan iboratdir", degan edi. "...Individual rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch embrion differensiasiyalanganda paydo bo'lib, o'zaro ta'sir tufayli bu differensiasiya natija beradi. O'zaro ta'sir yangi differesiasiyaga olib keladi. Organizmning chidamliligi uning tuzilishining mustahkamligi bilan emas, qismlari o'zaro aloqasining murakkabhgi va regulyasiyasi bilan ifodalanadi. Ana shularga asoslanib, organizm hamma bosqichlarida bir butun sistema sifatida o'sadi".

I.I. Shmalgauzen fikricha, ingduktor sharth tushuncha bo'lib, u o'zgarib turadi. Shunday qilib, determinasiya va differensiasiya tahlili embriologiyaning boshqa qonuniyatlariga mos keladi va embrionni o'rganishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Tokin B.P. Ob sha ya embriologiY. M., «V i sshaya shkola», 1987. 2.Gazaryan K.G., Belousov L.V. Biologiya individualnogo razvitiya jivotnix. M., «Visshaya shkola», 1988. 3.Salixbayev I.K. Individual taraqqiyot biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1988. 4.Salixbayev I.K. Rivojlanish biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1992. 5.Novikov N.I., Svyatenko YE.S. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po gistologii i embriologii. M., 1984. 6.Yarigin V.N. i dr. Biologiya v 2-x knigax. M., «Visshaya shkola», 1999.

Похожие

Hujayra differensiasiyasi mexanizmi

Organizm rivojlanishi va muhit

Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari

Embrional maydon gipotezasi. Fiziologik Gradient nazariyasi

Kо‘payish