Biotsidlar – biozararlanishdan himoya qilish vositalari - Зоология - Рефераты

Biotsidlar – biozararlanishdan himoya qilish vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Biotsidlar – biozararlanishdan himoya qilish vositalari Reja: 1. Biotsidlarni qо‘llashdagi talablar va toksikologik nazorat. 2. Biotsidlar klassifikatsiyasi. 3. Biotsidlarni tadqiq qilish usullari.

Materiallarni biozararlanishdan himoya qilishning eng keng tarqalgan usullaridan biri biotsidlik ta’sirga ega bо‘lgan birikmalar – biotsidlarni qо‘llashdir. Tо‘qimachilik mahsulotlari, tabiiy teri, qog‘oz, yelim va boshqa materiallarni biozararlanishdan himoya qila oladigan biotsidlarni izlash XX asrning 20-nchi yillaridan boshlangan. Tabiiy boyliklar zahiralari kamayishi va ayni paytda turli xil material va buyumlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish miqdori oshishi, materiallar, texnik uskuna va buyumlarning xizmat qilish muddatlarini uzaytirish va kо‘p tanqis materiallarni tejashni talab etadi; bu maqsadda materiallarni biozararlanishdan himoyalash uchun samarali vositalarni izlash о‘ta dolzarb muammoga aylandi. Materiallar biozararlanishi bilan kurash sistemasida kimyoviy vositalar yetakchi о‘rin egallaydi. Biotsid moddalarni ishlatish yuqori samara beradi va turli xil usullar bilan amalga oshiriladi: birikmalar bevosita himoya qilinadigan materialga kiritilishi, ustida qoplama hosil qilib ishlatilishi, shimdiriluvchi moddalarga va konservatsiya qiluvchi-moylovchi birikmalarga qо‘shilishi, havo yoki suv muhitlarining komponenti sifatida qо‘llanilishi va hokazolar mumkin. Bunday birikmalar va kompozitsiyalarning bir necha mingi mavjud. BIOTSIDLARNI QО‘LLASHDAGI TALABLAR VA TOKSIKOLOGIK NAZORAT. Har qanday zamonaviy biotsidga qо‘yiladigan talab – zararli biologik faktorlarga nisbatan yuqori samara, u bilan ishlaydigan ishchilarga nisbatan xavfsizlik va atrof-muhitga nisbatan salbiy ta’sir mavjud bо‘lmasligidir. Biotsidlar qо‘llanilishi bilan bog‘liq xavf-xatarlar himoyalangan materiallar va ulardan tayyorlangan buyumlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda va tayyor mahsulotdan foydalanish jarayonida paydo bо‘lishi mumkin. Biotsidlar topilishi oson va bahosi nisbatan arzon bо‘lishi lozim va ular bilan ishlov berilgan materiallar juda qimmatlashib ketmasligi kerak. Undan tashqari, biotsidni qо‘llash materialning fizik-kimyoviy, fizik-mexanik va boshqa xususiyatlariga salbiy ta’sir qilmasligi, eskirishini tezlashtirmasligi, korroziya

qо‘zg‘atmasligi, material ishlab chiqarish va qayta ishlash texnologiyalarini murakkablashtirmasligi lozim. Bu umumiy talablardan tashqari himoyalanishi kerak bо‘lgan materialning muayyan xususiyatlari, uni ishlab chiqarish texnologiyasi va texnik materialdan foydalanish sharoitlari bilan bog‘liq holda biotsidlarga maxsus talablar ham qо‘yiladi. Masalan, polimer va lak-bо‘yoq materiallarini himoyalash uchun qо‘llashga rejalashtirilgan va ularning tarkibiga kiritib qо‘llaniladigan biotsidlar quyidagi talablarga javob berishi lozim: organik erituvchilarda yaxshi erishi, materialning boshqa komponentlari bilan yaxshi aralashishi yoki ularning ichida ravon tarqalishi va ular bilan turg‘un emulsiya yoki suspenziya hosil qilishi; materialning elektrofizik xususiyatlariga maxsus talab mavjud bо‘lsa, birikma polyar bо‘lmasligi; himoyalanayotgan material yoki uning tarkibiy qismlari bilan reaksiyaga kirmasligi darkor. Yog‘ochni himoya qilish uchun qо‘llaniladigan biotsidlarga (antiseptiklar) maxsus talablar qо‘yiladi. Ular yog‘ochga oson kirishi va, qisman kimyoviy reaksiya hisobiga, unga mustahkam yopishishi darkor. Biotsidlarga quyidagi gigiyenik talablar qо‘yiladi: 1) preparatlar issiqqonli hayvonlar, odamlar va foydali tirik organizmlar uchun kam zaharli bо‘lishi lozim; 2) kuchli kumulyativ hamda kanserogenlik, mutagenlik, embriozaharlilik va allergenlik xususiyatlari bо‘lmasligi kerak; 3) atrof-muhitni ifloslantirmasligi zarur. BIOTSIDLAR KLASSIFIKATSIYASI. Biozararlanishdan kimyoviy himoya vositalari biologik ta’siri, qaysi obyektda va nimaga qarshi ishlatilishi hamda kimyoviy tarkibiga kо‘ra tasnif qilinadi. Kimyoviy himoya vositalari biologik ta’siriga kо‘ra quyidagilarga: 1) fungitsidlar – materiallar va buyumlarni (asosan mog‘or) zamburug‘lardan himoya qilish uchun; 2) bakteritsidlar – chirishni qо‘zg‘atuvchi, shilimshiq yoki kislota hosil qiluvchi va boshqa bakteriyalardan himoya qilish uchun; 3) algitsidlar va mollyuskotsidlar – dengiz kemalari, gidrotexnik inshootlar, sanoat suvi bilan ta’minlash va melioratsiya sistemalari suv о‘tlari va mollyusklar bilan qoplanishiga qarshi; 4) insektitsidlar – yog‘och,

polimer, tо‘qimachilik va boshqa materiallarni termitlar, yog‘och kemiruvchi va boshqa hasharotlardan himoya qilish uchun; 5) gerbitsidlar – binolar, inshootlar, ayniqsa arxitektura yodgorliklari, shahar territoriyalari, qurilish maydonlari, avtomobil yо‘llari chetlari va temir yо‘l kо‘tarmalari, aerodromlarning kо‘tarilish- qо‘nish yо‘llarini begona о‘tlardan himoya qilish uchun; 6) zootsidlar – zararli umurtqali hayvonlardan himoya qilish uchun, jumladan rodentitsidlar – kalamushlar, sichqonlar va boshqa kemiruvchilarga qarshi, avitsidlar – shaharlarda, ayniqsa aerodromlarda zarar keltiradigan qushlardan himoya qilish uchun ishlatiladigan preparatlarga bо‘linadi. Texnik kо‘rsatmalari va ishlatilishiga kо‘ra biotsidlar quyidagi zararlanadigan materiallar guruhlariga tasniflanadi: 1) yog‘ochlar, qog‘oz, karton va boshqa yog‘och asosli materiallar; 2) sintetik materiallar (plastiklar, rezinalar, pardalar, kompaundlar, sun’iy terilar va h.); 3) tо‘qimachilik materiallari; 4) tabiiy teri va undan tayyorlangan materiallar; 5) neft mahsulotlari (yonilg‘ilar, moylar, moylagichlar); 6) lak-bо‘yoq materiallari va qoplamalari (jumladan usti mikroorganizmlar bilan qoplanmaydigan lak-bо‘yoqlar) va h. Bu tasnifni ancha shartli ravishda qabul qilish lozim, chunki kо‘p biotsidlar kompleks biotsidlik va fizik-kimyoviy ta’siri mavjudligi tufayli bir necha guruhga mansub materiallarni himoya qilish uchun qо‘llanilishi mumkin. Biotsidlarning kimyoviy tarkibiga binoan tasnifida ular quyidagi guruhlarga bо‘linadi: 1) anorganik birikmalar; 2) karbonvodorodlar, galogenkarbonvodorodlar va nitrobirikmalar; 3) spirtlar, fenollar va ularning hosilalari; 4) aldegidlar, ketonlar, organik kislotalar va ularning hosilalari; 5) aminlar, amin tuzlari va tо‘rtlamchi ammoniy birikmalari; 6) elementorganik birikmalar; 7) geterotsiklik birikmalar. Molekulasida bir nechta funksional guruhlar yoki reaksion markazlari bо‘lgan biotsidlarni kimyoviy tarkibi bо‘yicha tasniflashda ularning biotsidlik ta’sirini ta’minlovchi guruhi e’tiborga olinadi. Amalda ba’zi hollarda biotsidlar alohida birikmalardan emas, balki bir necha moddalar aralashmasi yoki texnik moddalardan tashkil topadi. Bunday preparatlar,

ularni biotsidlik xususiyati bilan ta’minlovchi asosiy komponenti asosida, u yoki bu guruhga kiritiladi. BIOTSIDLARNI TADQIQ QILISH USULLARI. Materiallar va buyumlarni biozararlanishdan himoya qilishda qо‘llash uchun sintez qilinayotgan kimyoviy moddalarning biotsidlik xususiyatlarini va materiallar tarkibida ularninig samaradorligini sinash talab etiladi. Muammo oddiy emasligi va sharoitlar har xilligi uchun biotsidlarning samarsini aniqlash juda murakkab. Biotsidlarni sinashning usullari kо‘p. Ularning ayrim xususiyatlarini sinash uchun nisbatan tez о‘tkaziladigan laboratoriya metodlari qо‘llaniladi, umumiy himoya qilish qobiliyati va himoya muddatini aniqlash uchun esa biotsidlar ham laboratoriya, ham tabiiy sharoitda sinaladi. Biozararlanish paydo qiladigan katta muammolardan biri – mog‘or zamburug‘lari qо‘zg‘atadigan zararlanishlarga qarshi samarali vositalar ishlab chiqishdir. Shu sababdan yangi birikmalarning eng kо‘p qismi texnik fungitsidlik xususiyati mavjudligiga sinaladi. Fungitsidlik xususiyatlarini baholashning bir qator usullari bor. Ulardan eng keng qо‘llaniladiganlari – zamburug‘ni ichiga u yoki bu usul bilan antiseptik kiritilgan agarli qattiq muhitga (masalan, 2% li Chapek-Doks agarli muhitiga) ekishdir. Undan keyin sinovdagi modda zamburug‘ о‘sishiga tо‘sqinlik qilishi yoki qilmasligi qayd etiladi. Biotsidlar muhitga quyidagi usullar vositasida kiritiladi: 1. Petri likopchalaridagi muhit ustiga metall silindrlar qо‘yiladi va ularning ichiga moddaning tomchilari kiritiladi. Silindr atrofida zamburug‘ о‘sishi bо‘lmagan zonaning kengligiga asoslanib moddada fungitsidlik faolligi mavjudligi yoki yо‘qligi aniqlanadi. 2. Biotsidning suv yoki organik eritma bilan aralashmasining muayyan miqdori filtr qog‘ozning disklariga shimdiriladi va bu disklar Petri likopchalarida zamburug‘ ekilgan muhit ustiga qо‘yiladi. Modda faolligi oldingi usuldagiday aniqlanadi.

3. Modda eritilgan ozuqa muhitiga kiritiladi, u qotgandan sо‘ng uning ustidagi ikki nuqtaga zamburug‘ ekiladi va 72 soat davomida inkubatsiya qilinadi. Moddaning fungitsidlik faolligi uning zamburug‘ о‘sishiga tо‘sqinlik qilishi (R%) asosida quyidagi formula bо‘yicha hisoblanadi: R = (d 0 – d 1 )·100/d 0 , Buerda d 0 – nazoratdagi koloniya diametri, d 1 – tajribadagi koloniya diametri. Modda faolligini aniqroq о‘lchash uchun quyidagi usul qо‘llaniladi. Kolba ichida sinovdagi moddaning muayyan miqdori eritilgan Chapek-Doks muhitiga zamburug‘ sporalari suspenziyasi ekiladi. Kolba tebratgichda 28 o S haroratda 5 sutka о‘stiriladi. Moddaning fungitsidlik faolligi ichida biotsid bо‘lgan va bо‘lmagan muhitlarda о‘sgan mitseliyning quruq biomassalarini solishtirish asosida aniqlanadi. Materiallar zamburug‘larga chidamliligini laboratoriya sharoitida sinash usullari ham turli xil. Ularning sinov о‘tkazish metodikalari va zamburug‘larga chidamlilik kriteriylari xilma xilligi tufayli olingan natijalarni bir biri bilan solishtirib bо‘lmaydi. Materiallar zamburug‘larga chidamliligini sinash metodlarini standartlashtirish maqsadida Xalqaro elektrotexnik komissiya 1954 yilda har xil nometall materiallarni sinashning quyidagi umumiy metodini ishlab chiqqan: material va buyumlar Chaetomium globosum, Aspergillus niger, A. amstelodami, Penicillium cyclopium, P. brevi-compactum, Paecilomyces varioti va Stachybotrys atra zamburug‘larining sporalari aralashmasi bilan zararlanadi va zamburug‘lar о‘sishi uchun optimal sharoitlarda (28-30 o S harorat, 98-100% namlik) 28 sutka davomida inkubatsiya qilinadi. Fungitsid qо‘shilgan materiallarning sinash muddati 80-90 sutkagacha uzaytiriladi. Yangi fungitsidning samaradorligi va uning materialdagi konsentratsiyasini tanlash haqidagi uzil-kesil qaror tabiiy sharoitda materialning zamburug‘larga chidamliligi sinagandan sо‘ng beriladi; sobiq ittifoqda bu sinov GOST 9.053.-75 “YESZKS. Materiali polimerniye. Metodi ispitaniy v prirodnix usloviyax v

atmosfere na mikrobiologicheskuyu stoykost” ga binoan о‘tkazilar edi. Bu usulda materiallarning namunalari mikroorganizmlar (zamburug‘lar, bakteriyalar, aktinomitsetlar) bilan tabiiy zararlanish sharoitlarida inkubatsiya qilinadi va mikroorganizmlar о‘sishi darajasi va materiallarning fizik-mexanik xususiyatlari о‘zgarishi asosida ularning mikrobiologik chidamliligi aniqlanadi. Suvda ekspluatatsiya qilinadigan va ustida organizmlar о‘sish xavfi katta bо‘lgan materiallarning lak-bо‘yoq qoplamalari tarkibidagi bu organizmlardan himoya qilish uchun qо‘shiladigan biotsidlarni tabiiy sharoitda sinash ham yuqorida kо‘rsatilgan metodlarga binoan о‘tkaziladi. Buning uchun ustiga tajribadagi lak-bо‘yoq surilgan metall plastinkalar chuchuk suv havzasida 3 metrgacha bо‘lgan chuqurlikda qoldiriladi va vaqti-vaqti bilan ustida organizmlar о‘sishi va qoplamalarining qalinligi yoki sidirib olish vositasida ularning muayyan yuzadagi og‘irligi aniqlanadi.

Xulosa Bugungi kunda biozararlanishga qarshi asosiy kurash sterategiyasi material va buyumlarni lokal himoya qilishdir. Shunga kо‘ra dastlabki etaplarda muammo alohida tor yо‘nalishlarda rivojlanib, deyarli bir-biri bilan bog‘lanmagan edi. Hozirgi davrda alohida yо‘nalishlar orasida aloqa bir muncha yо‘lga qо‘yildi. Biologik, kimyoviy va texnik kabi partnerlar (raqiblar) orasidagi aloqa biozararlanish muammolarini yechishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ular biozararlanishni inventarizatsiya va boshqa masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. Material va buyumlarning biozararlovchi agentlarini inventrizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar, zararlanish obyektlari hamda himoya usullari kiritilgan biozararlanish katalogini tuzish yangi biotsidli materiallar ishlab chiqarishda istiqbolli bashorat va tadbirlar dasturlarini yaratish uchun nihoyatda zarurdir. Biozararlanishni aniqlash va katalogizatsiya qilish, nafaqat material va buyumlarga hujum qiluvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi vaholanki biozararlash agentlar doirasining kengayib borishi bilan ham murakkablashadi. Yangi materiallar va biosfera yangi himoya vosita va formalaridan foydalanadi. Bugungi kunda biozararlanishlar tо‘g‘risidagi bilimlar tirik organizmlar, materiallar va mahsulotlar tuproq, suv va yer usti muhitlari sharoitidagi “tо‘qnashuvli” о‘zaro munosabatlarining murakkab mozaikasini eslatadi. Biozararlanishlar bilan bog‘liq bо‘lgan xо‘jalik vaziyatlarining bahosi va analizi mozaika barcha yacheykalarini saralash yо‘li bilan amalga oshira olmaydi. Bu masalani, hech bо‘lmaganda kо‘zga kо‘rinadigan vaqtda, bajarilmaydigan qiladi. Jonivorlar, о‘simliklar va mikroorganizmlarni turli xil guruhlarda, materiallar va mahsulotlarning turli darajalarida, ularning bir biri bilan о‘zaro munosabatlarida biozararlanish xususiyatlari namoyon bо‘lishiga о‘xshash, parallel xosiyatlarni izlash kerak.

ADABIYOTLAR 1. Aktualniye voprosi biopovrejdeniy / Pod red. B.V.Bocharova. M.,1983. 236 s. 2. BiopovrejdeniY. ucheb. posobiye /Pod red. V.D.Ilicheva.-Moskva: Vissh.shk., 1987.352 s 3. Zashita materialov i texnicheskix ustroystv ot ptits / Pod red. V.D.Ilicheva. M., 1984. 239 s. 4. Ilichev V. D. Upravleniye povedeniyem ptits. M., 1984. 303 s. 5. Ilichev V. D., Bocharov B. V., Gorlenko M. V. Ekologicheskiye osnovi zashiti ot biopovrejdeniy. M., 1985. 261 s. 6. Kurs nizshix rasteniy. M., 1981. 519 s. 7. Metodi eksperimentalnoy mikologi. Spravochnik. Kiyev: Naukova dumka, 1982, 552 s. 8. Mikroorganizmi i nizshiye rasteniya – razrushiteli materialov i izdeliy / Pod red. M.V. Gorlenko. M., 1979. 255 s. 9. Yakobi V. E. Biologicheskiye osnovi predotvrasheniya stolknoveniy samoletov s ptitsami. M., 1977. 166 s. 10. Ellis M.B. Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1971, 608 p. 11. Ellis M.B. More Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1976, 507 p. 12. Gams W., van der A H.A ., van der Plaats A.J., Samson R.A., Stalpers J.A. CBS course of Mycology. Third edition. Inst. Of the Royal Neth. Acad. Of Arts and Sci., Baarn, 1987, 139 p.

Похожие

Mikroorganizmlar bilan zararlanadigan material va buyumlar

Biozararlanish asoslari

Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari

Biozararlanish ekologo-texnologik muammo sifatida

Hasharotlarning tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati