Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари - Зоология - Рефераты

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

952.5 KB

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари Ҳашаротларнинг бошқа ҳайвонлар билан ҳам алоқалари, ўсимликлар билан уларнинг алоқаларига нисбатан кам эмас, шунингдек, бундай муносабатлар билвосита ўсимлик алоқаларига ҳам боғлиқ. Мободо фитофаг ҳашаротлар кўп сонли бўлган тақдирда, фитофаглар ҳисобига озиқланувчи энтомофаглар учун қулай шароит вужудга келади. Замбуруғ организмлари кўплаб энтомофагларни йўқотишга олиб келса, бу ўша энтомофаглар озиқланаётган фитофаглар учун қулай шароит яратади. Биоценозда ҳашаротлар орасидаги ва бошқа ҳайвонлар билан ўзаро муносабатларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. Симбиоз – маълум бир даражада яқин биргаликда яшаш ёки ҳар хил турлар индивидларининг мустаҳкам иттифоқ бўлиб яшаши демакдир. Симбиознинг ҳар хил аъзосини симбионт дейилади. Муносабатларнинг симбиотик шакллари форезия, мутуализм, комменсализм, синойкия, социал симбиоз, паразитизм ( ва унинг кўринишлари ), йиртқичлик кўринишлари мавжуддир. Форезия – симбиознинг бир шакли бўлиб, бунда бир симбионт бошқасига жойдан-жойга силжиш мақсадида ўрнашиб олади. Жойдан- жойга кўчириш воситаси бўлиб хизмат қиладиган симбионт эса, ундан ҳеч қандай зарар кўрмайди. Масалан, халь цид шизаспида тенуикорниснинг биринчи ёшдаги личинкаси чумоли оёқларига илашиб олиб, унинг инига киради ва чумоли личинкаларининг эктопаразити бўлиб қолади. Проктотрупид тухумхўрнинг урғочиси хам шу таҳлитда чигирткаларга илашиб олиб, улар тухум қўйишига (кўзачага) қадар

боради. Чигирткалар тухум қўйгандан кейин уларни тарк этиб, ўз тухумларини зараркунанда кўзачасига қўяди. Мутуализм-симбиознинг бир шакли бўлиб, бундай биргаликда яшаш иккала симбиотга ҳам манфаат келтиради. Бундай тўданинг хар бир аьзоси мутуалист деб аталади. Хашаротлар орасида симбионтликка мисол қилиб чумолиларнинг Formica cineria Mayr., Lycaena argus L. ферузақанотли капалаги қуртлари ажратадиган сершакар суюқлиги хисобига озиқланиб, унинг қуртларини йиртқич ва паразитлардан ҳимоя қилади, ферузақанот қуртлари ғумбакка айланишидан олдин уларни ҳатто чумоли уясига кўмади. Шунга ўхшаш муносабатлар кўпчилик чумолилар ва ўсимлик битлари орасида кузатилади. Айрим тадқиқотларга (Бенгас, 1958) кўра, дукак бити ( Aphis fabae Scop.) колониясида Lasius niger L. чумолилари қатнамаган тақдирда дукак бити колонияси секинроқ, ўртача 33% ошади, колонияга чумолилар қатнаган тақдирда, уларнинг ўсиши ва тезлашиб 70% ташкил қилган. Чумолилар ўсимлик битларининг сершакар экстрементини ялаб, уларни душманлардан химоя қиладилар, айримда уларни янги ўсимликларга кўчириб ўтқазадилар. Айрим муаллифларнинг (А.Ш.Хамраев) кузатишича чумолилар ўсимлик битларини уяларига ташиб “соғадилар”. Бенгаснинг кузатишларида чумолилар “хушторлик” қилган ўсимлик битлари метоболизмини шундай қилиб ўзгариши, яъни нима бўлсада ўсимлик бити ўсимликнинг ўша новдаларида узоқ сақланиш қобилиятига эга бўлиши керак. Шира битларнинг (Psillidae) ва айрим червецларнинг (Coccodae) сершакар чиқиндиларидан ҳам чумолилар фойдаланиб, уларни ҳам йиртқич ва паразитлардан ҳимоя қиладилар. Қанотсиз ўсимлик битлари, червецлар (унли қуртлар) ва псиллидлар личинкалари кам ҳаракат бўлгани туфайли, шубҳасиз улар яшаётган

жойларни, уларнинг экскрементларидан чумолилар томонидан тозаланиши, улар учун ҳам фойда ҳисобланади. Ҳашаротларнинг овқат ҳазм қилиш системаси бўшлиғида симбиотик содда ҳайвонлар (Protozoa) қайд қилинган. Масалан, термитларнинг (Isoptera) ичагида учрайдиган хивчинлар Trichomonadida , Oxymonadida ва Hypermastidida, бунинг устига кейинги иккитаси юқори ривожланган туркумлар бўлиб, Mastigophora синфига таълуқлидир (Ҳисобот, 2011), улар ферментлар ажратиб ўсимлик клетчаткасини термитлар томонидан хазм бўлишига бевосита ёрдам кўрсатади. Бу хивчинлар термит ичагидаги моддалар ҳисобига яшайдилар. Бундай ҳолатда биргаликда яшаш нафақат фойдали бўлиб, балки заруратдир. Синойкия – биргаликда яшаш бўлиб, ҳайвонларнинг бири учун фойдали бўлса, иккинчиси учун эса аҳамияти бўлмайди. Жумладан, термитлар уясига ва чумолилар инига бекинадиган ҳашарот ва умуртқасизларнинг кўпчилик турлари тўғрисида маълумотлар келтирилган. Биринчилари – термитофиллар, иккинчилари мирмекофиллар – деган ном олганлар. Шубҳасиз, бундай жойларда улар ташқи душманлардан ҳамда ноқулай метерологик шароитлардан ҳимояланган бўладилар. Чумоли ва термитлар бундай бирга яшовчиларга тегинмайдилар, чунки улар термит ва чумолилар учун зарарсиздирлар. Модомики мирмекофиллар ва термитофиллар биологияси ҳозирча яхши ўрганилмаган экан, тахмин қилиш мумкинки, бу ерда айрим ҳолатларда алоқалар синойкия, айримда эса паразитизмга таъалуқли бўлиши мумкин.

Маълумки оёқдумлилар (Collembola) йилнинг совуқ вақтларида кемирувчилар жуни остига бекинадилар. Бундай синойкия шаклини академик Е.Н.Павловский (1961) териотермофилий деб атаган. Комменсализм (сиғинди) – симбиознинг бу хилдаги кўринишида бир ожизроқ симбионт иккинчи кучлироқ симбионтнинг озиқа заҳираси ҳисобига яшаб, ўз навбатида ҳеч қандай фойда келтирмайди. Бўғимоёқлиларда коменсаллар и н к в и л и н л а р деб аталади. Масалан, ариларнинг бир хил ярқироқ турлари бошқа асалари уяларида яшайди ва уларнинг заҳиралари билан озиқланадилар. Айримда комменсализм бир мунча тасодифий ҳолат сифатида юзага келади ва унинг озиқа заҳираси билан озиқлансада шерикка умуман сезилмайди. Масалан, Hylotrupes Hore. авлодига мансуб милазия қўнғизи дарахтлар новдасини пармалаб тешиб ва новдадан оқаётган шира билан озиқланади, бунинг устига оқаётган шира пашшаларини ( Muscidae) ва Xylotrupes билан бирга уни ейдиган бошқа айрим ҳашаротларни ҳам жалб қилади. Бошқа ҳолатларда коммменсал томонидан озиқани еб қўйиш тур учун доимий ҳусусиятга эга бўлиб шерикка аниқ зарар етказиб, паразитизм билан чегараланади. Жумладан, малҳамчи қўнғизлар ( Meloe авлоди) личинкалари арилар ( Apodae ) катакларида яшаб арилар личинкалари учун йиғилган гулчанг ва асал билан озиқланадилар ва натижада озиқа етишмаганлиги туфайли арилар личинкалари ўлимга маҳкум этилади. Вояга етган асаларилар уяларига малҳамчи қўнғизларнинг биринчи ёшдаги личинкаларини олиб ўтадилар. Асаларилар гулга қатнаганда, малҳамчи личинкалари улар танасидаги тукларга илашиб олиб ва арилар катакларида уларнинг тукларидан катакка тушадилар. Бундай ҳолда форезия ҳолати кузатилади, яъни синойкия билан алоқадор бўлмаган, юқорида келтирилган мисоллардаги комменсализм юзага келади.

П а р а з и т и з м - бу шаклдаги симбиозда бир симбионат (паразит) иккинчи симбионт (хўжайин) танасида яшаб озиқланади, ёки паразит личинкаси озиқланишининг бутун даври давомида хўжайин танасида ҳаёт кечиради. Паразитизм хўжайиннинг ҳалок бўлишига ёки батамом озиб кетишига олиб келади. Г.А.Викторовнинг (1976) таъкидлашича, паразитизм бир организмнинг бошқасида ўз ҳаётининг кўп ёки оз қисми давомида озиқа манбаи ва яшаш муҳити сифатида фойдаланиши демакдир. Паразитизм ҳодисаси ҳашаротлар синфи ўртасида жуда кенг тарқалган. Тўлиқ ўзгарадиган ҳашаротларнинг бешта туркумида, яъни пардасимонқанотлилар, қўшқанотлилар, қаттиққанотлилар, елпиғичқанотлилар ва тангачақанотлилар турлари орасида паразитлар кўплаб учрайди. Патҳўрлар (Mallophagra), битлар (Parasita), елпиғичқанотлилар (Serepsiptera), бурга ( Aphaniptera ) туркумларининг барча турлари паразитлардир. Ғўзани зараркунандалардан биологик усулда ҳимоя қилишда, айниқса пардасимонқанотлилардан трихограмма ва браконлардан кенг фойдаланилади. Иҳтисослашган озиқланиш паразитизмни с о ҳ т а п а р а з и т и з м д а н фарқ қилади, бунда жуда кам ҳолатларда ва тасодифан бошқа организм билан озиқланиш кузатилади. Жумладан, ўлимтик пашша (Lucilia calsar L.) личинкалари инсон яраси тўқимасида, кулранг гўшт пашшаси (Sarcophara carnaria L.) личинкалари эса одам ичагида топилган. Muscina stabulans Flen. ва M. pascuorum Mgn. пашшалар сапрофит личинкалари роҳиба капалаги (Lymanthria monaca L.) қуртларида паразитлик қилиб яшаши кузатилган. Бундай ҳодисалар соҳта ва тасодифий паразитизмдир. Дастлаб паразитизм тўғрисида унча қулай бўлмаган мезонлар таклиф этилган. Айрим муаллифларнинг кўрсатишича, йиртқичликка нисбатан паразитлар учун фақат бир дона хўжайиндан фойдаланиш

мумкин, ваҳоланки йиртқичлар паразитларга нисбатан катта миқдордаги ўлжани истеъмол қиладилар. Рабонинг (1928) фикрича паразитизмга хос ҳусусият хўжайин билан доимий алоқада бўлишдир. Маълумки, бундай биологик ҳусусият барча паразитларда ҳам учрамайди, масалан бу ҳусусият қон сўрувчи иккиқанотлиларга (Culicidae, Tabanidae, Simuliidae, Phlebotomus, Stomoxys , ва бошқа кўпчилик) тўғри келмайди. Олдинги бобда кўрсатиб ўтилган паразит замбуруғ ва бактериялардан ташқари содда ҳайвонлар (Protozoa), сўрғичлилар (Trematoda), юмалоқ чувалчанглар (Nematoda) , айниқса Mermithidae оиласи вакиллари, каналар (Acarina) ва ҳашаротлар паразитлари ҳисобланади. Деярли барча турдаги ҳашаротлар ва уларнинг ҳар бир фазаси паразитлар хужумига дучор бўлади. Кўпчилик ҳашаротлар бир неча турдаги паразитларнинг хўжайинлари бўлиши мумкин. Жумладан, ғўза тунламида (Helicoverpa armigera Hbn.) 90 турдаги паразитлар аниқланган (Хамраев, 2008), беда барг филчасида (Phlebotomus variabilis Hbst.) – 36 тур (Яхонтов, 1934, 1963), гессен пашшасида (Mayetiola destructor Say.) – 46 тур (Бей-Биенко ва б., 1955) ва ҳ.к. Ҳашаротлар кўпчилик бошқа ҳайвонларда паразитлик қилади, жумладан эшшакқуртларда (Isopoda), ўргимчакларда (Arachnoidae), қушларда, сут эмизувчиларда ва одамларда. Паразитизм факультатив ва облигат кўринишларга ажратилади. Факультатив паразитлар учун хўжайиннинг бўлиши ва бўлмаслиги ҳам мумкин. Жумладан, Foridae оиласига мансуб личинкалар кўпинча некрофаглар бўлиб, аммо улардан кўпчилиги турли туркумларга оид ҳашаротларда паразитлик қилиб яшаши мумкин (Бэр,1920). Факультатив паразитизм соҳта ва тасодифий паразитизмдан фарқланиб

тур учун – фавқулодда эмас, аммо мажбурий ҳам эмас. Маълумки, соҳта, тасодифий ва факультатив паразитизм ўртасида факультатив ва айрим ҳолларда комменсализм орасидагига ўхшаш ҳеч қандай аниқлик йўқ. Малҳамчи қўнғизлар (Meloe sp .sp.) личинкаларига ўхшаш комменсаллар, айримда нафақат асалари катагидаги озиқа заҳираси билан озиқланади, ва ҳоланки балки катакдаги личинкалар билан ҳам озиқлана бошлайди. Бунинг ҳаммаси полифаглик мисолларига оид бўлиб, айрим ҳашаротларни озиқага нисбатан эврибионтлигидир. Облигат паразитизмда бошқача озиқланиш усули бўлмайди, аммо шуни ҳисобга олиш керакки, паразитлик қилиб ҳаёт кечирувчи ҳашаротларда, фақат уларнинг айрим фазаларидагина паразитлик хос. Масалан, пардақанотсимон ҳашаротлар Braconidae, Ihneumonidae, Evaniidae оилалари, Chalcidodae гуруҳи (одатдаги яйдоқчилар) ёки Рhasiidae , Larvivoridae пашшалар оиласи фақат личинкалик ривожланиш давридагина паразитлик қилади; бургалар (Aphaniptera), чивинлар (Culicidae) фақат вояга етган ҳашарот даврида паразитлик қиладилар. Айрим вояга етган ҳашаротлар, масалан чивинлар (Culicidae ) нинг фақат урғочи индивидлари паразитлик қилиб ҳаёт кечиради. Паразитизм экто - ҳамда эндопаразитизм кўринишида амалга оширилади. Хўжайиннинг тана сиртида паразитлик қилиб, унинг терисига ёпишиб озиқланса – э к т о п а р а з и т и з м дейилади. Масалан буларга мисол сифатида ғўза тунлами ва бошқа капалаклар қуртлари сиртида паразитлик қилувчи бракон яйдоқчиси личинкалари, қон сўрувчи чивинлар (Culicidae), тўшак қандаласи (Cimex lectularius L.), бургалар (Aphaniptera), битлар (Parasita), айрим пардасимонқанотлилар (айниқса Chalcidodea ва Braconidae оилалари гуруҳлари) ва айрим иккиқанотли (Diptera) ҳашаротларни келтириш мумкин.

Хўжайиннинг танаси ичида яшаб, унинг ички аъзолари ҳисобига озиқланадиган паразитлар – э н д о п а р а з и т и з м дейилади. Масалан, трихограмма ғўза ва бошқа тунламларнинг тухумлари ичида ривожланади. Бошқа айрим пардасимонқанотлилар (айниқса Chalcidodea ва Braconidae оила гуруҳлари) ва айрим иккиқанотлилар (Diptera) асосан хашаротлар танаси ичида паразитлик қиладилар. Паразитлар вақтинчалик ва доимийга ажратилади. Вақтинчалик паразитларга, жумладан, чивинлар, искабтопарлар ( Phlebotomus Rd.), сўналар (Tabanidae), тўшак қандаласи хўжайинида фақат озиқланиш давридагина бўлади, уларнинг барчаси эктопаразитлар ҳисобланади. Доимий паразитлар хўжайин танаси сиртида ёки ичида узоқ муддат ёки бир умр ҳаёт кечиради. Доимий эктопаразитларга, масалан, битлар (Parasita), патҳўрлар ( Mallophaga), кўпчилик бургалар (Aphaniptera), айрим яйдоқчилар (айниқса Braconidae оиласи) ва Chalcidodea оиласи гуруҳ эндопаразитлари киради. Патхўрлар (Mallophaga) ёки битлар (Parasita) доимий паразитлар сифатида бутун умр ўз хўжайинини тарк этмайди. Bояга етганлари томонидан ўргимчаклар ёки ҳашаротлар дастлаб фалажланиб, личинкалари уларнинг ҳисобига озиқланувчи ҳашаротлар алоҳида паразитизм категориясидир. Бундай биотик алоқаларга якка- якка яшовчи Odynerus Latr. авлоди ариларини мисол келтириш мумкин ёки капалаклар қуртлари нерв тугунларини найзаси билан фалажлаб ва уларни личинкалари учун тайёрловчи Eumenes Latr. авлоди арилари (Фабр, 1904 ва б.), якка-якка яшовчи Sceliphora Kl авлоди арилари шу мақсад учун ўргимчакларни фалажлайди ва тайёрлайди. Паразит ҳашаротларнинг ўз навбатида паразитлари ҳам бўлиши мумкин, бундай паразитларни иккиламчи тартибдаги ёки устама паразитлар дейилади.

Иккиламчи тартибдаги паразитларнинг ҳам паразитлари, яъни учламчи тартибдаги паразитлари бўлиши мумкин. Олдин айтиб ўтилганидек полифаг яйдоқчилар турли шароитга боғлиқ ҳолда бирламчи ҳамда иккиламчи паразит ҳолатига тушиши мумкин. Учламчи паразитизм камдан-кам учрайди. Масалан, Asecodes albitarsis Forst. яйдоқчиси иккинчи тартибдаги ҳаммахўр Dibrachys boucheanus Ratz паразитида ривожланади. Содда ҳайвонлар (Protozoa) – асосан доимий эндопаразитлар, ҳашаротларнинг турли органларини зарарлайди. Содда ҳайвонлардан қуйидагилар ҳашаротларда паразитлик қиладилар. Хивчинлилар (Mastigophora), жумладан, це-це ( Glossina palpalis Rob. – Desv. ва G.morsitans Westw. ) чивинларида, инсонларда касаллик қўзғатувчи – уйқу касаллиги Trypanosoma gambiense, T. rhodesiense ва T. brucei, ва искабтопарларда Phlebotomus Rd. авлодидан – инсонда тери касаллигини қўзғатувчиси Leischmania tropica ва инсон оғир ички “кала- азар” - L- donovini касаллигини; Саркодолилар (Sarcodina), уч авлоди: Malamolba тўғриқанотлилардан (Orthoptera), Malpighamoeba пардасимонқанотлилардан (Hymenoptera) - Apis melliphera, Malpighiella Siphonoptera (Stenocephalides canis) ажратилган бўлиб, ҳашаротларнинг ичаги ва мальпиги каналларида ҳаёт кечиради. Споралилар (Sporozoa), айниқса грегаринларнинг 500 га яқин турлари маълум. Бу организмлар умуртқасизлар ва тубан хордалиларнинг ичак бўшлиғи ва кўпайиш органларида яшайдилар. Ҳашаротлар учун патоген турлар Eugregarinida ва Neogrergarinida туркумларида қайд қилинган. Жумладан, Lankestria culicus Ross . Aedes aegyti L. ва A.albopictus Skuse ., ичак ва мальпигия каналчаларида, Gregarina blattarum Steb., турли суваракларнинг (Blattodea) ошқозонида,

G.cuneata Stein ; ун митаси ( Tenebrio molitor L.) ичагини зарарлаб паразитлик қиладилар ва омбор зараркунандалари – Жанубий омбор парвонаси (Plodia interpunctella Hb.) ва ун парвонасида (Anagasta kuhniella Zell.) – Mattesia dispora Nav. паразитлик қилади; кокцидлар (Coccidia) Eucoccidiidae туркумининг Adeleina ва Haemosporina кенжа туркумлари ҳашаротларда паразитлик қиладилар. Масалан, Adelina авлодининг кўпчилик турлари ҳар хил ҳашарот турларида паразитлик қилади, шулардан A.mesnii Per. кийим куясининг (Tineola biselliella Humm.) нинг паразитидир. Гемоспоридийлар (Haemosporidia) (қон споровиклари) инсон ва ҳайвонларда жиддий касалликлар чақирувчилар сифатида жуда катта аҳамиятга эга. Улар орасида Anopheles Mgn. авлоди чивинларида плазмодия турлари - Plasmodium vivax G.et F., P.malariae , P. phalciparum одамларга безгак касалини юқтирувчи оралиқ хўжайин сифатида, Culex L. авлоди чивинларида – қушларда безгак қўзғатувчи - P.praecax , P.cathemerium Har., P.relictum G. et F., искабтопарларда Simulium venustum Say. – Leucocytozoon simondi Metz. хонаки ва ёввойи ўрдакларда уларнинг оралиқ хўжайин ҳисобланади; микроспоридийлар ( Microsporidia ), улар орасида Nosema bombycis Naeg. – тут ипак қуртининг ( Bomyx mori L.) фавқулотда хавфли касаллик қўзғатувчиси – пебрин ва N.apis Zand. асалари личинкаларини касалликдан қирилиб кетишига олиб келувчи чириганлик касалликларини; шунингдек қишлоқ хўжалик зарарукунандалари орасида ҳам хавфли касалликлар қўзғатувчи кўпчилик микроспорийдиялар, жумладан, тенгсиз ипак қурти ва кўк капалакдан ажратилган микроспоридия Plistopora schubergi Z W. капалаклар туркуми бешта оиласига мансуб 20 тур капалаклар қуртларида ривожланиши мумкин (Соколова, Исси, 2001).

Умуман олганда микроспоридияларнинг озиқа иҳтисослиги ниҳоятда кенгдир. Киприкли инфузориялар ( Ciliophora ). Барча паразитик инфузориялар ҳашаротлар тана бўшлиғида йиғилиб кўпаяди; бунда албатта зарарланган ҳашаротлар нобуд бўлади. Инфузорияларнинг икки тури: Tetrachymena stegomyiae ва Lambronella clarki потенциал микробиологик агент сифатида инсон ва ҳайвонларда касаллик қўзғатувчи қон сўрувчи иккиқанотлилар миқдорий сонини бошқаришда катта қизиқиш уйғотади (Соколова, Исси, 2001). Сўрғичлилар (Trematoda ) – ички паразитлар сув моллюскалари Ilibius fuliginosus F. ва Dytiscus marginalis L. личинка ва вояга етганларида паразит Plagiorchidae оиласининг вакиллари (церкарий стадиясида) аниқланган; Ephemera vulgata L. кунликлар личинкалари, ғумбак ва имаголарида, Agrion virdo L., Cordulia aenea L., Aeschna Sp. ниначиларда Prosthogonimus sp. метацеркариялари топилган (Здун, 1957; Сваджян, Фралкова, 1966). Чумолиларнинг бир қанча турларида цестодлар Raillietina авлодининг 8 тури паразитлик қилиши қайд этилган. Кемирувчиларда паразитлик қилувчи айрим цестодаларнинг оралиқ хўжайинлари сифатида терихўрлар (Dermestidae) ўрнатилган. Нематодалар (Nematoda) ҳам асосан ички доимий паразитлар ҳисобланиб, кўпинча улар ҳашаротларда личинкалик ҳолатида яшайди. Ҳашаротларнинг асосий иҳтисослашган паразитлари Mermithidae оиласига мансуб бўлиб, жуда кўпчилик ҳашаротларнинг танасида аниқланган. Бу оиланинг камида 17 турлари маълум бўлиб, уларнинг кўпчилик турлари Neoaplectana авлодига мансубдир. Бу авлод вакилларига: Япон қўнғизи (Popillia japonica Newm.) личинкаларида, маккажўхори капалаги ( Ostrina nubilalis Hb.) ва ғўза тунлами

(Helicoverpa armigera Hbn.) қуртларини ўлимга олиб келадиган N.glaseri St.; кузги тунлам (Agrotis Segetum Den. et Schiff) қуртларини нобуд қиладиган N. filtiae Fil, олма мевахўри (Carpocarsa pomonella L.) қуртларига ҳалокатли таъсир қилувчи N. carpocapsae Weis лар киради (Хамраев, Насриддинов, 2003). Мермитидлар (Mermitidae) оиласи вакиллари диагностикасининг қийинчилигига боғлиқ ҳолда, айниқса личинкалик фазасининг узоқ ривожланиши туфайли сунъий кўпайтиришни мураккаблаштириши боис ҳам кам ўрганилган. Шунга қарамасдан Колорадо қўнғизи (Leptinotarso desemlineata Say) тенгсиз ипак қурти ( Osneria dispar L.), паразити Hexamermi albicans Sieb. нематодаси бўлса, Mermis longissima Fedtch. – Тўқай чигирткаси (Locusta migratoria migratoria L.) паразитидир. Хива туманидан йиғилган Туркистон термитидан (Anacanthotermes turkestanicus) янги паразит нематода Caenorhabditis ( Nematoda, Rhabditida) авлоди ажратиб олинди. (Зафар Ханду ва б., 2005). Шу худудда Туркистон термитида Pelodera termites sp. янги нематода тури ҳам ажратилди (Carta, Lebedeva, Khamraev, 2010) Кейинчалик Хива тумани ҳудудидан каналар (Acarina), кўпчилик ҳолларда ҳашаротлар сиртида яшовчи эктопаразитлар, ёки ҳамма вақт, масалан, қориндор кана (Pediculoides ventricosus Newp.), турли ҳашаротларда паразитлик қилувчи, ёки фақат личинкалик стадиясида, жумладан қизил кана ( Acharolophus ignotus Oudms.), воҳа чигирткасида (Calliptamus italicus L.) паразитлик қилувчи, ёки бошқа қизилтанли (Trombidiidae) каналар кўпчилик ҳашаротларни зарарлайдилар. Каналар орасида эндопаразитлари, масалан, хонакилаштирилган асалари (Apis mellifera L.) кўкрак биринчи бўғими нафас йўли орқали кирадиган ички паразит – Acarapis woodi Renn. маълум.

Паразитнинг биологик ҳусусиятлари, шунингдек хўжайиннинг муҳитда мослашган шароитларда яшаши билан боғлиқ ҳолда унинг хўжайинга таъсири жуда турли-тумандир. Паразитнинг бу ҳаракати юзага келиши таъсирида ва кўпчилик ҳолларда у туфайли хўжайинга турли касалликларни юқтиришига олиб келади. Ҳашаротлардаги ва бошқа ҳайвонларнинг паразитлари айрим ҳолларда фақат хўжайиннинг бир оз ҳолсизланишига олиб келиб, унинг ҳаётига у қадар сезиларли зарар етказмайди. Масалан, қон сўрувчи чивинлар (Culicidae) танаси ичидаги паразитлик қиладиган ҳар хил безгак плазмодияси (Plasmodium sp.sp.) турлари ёки искабтопарларда (Phlebotomus sp.sp.) паразитлик қиладиган лешманийларни ( Leischmania sp.sp.) тарқатувчи сезмайди. Қизил танли каналар (Trombidiidae ) личинкаларининг чигирткалардаги (Acridodea) паразитлари зараркунандага сезиларли зарар етказмаган. Кўпчилик ҳолларда паразитлар сони юқори бўлганда улардан сезиларли зарар кўриш мумкин. Қон сўрувчи чивинлар уй ҳайвонлари ёки инсон қонини битта ярим ҳолларда, сўрганда касаллик қўзғатувчиларни юқтирмаса сезиларли таъсир қилмайди. Бошқа ҳолларда паразитлар мутлақо ёки деярли тўлиқ хўжайиннинг муҳим функцияларини тўхтатади. Пардасимонқанотлиларда (Hymenoptera), масалан, юмалоқ чувалчанглар Mermithidae оиласи паразитизми туфайли паразитик бепуштлик содир бўлади. Шунга ўхшаш натижа якка-якка яшовчи ариларда (кўпинча Andrena F. авлодида) ва айрим Homoptera личинкаларида елпиғичқанотлилар (Strepsiptera) зарари туфайли юзага келади. Бунда вояга етган ҳашаротларнинг жинсий системаси заифлашади; бундан ташқари асалари оёқларидаги гулчанг йиғувчи мосламалар ўсишдан тўхтаб қолади. Модомики кўпчилик ҳолларда паразитнинг зарарлаши Stylops

Kirby авлоди томонидан амалга оширилар экан, бу ҳолатни стилопизация деб юритилади, зарарланган ҳашаротларни эса стилопизлашганлар дейилади. Жамоа ҳосил қилувчи пардасимонқанотлилар ҳам Stylops томонидан паразитизмга учрасада, стилопизация кузатилмайди. Ҳашаротларнинг бошқа ҳашаротларда паразитизми, одатда хўжайиннинг ўлими билан тугалланади, шунинг учун паразитнинг сони, кўпинча хўжайиннинг миқдорий сонига ҳам боғлиқ бўлади. Бракон яйдоқчиси (Bracon hebetor Say), Марказий Осиё ва Кавказортида ғўза тунлами (Helicoverpa armigera Hbn.) қуртларида паразитлик қилиб, унинг сонини 83%гача камайтиради (Хамраев, 1992). 1943 йили яйдоқчи тухумхўр зарарли хасванинг (Eurygaster integriceps Put.) нинг тухумларини Ўзбекистон ва Қирғизистоннинг кўпчилик худудларида 100% зарарлагани туфайли зараркунанданинг зарари тўлиқ тўхтаган. Малҳамчи қўнғизлар ( Mylabris F. авлоди), Шпанка қўнғизлари (Epicuata Redi авлоди) ва визилдоқ пашша (Bombyliidae оиласи) - чигирткалар (Acridodea) тухумлари ҳисобига яшовчи энтомофаглар айрим йиллари кўпчилик худудларда чигирткалар тухумларини деярли тўлиқ йўқ қиладилар. Aphidiidae оиласи яйдоқчилари ва Chalcidodea гуруҳи айрим мавсумларда сабзавот ва боғ далаларида ўсимлик битлари сонини 90% йўқотадидар. 1930 йили Хоразмда Тахин пашшаси кузги тунлам ( Agrotis segetum Den. et Schiff) оммавий ривожланишига чек қўйган (Яхонтов, 1969). Шунга ўхшаш мисоллар адабиётларда кўпсонлидир. Ташқи муҳит кўпинча паразит ва унинг хўжайинига бир хилда таъсир кўрсатмайди. Мисол тариқасида шуни кўрсатиш ўринлики, ҳарорат 18 о С дан 13 о С тушганда лавлаги пашшаси (Pegomyia hyosciami

Panz.) ривожланишини 10 кунга кечиктирса, паразит Opius fulvicollis Thoms. эса – 34 кунга кечиктиради (Штальваг, 1921; Мейер, 1937). Ҳароратнинг ривожланиш суръатига бир хилда таъсир этмаслиги ун парвонаси (Anagasta kühniella Zell.) ва унинг паразитлари Nemeritis canescens Grav. ва Microbracon hebetor Say., Trialeurodes vaporariorum Westw . ; ва унинг паразити Encarsia formosa Gahan учун ўрнатилган. Канададаги (Барнет, 1960) тадқиқотларнинг кўрсатишича вергулсимон қалқондор ( Lepidosaphes ulmi L.) нинг паразити Aphitis mytilaspis L. паразити ва йиртқич кана Hemisarcaptes malus Shim. зараркунанданинг каттагина қисмини қириб йўқотадилар. Нью Брунсвика қирғоқ худудларида қишдаги ҳарорат – 27 0 -29 0 С пасайганда паразитнинг ўлиши кананинг ўлишига қараганда юқори бўлсада паразит тез ривожланиши туфайли қалқондор сонини камайтиришда сезиларли аҳамият касб этади. Нью Брунсвика марказий худудларида қишда янада совуқроқ бўлади, шунинг учун бу ерда қалқондорнинг сони асосан кана томонидан тартибга солиниб турилсада, паразит тенглаштириб бўлмайдиган даражада қалқондор сонини камайтириб туради. Янги Шотландияда, унинг қишки ҳарорати юмшоқ бўлганлиги туфайли, Нью Брунсвикага нисбатан хўжайин – паразит муносабатлари ўзгача бўлади. Иссиқхона ҳарорати 27 0 С Encarsia formosa Gahan. оққанот Trialeurodes vaporariorum Westw миқдорий сонини тез камайтиради, 24 0 С ҳароратда оққанот сонининг кескин камайиши 120 кун давомида, 18 0 С эса паразит сонига нисбатан оққанот сонининг тез ўсиши кузатилади. Ҳарорат нафақат паразит ва унинг хўжайини ривожланишига турли даражада таъсир кўрсатади, ваҳоланки уларни территория бўйича тарқалишига ҳам таъсир қилади. Иссиқхоналарда оққанот ҳам унинг паразити ҳам юқори иситиладиган участкалардан салқинроқ участкаларга тарқаладилар, аммо оққанотнинг оҳиригача ўтиши учун

ҳаммаси бўлиб 24 соат керак бўлган бўлса, паразит Encarsia formosa Gahan учун эса 72 соат вақт кетган. Шундай қилиб ҳарорат хўжайин ва паразитни бир-биридан ажралиб қолишига таъсир кўрсатади. Карам оқ капалаги (Pieris brassicae L.) ривожланиш ҳарорат бўсағаси, унинг паразити Apanteles glomeratus L. ривожланиш бўсағасидан 4-5 0 С юқорироқдир. карам оқ капалаги ва Apanteles glomeratus фотодаврий реакцияси ҳарорат 15 0 С ва 25-26 0 С ривожланишида бир-биридан кескин фарқланади. Оқ капалак 15 0 С диапаузасиз ривожланса, паразитнинг 60% бу ҳароратда, ҳатто 20 соатли ёруғлик шароитида ҳам диапаузага кетади. 25-26 0 С ҳароратда оқ капалакка куннинг узунлиги 15 0 С ҳарорат бўлганда бир оз ўзгарса, у ҳолда апантелес бундай ҳароратда диапаузага кирмайди (Масленникова, 1958) (69-расм). Ҳарорат ва фотодаврийликка P.brassicae L., P. nani ва P.rapae L. ларнинг ғумбаклари ва улар паразитик Pteromalus puparum L. нинг реакцияси кескиндир (Гейспиц ва Кяо, 1953). 69-расм. Ҳарорат шароитларининг карам оқ капалаги ва унинг паразити Apanteles glomeratus L. Диапаузасига таъсири (Масленникова бўйича): 1-паразитга, 2-оқ капалакка – 12 соат ёритилишида, 3-паразитга, 4-оқ капалакка кеча-кундуз ёритилганда Паразитларнинг хўжайин сонига турлича таъсир қилиши, айримда бир дона хўжайинга бир қанча турдаги паразитларнинг ҳужум қилиши

туфайли янада чуқурлашади, аммо улардан фақат биттаси тўлиқ ривожланади, қолганлари эса нобуд бўлади. Жумладан, кўк капалак (Nygmia phaeorrhoea L.) қурти мабодо тахин пашшаси Zygobothria nidicola Town ва яйдоқчи Meteorus versicolor Wesm. билан зарарланган бўлса, унда тахин пашшасининг личинкаси хўжайин танасида нобуд бўлади. (Тимберлейк, 1912) ёки тенгсиз ипак қурти (Osneria dispar L.) қуртларини тахин Sturmia scutellata R.D. ва бошқа паразитлар зарарлаганда фақат тахин ривожланади холос. Битта хўжайинни бир қанча паразитлар зарарласа буни суперпаразитизм, ёки копаразитизм деб номланган (Хевиланд, 1921). Мадакаскарда Фридерикснинг кузатишича алоҳида яшовчи Eumenes maxillosus De G. ариси турли қуртларни фалажлаб ўз уясига ташийди, модомики деярли барча қуртлар яйдоқчилар билан зарарланган бўлиб, уларнинг барчаси арининг уясида нобуд бўлади. Шундай қилиб паразит зарарлаган турлар сонига самарали таъсир кўрсатади. Паразитлар хўжайин ҳашаротларга катта таъсир кўрсатган тақдирда, ўз навбатида паразитларнинг сони ҳам хўжайин ҳашарот сони ва хўжайиннинг жойлашиш зичлигига боғлиқ ҳолда бўлади. Қоидага мувофиқ хўжайин сонининг ошиши ўз кетидан паразитлар сонининг ошишига олиб келади. Шундай ҳолатлар юзага келадики, паразитлар хўжайин сонини ва кўпайишини оммавий равишда қириб йўқотгандан кейин, паразитларга озиқа (хўжайин) етишмаслиги туфайли улар нобуд бўлади. Айниқса, бу монофаг паразитларга таъалуқлидир, мисол сифатида боғдорчиликда олма қонли битига ( Eriosoma lanigerum Hausm.) қарши Aphelinus mali Hald. қўллашни келтириш мумкин. Айримда хўжайин етишмаган тақдирда паразит керагидан ортиқ зарарлашига тўғри келади, бу ўз навбатида паразит ҳаётчанлигига

салбий таъсир кўрсатади, айримда уни ҳатто ўлимгача олиб келади. Масалан, W.R.Thompson (1922), қайд қилганидек Euphorocera claripennis Moccf яқин пашша тури ҳаддан ташқари зарарланган арракашларда (Tenthredinidae) кўпайтирилганда турнинг яшай олмаслигини ўрнатган. Ernestia concobrina Mgn. тахин пашшаси экологияси ўрганилганда (Яхонтов, 1928) паразит карам тунлами (Barathra brassicac L.) қуртларини ва Polia Hb. авлоди бир неча турлар қуртларини қайта зарарлаганда (Ленинград области), фақат битта тахина яшаб қолган холос, қолган паразит личинкалари хўжайин қурти танасида нобуд бўлган. Паразит ҳашаротлар касаллик қўзғатувчиларни олиб ўтганда, хўжайин ҳаёти ва сонига билвосита таъсир кўрсатади, кўпроқ ва тўғридан-тўғри таъсир ҳамма вақт паразитларнинг ўзига кўрсатилади. Паразитнинг хўжайинга ва хўжайиннинг паразитга тўғридан-тўғри ва билвосита таъсирида у ва бу организмнинг физиологик ҳолати жуда катта аҳамият касб этади. Паразитнинг кўпроқ ва камроқ ҳаётчанлиги, хўжайин организмининг ирсий ҳусусиятига ва атроф муҳит комплекс шароитларига кўра кўпроқ ёки озроқ қаршилик кўрсата олишига боғлиқ бўлади. Масалан, барча одамлар безгакка бир хилда мойил бўлмайдилар ва бир хилда касалликни оғир ўтқазмайдилар. Ғўза тунламининг ( Helicoverpa armigera Hbn.) (Bracon hebetor Say.) паразити қўшимча озиқланмаса урғочилари нафақат оз тухум қўяди ваҳоланки қуртнинг сонига ҳам кам таъсир қилади, аксинча қурт гемолимфаси билан озиқланса урғочи бракон серпуш ва хўжайинни фаол излаб унинг сонини кескин камайтиради (Хамраев, Бекназаров, 1986). Кўпчилик икки қанотлилар Larvivoridae, Phasiidae оилаларига мансуб паразитлар ҳамда парзит пардақанотлилар (Chalcidodea гуруҳи, Ichneumonidae, Braconidae оилалари) жинсий маҳсулдорлиги етилиши

ва тухум қўйиши даврида гул нектари билан озиқланадилар. бундай озиқа етишмаслиги уларнинг ҳаётчанлигини пасайтиради (Мирзаева, 2008). Шу маносабат билан А.Ш. Хамраевнинг (2003) таъкидлашича, боғ зараркунандаларининг энтомофаглари фаолиятини кучайтириш мақсадида боғ қатор ораларига нектарли ўсимликларни экиш ҳам зарур тадбирлардан бири ҳисобланади. Яъни нектарли гуллаётган ўсимликлар етарли бўлганда кўпинча паразит ҳашаротлар урғочиларининг яшаш муддати бир мунча узаяди, улар (афитуслар, проспалтелла, бластотрикслар ва б.қ.) нинг жинсий маҳсулдорлиги ошади. Йиртқичлик – бунда бир симбионт (йиртқич) озиқланиши мақсадида бир ёки бир неча зотларга (ўлжаларга) ҳужум қилиб, уларни аксари қисқа вақтда ўлдиради. Йиртқичлар ўз ўлжаси билан бир неча марта озиқланиши мумкин. Айрим ҳолларда бу йиртқич ҳашаротми ёки паразитми ажратиш қийин. Масалан, Heleсidae оиласига оид қон сўрувчи иккиқанотлилар сўзсиз сут эмизувчиларнинг паразити ҳисобланади, аммо улар айримда ҳашаротларнинг гемолимфасини ҳам сўради, бунинг устига кейингилари кўпинча ўлади. Йиртқич ҳашаротлар кўпчилик ҳашаротлар туркумларида учрайди. Ҳатто типик ўсимликхўр капалаклар ( Lepidoptera ) орасида ҳам 60 турдан ортиқларининг қуртлари йиртқичлик қилади (Яхонтов, 1938, 1956).Айрим оилалар ва ҳатто туркум ҳашаротлари тўлиқ ёки деярли тўлиқ йиртқич турлардан иборат. Булар қаторига, масалан, Hemiptera туркумининг Reduviidae оиласи, чумолишери (Myrmeleonidae) ва олтинкўллар (Chrysopidae) оилалари Neoroptera туркумида, қўнғизлар (Coleoptera) туркумидан, чопқирлар (Cicidelidae) ва визилдоқ қўнғизлар (Carabidae) оилалари, иккиқанотлилардан (Diptera) ктир ( Asilidae ) пашшалари оиласидир. Кокцинеллидлар (Coccinellidae) оиласидан Bulaea Muls; Cynegetis Redt; Subcoccinella Hub; Thea Muls. авлодлари

якка-якка турлари ва Epilachna Redt йиртқичлар эмас. Ниначилар (Odonata), бешиктебратарлар (Mantodea), чаёнсимонлар (Mecoptera) нинг барча турлари йиртқичлик қилиб ҳаёт кечирадилар. Йиртқич ҳашаротларнинг кўпчилиги полифаг ва олигофаглардир, аммо монофаглар ҳам учрайди, масалан Arthronodax tetranychi Kieff. чивинчаси личинкалари ва Scolothrips acariphagus Yakh. трипси фақат ўргимчаккана Tetranychus urticae Koch . ҳисобига озиқланиши қайд қилинган. Кўпчилик кокцинеллидлар (Coccinellidae) олигофаглардир, уларнинг баъзилари кокцидларни (Coccodea) қириб йўқотса, бошқалари – ўсимлик битларини (Aphidodea); олигофагларга тенгсиз ипак қурти (Ocneria dispar L.) ва бошқа айрим тукли қуртларга қирон солувчи гулбадан (Calosoma sycophanta L.) визилдоқ қўнғизи, чумолишер (Myrmeleonidae) турли чумолиларни (Formicidae) йиртқичлик қилиб йўқотадилар ва ҳ.к. Кенг ҳаммахўрлиги билан кўпчилик чопқирлар (Cicindelidae), визилдоқ қўнғизлар (Carabidae), ктир ( Asilidae) пашшалари ва бошқалар ажралиб туради. Йиртқич ҳашаротлар одатда ўз турига ҳужум қилмайди, аммо айрим маълум шароитларда (айниқса озиқа етишмаганда) бир-бирини еб қўяди. Бундай ҳолат каннибализм номини олган. Масалан, кўпчилик кокццинеллид (Coccinellidae) қўнғизлари озиқа етишмаганда қўйган тухумларини еб қўядилар; каннибализм чумолиларда (Formicidae) кузатилган (Эшерих, 1906). Chaobrinae кенжа оиласи чивинлар йиртқич личинкаларида, айниқса Cryophila авлодида каннибализм жуда одатий тусга кирган (Мончадский, 1959). Айримда каннибализм нафақат йиртқич ҳашаротларда ваҳоланки ўсимликхўр ҳашаротларда, масалан, ғўза тунлами (Helicoverpa armigera Hbn.), кузги тунлам (Agrotis segetum

Den. et Schiff.) ёки кичик ун қўнғизида (Tribolium confusum Duv.) ҳам кузатилади. Ҳашаротлар орасида факультатив, тасодифий йиртқичлар ҳам учрайди. Айрим қулоқ кавлагичлар (Dermaptera), масалан Oreasobia fedtschenkoi Sauss. асосан ўсимликлар билан озиқлансада, айримда чувалчанг ва ҳашаротларни ейди; узунқуйруқ (Tettigonia caudatа Charp.) ва оқпешона (Decticus albifrons F.) темирчаклар асосан турли ўсимликлар барглари, гуллари ва мевалари билан озиқлансада, шу билан бир қаторда турли ҳашаротларнинг сершира қисмларини ёқтириб ейдилар. Ҳашаротлар билан озиқланувчи йиртқичлар, турли ҳайвонлар гуруҳларига таъалуқли бўлиб, асосан ўргимчаклар (Aranei), пичанўрарлар (Opililiones), фаланга (бий) ( Solifuga) , ҳашаротлар , балиқлар, қуруқлик ҳамда сувда яшовчилар , судралиб юрувчилар , қушлар , сут эмизувчиларга хосдир. Қорақурт (Lathrodectes mactans tredecimguttatus Rossi) ва фалангалар (бийлар) асосан чигирткалар (Acridodea) билан озиқланадилар. Кўпчилик ўргимчаксимонлар ҳашаротлар гуруҳини танламасдан, улар тўрига илинган барча ҳашаротлар билан озиқланадилар. Ҳашаротлар кўпчилик балиқларнинг асосий озиқа компоненти ҳисобланади А.И.Рубцов (1962) қайд қилишича, масалан, Уси дарёси оқ балиқ, хариус, пеляди ошқозонларида майда чивинлар (Simuliidae) личинкалари оммавий равишда аниқланиб, уларнинг оғирлиги бир неча юз граммни ташкил қилган. Кўпчилик сувда ҳамда қуруқликда яшовчилар имагинал ҳолда асосан ҳашаротлар билан озиқланадилар; жумладан, буларга, қурбақа (Bufonidae оиласи) ва бақа (Ranidae оиласи) ни кўрсатиш мумкин.

Судралиб юрувчилардан деярли барча калтакесаклар; қушлардан ҳашаротларни қириб йўқотувчиларга қалдирғочлар, чуғурчуқлар, катта соч, жиблажибонлилар, читтаклар киради. В.В.Яхонтов (1934) кузатишларига кўра, ниқобли жиблажибон ( Motacilla personata Gould.) беда барг филчаси (Phytonomus variabilis Hbst.) нинг эрта баҳорда ўта муҳим кушандаси ҳисобланади. Баҳорда чигирткаларни (Acridodea) соч (Pastor roseus L.) фаол қириб йўқотади; оддий тентакқуш (Carimulgus europaeus L.) асосан тунги қўнғизлар ва капалаклар; арилар (Vespidae) личинка ва ғумбакларига, кокилдор арихўр ( Pernis ptilorhynus T.) оммавий қирғин солади; кобчикнинг (Falco vespertinus L.) жўжалари асосан тўғриқанотли ( Orthoptera ) ҳашаротлар билан боқилади ва ҳ.к. Жуда катта миқдордаги ҳашаротларни кўршапалаклар (Rhinolophidae , Phyllostomidae, Vespertilionidae) , типратиконлар (Erinaceidae), ерқазарлар (Soricidae) қириб йўқотадилар. Айрим ҳашаротлар фақат личинкалик фазасида йиртқичлик қилиб ҳаёт кечиради, булардан, масалан, иккиқанотлилар Leucopis Mg. авлоди, сирфидлар (Syrphidae) оиласи кўпчилик турлари ёки айрим капалаклар (Lepidoptera), (Oratocelis communimacula Hb. тунлами, Alophia combustella H.S.парвонаси ва ҳ.к.) кўпчилик ҳашаротлар имаголари фазаси учун ҳам бундай йиртқичлик хос. Бошқа йиртқич ҳайвонлар ҳам кўпчилик ҳолларда фаол ҳаёт кечириш даврида ҳашаротлар билан озиқланадилар, аммо улардан айримлари маълум ёшлардагина ҳашаротхўрдирлар. Қуруқликда ҳамда сувда яшовчилар, масалан, фақат катта ёшдаги личинкалик ва имагинал стадиясида ҳашаротлар билан озиқланадилар; уй чумчуғи ( Passer domesticus L.), соч ( Sturnus roseus L.) ҳашаротларни асосан жўжаларини боқиш даврида қириб йўқотади.

Йиртқичлик ҳашаротлар миқдорий сонига паразитизмга нисбатан кам даражада таъсир қилмайди. Масалан, маълумки, кокцинеллид (Coccinellidae) қўнғизлари айримда кучли зарарланган ўсимликларни ўсимлик битларидан ( Aphidodea) ва қалқондорлардан деярли тўлиқ тозалайди. Rodolia cardinalis Muls. қўнғизи ва унинг личинкалари қоидага мувофиқ тарновчасимон ( Icerya purchasi Mask.) зарарли фаолиятини тўлиқ бартараф қилади. Calosoma sycophanta L. қўнғизи кўпинча дарахтсимон ўсимликларни тенгсиз ипакчи капалак ( Ocneria dispar L.) қуртларидан тозалайди. Юзта жиблажибон (Motacilla personata Gould.) баҳорда бир кунда 6000 дона беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) личинкаларини истеъмол қилади (Яхонтов, 1934). 1946-1948 йй. ҳашаротхўр қушлар Киев области ўрмонларида кўк капалак ( Nigmia phaeorrhoea L.) қурти ғумбакларини 94,3% камайтирганлар (Федотова, 1950). Э.Шерназаровнинг (1979) маълумотларига кўра, Бўстонлиқ туманида 6340 жуфт соч (Pastor roseus L.) нинг кўпайиш даврида 141,5 млн. дона, оғирлиги 105 тоннага тенг келадиган ҳашарот массаси билан озиқланганлиги аниқланган. Ўз навбатида ҳашаротлар бошқа ҳайвонлар билан уларнинг миқдорий сонига жуда катта таъсир кўрсатади. Жумладан, Stethorus punctillum Wse. ва унинг личинкалари Ўрта Осиёда айримда ғўза майдонларини жиддий зараркунандаси ўргимчакканадан (Tetranychus urticae Koch.) тўлиқ тозалайди. Йиртқич ва паразитлар турли ҳашаротлар миқдорий сонига билвосита ҳам катта таъсир кўрсатади. Ташқи муҳит турли

шароитларига мос равишда биоценозлардаги бошқа организмлар орасидаги миқдорий сонини билвосита ўзгартиришга олиб келади. Т.Г. Григорьева (1950) маълумотларига кўра визилдоқ (Carabidae) қўнғизлари себарга далаларида симқуртларни (Elateridae) 43-60%, кузги ғалла экинларида 65% гача, баҳорги ғалла далаларида 33,5%, қора шудгорда эса 8% камайтирган. Бу визилдоқ қўнғизларни юмшоқроқ тупроқларда ҳаракатланиши билан боғлиқдир. Юқорида айтиб ўтилганидек, якка яшовчи Eumenes maxillosus De G. ариси ўз уясига яйдоқчилар билан зарарланган қуртларни ташийди; эҳтимолдан ҳоли эмаски, зарарланган қуртларнинг фаолияти жуда суст бўлиб, унга ҳужум қилганда суст қаршилик кўрсатади. Бундай далиллар йиртқич умуртқалиларда ҳам адабиётларда кўплаб қайд қилинган. Кўпчилик йиртқич қушлар ва сутэмизувчилар касаллиги туфайли ва бошқа сабабларга кўра кучсизланган ҳайвонларга ҳужум қиладилар (масалан кучсизланган кемирувчиларга). Бу ҳолат билвосита ҳашаротларга ҳам алоқадордир, биринчи навбатда бургалар (Aphaniptera) , битлар (Parasita), патхўр ва жунхўрлар (Mallophaga) ва бошқа паразит ҳашаротлар зарари туфайли қирилиб кетиладиган ҳайвонларга ҳам хосдир. Келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, йиртқичлардан нобуд бўлиш ўлжанинг ҳаётчанлигига боғлиқ. Йиртқичнинг ҳаётчанлиги ҳам бундан кам таъсир кўрсатмаса керак. Мадомики, ҳаётчанлик маълум даражада ирсий ҳусусият бўлиб, ҳолсизланган индивидларни йиртқичлар томонидан қирилиши, ушбу турга сезиларли фойда келтиради (Фридерикс, 1937; Наумов, 1955 ва б.қ.). Қоидага мувофиқ бунга бирор бошқа муҳит шароитлари таъсир кўрсатмаса, йиртқичларнинг миқдорий сонига, улар ўлжаларининг

юқори миқдорий сони қулай шароит яратади. Масалан, В.В.Яхонтовнинг (1930) тажрибаларида Тошкент вилояти ғўза далаларида кокцинеллидлар (Coccinellidae) ва улар қирғин соладиган ўсимлик битлари сонининг параллел эгри чизиқда ўсиши келтирилган (70-расм), шу билан бирга йиртқичлар ёзда ғўзани ўсимлик битларидан тозалагач, бошқа биотопларга кўчиб кетгандан кейин, бу ерда ўсимлик битларининг шу вақтда оммавий кўпайиши кузатилади. 70-расм. Ғўзанинг ўсимлик битлари билан зарарланиш динамикаси ва кокцинеллидлар сони-Тошкент атрофидаги ҳисоблашларда (Яхонтов бўйича, 1968): 1 -ғўзанинг ўсимлик биталри билан зарарланиши, 2-кокцинеллидлар сони Модомики кўпчилик йиртқичлар ҳаммахўр экан, бир турдаги индивидлар камроқ сонда бўлиб, одатда улар ейдиган ҳайвонлар ўрнини бошқа турлар индивидлари томонидан тўлдирилади. Бир турдаги (монофаг) озиқланадиган йиртқичларнинг озиқа ҳайвон сони жуда кўп ёки, жуда кам бўлса, ҳаммахўр йиртқичларга нисбатан уларнинг сонига кўпроқ таъсир қилади. Бир хилдаги озиқа билан озиқланадиган йиртқичлар, ҳатто олигофаг йиртқичлар учун озиқа етишмаган тақдирда

айримда ўлим ҳолатлари ҳам юз беради. Масалан, Уоллкоттнинг айтишича Пуэрто Рикога айрим қалқондорларни бартараф қилиш учун олиб келинган Chilocorus cacti L. қўнғизи бу ердаги қалқондорларни деярли тўлиқ йўқотгандан кейин, озиқа етишмаслиги сабабли қирилиб кетган, шундай ҳолат илгари шакарқамишда зараркунандалик қилувчи ҳашарот Phyllophaga portoricensis Smith ва Vandinei Smith. Bufo marinus L. қурбақаси томонидан бартараф қилингандан кейин ҳам қурбақа қирилиб кетган. “Қулдорлик”. Бундай бирга яшаш кўриниши фақат айрим чумоли (Formicidae) турлари орасида кузатилади, улар бошқа чумоли уяларидан личинка ва ғумбакларни эгаллаб, улардан вояга етган ишчи чумолилар етқазиб, уяларидаги индивидлар сонини кўпайтирадилар. “Қулдорлик” да ҳудуддаги индивидлар орасида айрим қайта тақсимланиш юзага келади, шундай экан, тупроққа, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсига у ёки бошқа турдаги чумолиларнинг бир ерда кучли, бошқасида эса кучсиз таъсири бўлади. Аммо “ғалаба” қилган ва “ўғирланган” чумоли уялари орасидаги масофа одатда унча катта бўлмайди. Бегона уядан ўғирланиб келиб “ғалаба” қилган уяда ўстирилган чумолилар кўпчилик ҳолларда ҳеч қандай белгилари, ҳулқ атвори билан “ғалаба” қилган чумоли индивидларидан фарқ қилмай, шу уя туб яшовчилари билан биргаликда “ишлайдилар”. Аммо Formica sanguine Latr. чумоли тури “ўғирланиб” келинган F. rufibarbis F. чумолини уядан ташқарида ишлашга йўл бермайди, амазонка (Polyargus rufescens Latr.) чумоли тури эса уя чумолиларини боқишни қулларга юклаб, ҳатто уларнинг ёрдамида озиқланади. Г.М. Длусский (1962) Ўрта Осиё Formica rotundata Kus.Ud чумолисини «типик қулдор» деб атайди, унинг уяларида қуллар сифатида камдан-кам ҳолда Seriformica кенжа авлод турлари учрамайди.

Ҳашаротлар айрим турлари орасида ва бошқа ҳайвонлар орасидаги рақобатлик масаласига келсак, уларни ўҳшаш яшаш шароит эҳтиёжлари тўлиқ қондирилмайди. Масалан, модомики бир хилдаги озиқа билан озиқланиш етишмаслиги туфайли организмлар орасида антогонистик алоқалар юзага келади. Бир тур индивидлари орасидаги рақобатлик муносабатлари жуда мураккаб бўлиб, ҳалигача бу масала юзасидан тадқиқотлар давом этмоқда (Герчаний, 1990; Дахия, 1991; Чернышев, 1996); Ҳар хил турлар орасидаги рақобатлик муносабатлари шак-шубҳасиздир. Тур ичидаги рақобатлик имкониятлари масаласи, аммо ҳеч қачон тугамайди. Суст шаклда бу рақобат мантиқан тўғри ва сўзсиздир, масалан фитофаглар оммавий кўпайган йиллари ўсимлик баргларини тўлиқ ейиши ёки хўжайинни паразитлар томонидан оммавий қирилиши туфайли юқорида келтирилгандек озиқа етишмаслиги сабабли паразит ва йиртқичларнинг ҳатто нобуд бўлиши маълум. Ҳашаротлар дарахтлар баргларини ейиши сабабли дарахтларнинг ялонғочланиши умуман маълум, масалан олма куяси (Vponomeuta malinellus Zell.), ёки тенгсиз ипакчи капалак (Ocneria dispar L.) қуртлари оммавий кўпайган йиллари. Албатта, тасаввур қилиш қийин, бунда ҳамма қуртларга бир хилда озиқа етишмайди, бундай шароитда тур ичидаги муносабатлар рақобат ҳисобланмайди, модомики дарахтларни баргини ейиш ҳар ҳолда деярли ҳеч қачон популяциянинг тўлиқ қирилишига олиб келмайди. Кўпчилик тадқиқотларнинг (Маора, 1964) кўрсатишича 18 ҳавзада ниначилар популяция қалинлигини ўрганиш, бу тур учун максимал белгиланган даражадан ҳеч қачон юқори кўтарилмаслиги аниқланди. E.R. Outman (1960) тадқиқотларнинг кўрсатишича, қовун ғовакловчи пашшаси (Liriomyza picteeta Thoms.) личинка популяцияси

қалинлиги кескин ошганда унинг ривожланиши учун ноқулай шароит туғдиради, бунинг устига, сифатли озиқа етишмаганда тухумдан олдин чиққан личинкалар, яъни анча йирикроқлари яшайдилар. Рақобатли муносабати натижасида ғумбакларнинг ҳаётчанлиги пасаяди, пашшанинг серпуштлиги ва ўлчами камаяди. H. Kleomp (1964) омбор ҳашаротлари популяцияларида шунга ўхшаш маълумотларни эксперимент шароитда олган. Англияда Павиор Смис (1965) кўп йиллик кузатувлари Tetratoma fungorum F. қўнғизига нисбатан ҳам шундай хулосага келган, яъни трутовик (бўқоқ) Polyporus betulinus замбуруғи тана мевалари устида қалин жойлашган ғумбаклари ўлиши кучаяди, замбуруғларда кучсизроқ жойлашган личинкалар йирикроқ бўлади. Қарағай тунлами (Panolis flammea Schiff.) урғочиси 1933 йил Швердфегер (1935) тажрибаларида ўртача 150-160 тухум қўйган, аммо қуртлар ривожланганда кучли зарарланган қарағайда атига 10% ниналари қолган, бу ерда ривожланган капалакларнинг ўртача пуштдорлиги 79 тухумга тўғри келган. Барглардаги псиллид (Psillidae) популяциясининг қалинлиги уларнинг пуштдорлигини пасайтиради, шунинг билан бирга псиллид кейинги наслларида уларнинг пуштдорлиги аслига тикланади (Кларк, 1963). Жуда кучсиз (паст фаолиятли) популяция зотларининг ўлиши ҳам пухта ўтқазилган тадқиқотларда (Уэллингтон, 1960) тасдиқланган, жумладан Канадада Malacosoma pylviaele Dyar. ипак қурти оммавий ривожланиш даврида жуда фаол зотлари кемирилган дарахт навдалардан янгисига ўтишга улгурадилар. Уэллингтон ипак ўровчи қуртларни тўрт категорияга бўлган. Биринчи категория қуртлари янги жойларга енгил кўчади. Иккинчи категория ҳам фаол, аммо фақат

бошқа қуртлар ажратган ўргимчак иплари бўлгандагина ўрмалаб ўтади. Учинчи категория қуртлари симпедия марказида туришни давом эттиради, оч қолишга мажбурдирлар, улар орасида юқори ўлим кузатилади. Тўртинчи категория қуртлари жуда сусткаш ҳаракати билан ажралиб ва камдан-кам ҳоллардагина метаморфозни якунлайди. Бу ҳолда рақобатлик муносабатлар масаласи мураккаблашади, айниқса биринчи гуруҳ қуртларнинг ўрмалаши, кучсиз популяция зотлари учун ҳам фойдали, биринчи категория қуртларининг ўргимчак тўқиши, иккинчиси учун қулайдир. Қуртлар қалинлигининг сийраклаши популяция зотлари орасида ўлимни камайтиради. Табиий ва лаборатория шароитида пўстлоқҳўр Dendroctonus pseudotsugae популяцияси миқдорий сони ўрганилганда (Мак Мюллен ва Аткипс, 1961) 9,3 м 2 пўстлоқда уялар сони 4-8 ошганда бу турда рақобатлик муносабатлари юзага келади. Рақобатлик муносабати туфайли наслда қўнғизлар сони камаяди. Қорақум ва қизилқум чўлларида гўнг қўнғизлари Scarabaeus sacer L. гўнг етишмаган шароитда гўнг шарларини бир-биридан тортиб олиб, маъқул жой қумга кўмадилар ва кейинчалик унга тухум қўядилар (Яхонтов,1969). Nerius fuscus пашша эркаклари орасида урғочини эгаллаш учун кураш қайд қилинган (Олли ва б.қ., 1950); худди шундай кураш геркулес ( Dynastes gercules ) қўнғизлари (Биб, 1947) ва филча ( Megalosoma elephas ) қўнғизларида кузатилган (Биб, 1944). Қизилбошли шпанка (Epicuata erythrocephala L.) триунгулин личинкалари воҳа чигирткаси (Calliptamus italicus L.) бир дона кўзачаси ичига иккита ва ундан ортиғи кирган тақдирда фақат бир нусҳа шпанка ривожланади холос, қолган личинкалар нобуд бўлади. Мабодо кўзачага қўшимча триунгулин суқулиб кирган тақдирда олдинги кирган

триунгулин иккинчи ёшга ўтган бўлса, ёки у иккинчи ёшга ўтиш учун туллаш жараёнида бўлса, янги кирган триунгулин ғолиб чиқади (Языков-Захваткин, 1931). Иккинчи томондан (ҳеч бўлмаганда айрим турларда) муҳим шароитнинг яхшиланишига ёрдамлашувчи зотлар кооперацияси кузатилади. Масалан, мева пашшаси Drosopnila melanogaster L. устида ўтказилган тажрибаларнинг (Керзи, 1965) кўрсатишича, уларни ўстириш айрим концентрацияларида пашша личинкаларининг яшаш фойизи юқори бўлади, аммо бу экилма Рenicillum замбуруғи билан зарарлантирилганда (экспериментда замбуруғ споралари киритилган) бари бир пашша тухумлари жуда катта қалинликда бўлса, личинкаларнинг ўлиши янгидан кўтарилади. Бир тур зотларининг кооперацияси барча жамоа ҳосил қилувчи ҳашаротлар (термитлар, арилар, асаларилар, чумолилар) учун хослиги ҳаммага маълум. Турлараро рақобат муносабатлари айниқса турлар озиқасидаги ўхшашлик, унга эҳтиёж, макон ва бошқа яшаш шароитлари, умумий экологик маконни эгалловчилар ўртасидаги ўхшашлик ҳаётий шакллар бўлганда янада кескин формада намоён бўлади. Қизиқарли турлараро рақобатни Ивлев ва Синчилинанинг (1962) иши мисолида кўриш мумкин. Нинабарг тўлқин қаноти ( Dasuchira albodentata Brem.) ва Сибирь пиллакаши ( Dendrolimus sibiricus Tschetw.) экологик стандарти анчагина ўхшаш, пиллакаш Забайкальс Амурбўйи нинабаргли ёруғ ўрмон минтақасида тўлқинқанотлини бир мунча сиқиб чиқаради. Бошқа томондан тўлқинқанотли 1-2 йил оммавий кўпайган бу даврда энтомофогларнинг миқдорий сони паст бўлади, (иккаласи рақобатли турларда бир тур паразитлик қилади) натижада тўлқинқанотнинг сони пиллакаш сонидан кескин ўтиб кетади. Пиллакашнинг миқдорий сони кўтарилган даврда, паразитлар оммавий

тус олган бўлади, шундай қилиб, тўлқинқанотли рақобат пиллакаш турнинг оммавий кўпайишига тўсқинлик қилади. Чумолилар турлараро рақобати жуда ойдин намоён бўлади (Мариковский, 1962). Жумладан, қўнғир ўрмон чумолиси ( Formica fusca L.), ингичка бош чумоли ( F.exsecta Myl.) ва қора Лазиус ( Lasius niger L.) доимо сариқ Лазиусни ( L.flavus De Geer) эгаллаган территориядан сиқиб чиқарадилар. Шербанинг (1964) аниқлашича АҚШ Уайоминг штати ўтлоқ ва ўрмон чегарасида Formica opaciventris чумолиси уя қуриш участкаси учун F.fusca, L. чумолиси билан фаол рақобатлашади. Аксарият кўпчилик ҳолларда йил давомида ўрганилган территорияларда турлар алмашуви юз берди. Рақобат иккала турнинг ҳам кейинчалик тарқалишига тўсқинлик қилди. 71-расмда шоҳли хрушак Gnathocerus cornutes F. ва Trogoderma versicolor Greutz. терихўри лабораторияда аралаш ўстирилгандаги рақобат натижалари келтирилган тажрибада терихўр аста-секин хрушакни батамом йўқотади (Парк, Грегг ва Лутерман 1941). Турлар орасидаги рақобатли муносабатлар ҳашаротларнинг территорияда тарқалиш ва кўчиб юриш ҳусусиятига катта таъсир кўрсатади, ҳатто бирор бир рақобатлашувчи тур, иккинчисини янги территорияга айримда улар яшаши учун ноқулайроқ участкаларга сиқиб чиқариши ҳам мумкин.

71-расм. Шохли хрушак ( Gnathocerus cornutus F.) Trogoderma versicolor Greutz. тери хўрини йўқ қилиши (Парк, Грег ва Лутерман бўйича) Моорнинг (1964) ўрнатишича Anax imperator Leach. ниначи тури катта бўлмаган хавзадан Aeschna juncea L. ниначи турини деярли тўлиқ сиқиб чиқарган. Тур янги жойга интродукция қилинганда унинг табиий кушандалари (паразитлари, йиртқичлари, касаллик қўзғатувчилари) ва конкурентлари “биологик тўсиқ”лик қилишлари мумкин. Мабодо янги жойда унга яқин тур бўлса рақобатлик янада кучли бўлиб, янги келиб қолган турнинг тарқалиши ва кўпайишига тўсиқ бўлади, мос равишда рақобатчи тур унинг зотлари динамик миқдорий сонига ёки интродукция қилинган турнинг қирилиб кетишига олиб келади. Рақобатчилар бўлмаган тақдирда, физик-географик шароитлар тўғри келса, турнинг янги территорияни ўзлаштириши осонлашади. Бошқа томондан яқин турнинг мавжудлиги, ўзларига паразит ва йиртқичларни жалб қилиб, биологик тўсиқни сусайтириши ҳам мумкин. Эҳтимол қилинишича, организмлар эволюцияси жараёнида рақобатлик муносабатлари жуда тор озиқа ва бошқачароқ иҳтисосланишга олиб келиб турлар экологик эҳтиёжларини тўғри

келмасликка олиб келади. Тор иҳтисослашган озиқланиш, олдин эслатилганидек комплекс турларнинг биоценозда ҳаётий ресурслардан тўлиқроқ фойдаланишига олиб келади. Аммо яроқли озиқа у ёки бу турга етишмаган тақдирда, унинг кўпайишига тўсқинлик қилган бўларди, турлар орасида рақобатлик муносабатлари ҳаммахўр турлар устунлигида ўтиши кўрсатилган. Уларни ҳудуд бўйича анча тўла-тўкис тарқалиши, биоценозларни қайта гуруҳланишига олиб келади. Рақобатлашувчи турлар популяциялари қанча қалин бўлса, албатта рақобатлик шунча юқори бўлади. Табиийдирки, ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан барча экологик алоқалари биргаликда яшашлари турли хилдаги мослашишларни (коадаптация) юзага келтиради. Бундай мослашишлар морфологик ва анатомик ўзгаришлар кўринишда, физиологик ва хулқ атвор ҳусусиятлари тариқасида хам ифодаланади. Кўрсатилган мисолларда чумолиларнинг ўсимлик битлари, псиллидлар, кокцидлар, Lycaena argus L. қуртлари билан симбиозлик метаболизм ҳусусиятларини ва псиллидлар ва ўсимлик битлари колонияларига қатновчи чумолиларнинг ўзига хос хулқ-атвори, бунинг устига чумолилар ҳатто айримда ўсимлик битларини мўйловлари билан қитиғлаб улар экскрементациясини (шира ажралишини) кучайтиради. Lycaena argus L. қурти кўпчилик ҳашаротларга хос бўлмаган, чумоли кислотаси ҳидига жалб қилинади. Термитлар билан содда хивчинлилар симбиозида охиргилар термитлар ёш личинкалари ичагига тушиши учун, бу личинкаларда одатдан ташқари озиқланиш шаклланган – улар бирор бир озиқа қабул

қилишларига қадар вояга етган термитларнинг экскрементларини ялайдилар. Модомики ҳамжон, бирга яшаш симбиозида улар шерикларидан бирига аҳамиятсиз бўлсада, иккинчи шерик учунгина фойдалидир, бундай ҳолда мослашиш бир томонлама ҳусусиятга эга. Tyrogluphidae оиласига мансуб каналарнинг мисол тариқасида нимфа ва дейтонимфа фазалари оралиғида алоҳида гипопиал фаза (гипопус фазаси) вужудга келди. Гипопуслар одатда унинг қорин ости алоҳида сўрғич тўгараги орқа қисмида жойлашган сўрғичлар билан таъминланган. Бундан ташқари тананинг турли қисмларидаги қилчалар кенгайган қисмида илмоқсимон арра бўлиб қолган, учи ўткир ва сўрғичсимон, тарелкасимон мосламалари бўлади. Гипопуснинг овқат хазм қилиш системаси ва оғиз аппарати заифлашган ва улар узоқ муддат озиқасиз олдинги нимфа фазасида тўплаган захира моддалар ҳисобига яшаши мумкин. Ҳашаротлар танасига каналарнинг тарқалиши асосан гипопиал фазасида амалга ошади. Юқорида келтирилган мосламалари орқали гипопуслар ҳашаротлар (ва бошқа ҳайвонлар) танасига ёпишади, қачонки охиргилар унга тегилса, узоқ масофаларга тарқалиши мумкин. Мослашиш белгилари мисоли сифатида комменсализмда арилар танаси устида ўз уясига олиб ўтадиган малҳамчи (Meloe sp. sp.) қўнғизлари биринчи ёшдаги личинкаларининг тузилишини кўрсатиш мумкин. Бу ерда форезия триунгулин личинкаларнинг ари томонидан кўчирилиши афзалроқ бўлиши учун уларда махсус органлар мавжуддир. Малҳамчи қўнғизлар биринчи ёшдаги личинкалари оёқ бармоқларида учтадан тирноқлари (шунинг учун ҳам русчада триунгулин номини олган) ва йирик, ўроқсимон, маҳкам сиқадиган юқори жағлар мавжуд.

Триунгулиннинг узун ва ён томонларга йўналтирилган оёқлари югуриш типида. Унинг ҳид билиш органлари (мўйловлари) яхши ривожланган ва у серасал хушбўй ўсимликларга жалб қилинади. Триунгулин гулнинг ичига ўрнашиб олиб асалари учиб келишини кутади. Триунгулин асалари уясида иккинчи ёшга ўтиш учун тулаганда, адабтив белгиларини йўқотади, жағлари кучсиз хитинлашиб нисбатан кичраяди, оёқлари кучсиз ривожланиб, пастга қараб, мўйловлари заифлашиб, ари уя катагига мослашади. (72-расм). Комменсал ҳашаротлар ва комменсалар яшаб озиқланадиган ҳашаротларнинг хулқ-атворларида мослашиш белгилари кузатилган. Масалан, асаларилар (Apodea) да кучли инстинкт ривожланган бўлиб, уясида ялтироқ (Chrysididae) арилар кузатилса, уларни ва бошқа комменсалларни қувиб чиқаради. Охиргилари, масалан ялтироқ арилар ёки Nomada F. авлод турлари каби тез учадилар, ёки Mutillidae оиласи турлари каби ҳимояланган бўялиши ва қанотсиз бўлиши туфайли асалари уясига киришини осонлаштиради. Чумолилар (Formicidae) ва асаларилар (Apidae) уясига тўсатдан кириб қолган (ихтисослашмаган) комменсалларни ҳатто ўлдирадилар. Чумолилар ўсимлик битлари ва псиллидлар ажратган суюқлик билан озиқланган жойларда “ҳамтовоқларни” ҳайдайдилар ёки ўлдирадилар. Айниқса, ҳашаротлар йиртқичлиги ва паразитизмида мослашишнинг кўп сонли ва турли туманлиги бу биотик алоқаларнинг кенг тарқалганлигига ва турли туманлиги билан боғлиқдир. 72-расм. Триунгулин (тепада) ва малҳамчи Meloe variegatus Donov. 2- ёшдаги личинкаси (Брем бўйича)

Морфологик мослашувчанлик муносабати белгилари сифатида мисол қилиб яйдоқчилар ( Ichneumonidae) оёқларидаги қўшалоқ ўйнағич ( Trochanter) ўлжасини зарарлаганда унинг устида яхшироқ туриб олиши учун мувозанатни сақлашда ёрдамлашади. Хўжайинни зарарлаш жараёнида, ўлжа кўпинча қочишга ва паразитни ўзидан улоқтириб юбориш учун турли харакатлар қилади, паразит мувозанатни сақлаб хўжайинни елкасига маҳкам туриб олади. Бундай биологик ҳусусиятлар паразитларни яйдоқчилар деб номлашга асос бўлди. Ўлжа ичига тухум қўювчи гонапафиз (gonapohyses ) урғочи паразитик ҳашаротларга айланиши, тухум қўйгичи (ovipositor ) ҳам албатта уларнинг ҳаёт шароити билан боғлиқ бўлади (73-расм). Битлар ( Parasita) бармоқларидаги эгилган ўткир қалантарошсимонга ўхшаш тирноқлари уни доимий хўжайин танасидаги қилчаларга ўрнашиб олишга ёрдам беради. Битлар ва патхўрлар (Mallophaga ) таналарининг кучли дорзовентраль сиқилган шакли хам хўжайин танасида ўрнашиб туришига, кучли тиғизланган бургаларнинг (Aphaniptera) латерал йўналишдаги шаклли хўжайин тана жуни орасида ҳаракатланишни таъминлайди. Кучли тиғизланган тўшак қандаласи (Cimex lectularius L.) тана шакли унинг тор пана ёриқларга бекинишини осонлаштиради. Эктопаразитлик қилиб, ҳаёт кечирувчи ҳашаротлар вояга етган фазасида, ҳаракатланишга тўсқинлик қилмаслиги учун қанотлари (редукцирланган) заифлашган бўлади (масалан, битларда, бургалар, Hippoboscidae оиласи айрим пашшалари, Braula coeca Nitzsch.- асалари73-расм. Дон куяси қуртига тухум қўйиш учун буғдой донига тухум қўйгичини санчаётган Habrocytus cerealellae Ashm. паразити (Фултон бўйича)

бити ва б.); специфик ҳаёт кечириш муносабати билан айрим яримқанотли ( Hemiptera ) ҳашаротлар, жумладан тўшак қандаласи, стационар эмас, балки вақтинчалик паразитлар бўлсада, уларнинг қанотлари ҳам редукцияга учраган. Айрим ҳашаротлар эмбриони ривожланиши бошланишида улар тухуми ярим суюқлиги билан озиқланувчи Platygaster Latz. авлоди тухумхўр яйдоқчилар биринчи ёшдаги циклопсимон шаклдаги личинкалар шакли жуда ўзига хосдир. Қулоқковлагичларнинг (Dermaptera) қорни охиридаги омбурсимон церкилар йиртқичлардан ҳимояланишида (учишдан олдин қанотларини ёйишда ҳам фойдаланилади. Йиртқич ҳашаротлар, жумладан визилдоқ қўнғизлар (Carabidae), чопқирлар (Cicindelidae), чумолишер (Myrmeleonidae) личинкалари одатда йирик юқори жағларга эга бўладилар. Бешиктерватарларда (Manthodea), Naucoris L. авлоди сув қандалаларида ўлжани ушлаб олиш учун олдинги оёқлари (Pedes raptatorii) ихтисослашган тузилишга эга бўлади, уларнинг сони ёнидан чуқур ўйиқчалар ўтади. Бу ўйиқчага болдир киритилади ва натижада ушланган ўлжани сиқиш учун қатор тиканчалар ҳосил бўлади. Бешиктерватарлар сони четида ва болдирларда ўлжани ушлаб туришни енгиллаштирадиган қатор тишча бўлади. Ўз ўлжасини қувадиган, масалан визилдоқ (Carabidae) қўнғизлари югурувчи оёқлари ёки тез учиш қобилиятига (масалан, Asilidae оиласи пашшалари) эга бўлади. Камхаракат ҳашаротлар, ўсимлик битлари (Aphidodea) билан озиқланувчи Leucopis Mgn. авлоди, Syrphidae оиласи, ёки Tetranychidae оиласига мансуб ўргимчакканалар билан озиқланувчи Arthronodax tetranychi Kieff. чивин личинкалари бундай ҳусусиятларга тузалишига эҳтиёж бўлмайди.

Ҳашаротларнинг кўпайиши атрофдаги муҳитга мосланганлик даражасига, жумладан, уларнинг табиий кушандаларидан ҳимояланиши ёк ўз ўлжасига ҳужум усулига анчагина боғлиқ бўлади. Бу усуллар пассив ва фаол бўлиши мумкин. Пассив усулга, масалан ҳимоя рангини кўрсатса бўлади. Бунда ҳашаротлар ўзи яшаган муҳит рангига киради. Жумладан, яшил баргларда яшовчи бешиктерват Mantis religiosa нинг ранги яшил бўлади, бундай ранг бешиктерватнинг ўз ўлжасига ҳужум қилишини енгиллаштиради, ўз навбатида уни йиртқич ва паразитлардан ҳимоялайди. Қишлоқ хўжалик экинларининг зараркунандалари – ундов тунлами ( Agrotis exclamationis L.) ва кузги тунлам ( A.segetum Den et Schiff.) капалаклари тунда учиб, кундузлари кесакчалар орасида яшириниб ётади. Уларнинг ранги кулранг-ерсимон бўлганлиги туфайли кам сезилари бўлади. (74-расм). Ёввойи петрушка тўпгулида яшовчи кундизги петрушка капалаги ҳам ҳимоя рангига мисол бўла олади (77-расм). Унинг устки қанотлари рангдор, бўлиб, капалак тинч ҳолатида устки қанотлар шундай ёйиладики, бунда ўзи яширинадиган ёввойи петрушка тўпгули рангидаги остки қанотларигина кўринади.

74-расм. Кузги ва ундов капалаклари тупроқ кесакчалари орасида (Яхонтов бўйича, 1969) Ҳашаротларнинг шакли ҳам ҳимояловчи бўлиши мумкин. Ҳайвонларнинг шакли ва ранги атрофдаги буюмларга ўхшаш бўлса у мимикрия номи билан аталади. 75-расм. Баргсимон ( Phyllium siccifolium L.) (Брем бўйича) Кўпчилик одимчилар (Geometridae оиласи) қуртлари, масалан, улар яшайдиган муҳитда қуртлар ҳаддан ташқари шохча ва новдаларга ўхшаб кетади. Кўпчилик ҳашаротлар ўзлари турган ўсимлик барглари шаклига “тақлид” қилади, масалан баргсимон Phyllium siccifolium L. (75-

расм) ёки Gastropacha quercifolia L. ипакчи капалаги (76-расм). Дарахт новдаларида яшайдиган саратонча ўсимлик тиканига жуда ўхшаб кетади. 76-расм. Gastropacha quercifolia L. ипак қурти (Уоллес бўйича) Мимикриянинг турли кўринишлари миметизм бўлиб, бошқа ҳайвонлар, айниқса бошқа ҳашаротлар ранги ва шакли ташқи ўхшашлигини акс эттиради. Бундай ҳолларда ҳимояланиш йўли ўзини яхши ҳимояланган, масалан, захарли ёки чақувчи ҳашаротларга ўхшатиб олишдан иборатдир (16,17,18 - расмларга қаранг). Масалан, темирчак вояга етган ҳолатида ўсимлик баргини эслатса, ёш личинкали стадиясида чумолига ўхшаб кетади (79-расм). Кўпчилик ойнақанотлиларнинг капалаклари (Aegeriidae) ариларга жуда ўхшаш. Қўрқитувчи (апосематик) ранг, кўзга ташланувчи ёрқин ифодаланган, йирик кўзсимон доғлар ёки равшан тарам-тарам чизиқлар ҳашарот танасида жойлашади. Кўпчилик капалаклар, масалан кўзсимон бражник ( Smerinthus ocellatus L.) нинг олдинги қанотлари атроф-муҳит рангига ўхшаш бўлиб, бу қанотлар ҳашарот тинч ҳолатида, тиниқ рангда бўлиб, остки қанотларини беркитади. Душмандан

сақланаётганда учишга тайёрланиб туриб, дастлабки махфий ёрқин остки қанотларини қўрқитувчи рангини тўсатдан намоён қилади (80- расм). Ёрқин, доғсимон бўёқ балки қўрқитадиган эмас, ҳашарот захарлилик ҳусусиятига эга огоҳлантирувчи эканлигидан, масалан, малҳамчи қўнғизлар ( Mylabris Fabr. авлоди) ёки ариларда ( Vespidar ) дарак беради. Пассив маркировкага мисол тариқасида ҳашарот ўзи яшаган муҳитда ҳимоя рангига киришини кўрсатиш мумкин. Яъни, яшил баргларда яшовчи бешиктерватнинг ранги яшил бўлади ёки махсар зараркунандаси узунбурун Lorinus syriacus Gyll., сариқ гулчанг билан бўялганлиги туфайли махсар гули саватчасида кўзга ташланмайдиган бўлади. Бундай ҳусусият ўсимликлар гулларида яшайдиган кўпчилик ҳашаротлар учун хосдир (Яхонтов, 1962, 1969). Ҳимоя ранг ва мимикрия ўтлоқлардаги ва маданий экинлардаги зараркунандаларни ўз вақтида пайқаб олишни баъзан қийинлаштиради. Ч. Дарвининг фикрича, ҳимоя ранг ва мимикрия энг яхши мосланган индивидларнинг яшаш учун курашда тирик қолиши натижасида пайдо бўлган. Кўпроқ фойдали бўлган ҳашаротлар индивидида душмандан омон қолиш имконияти кўпроқ бўлади; бу белгилар наслдан-наслга мустаҳкамланиб бориши билан яшашга яна 77-расм. Ёввойи петрушка тупгулидаги петрушница капалаги (Уоллес) 78-расм. Дарахат новдасидаги саратонча (Дофлейн бўйича)

ҳам мосланганроқ турлар пайдо бўлади. Бироқ, биринчи қарашда ҳақиқатан ҳам ягона бўлган бундай изоҳга қарши фикрлар мавжуд. Бу фикрлар кўпгина ҳашаротлар паразити ҳимоя ранги бўлмаган турларда ҳам намоён бўлади деган негизга асосланади. Ҳашаротларнинг “таҳлид” турлари кўпинча оригинал турлар бўлган жойда яшамайди, демак, таҳлидланишнинг бу ҳашаротлар учун ҳеч қандай фойдаси бўлмайди. Ранги бирор муҳитга ўхшаган кўпгина ҳашаротлар бошқа муҳитда яшайди, бу ҳашаротлар ҳимоя рангидан фойдаланмайди. Ниҳоят Юдд 15 минг дона қуш ошқозонини текшириб кўриб, бу қушлар, ҳимоя ранг билан “ҳимояланган”, шунингдек ҳимояланмаган ҳашаротларни ҳам истеъмол қилишини аниқлади. Қушларнинг кўриш қобилияти инсонларникига қараганда ўткирроқ бўлади ва ҳашаротларнинг ҳимоя ранги ҳамма вақт ҳам уларни ҳалокатдан сақлаб қолмайди.

79-расм. Чумолилар ( а ) ва уларга жуда ўхшаш темирчаклар личинкалари (б), (Дофлейн бўйича) Бундай эътирозларда турнинг паразит ва уларнинг хўжайинлари, йиртқич ва улар ўлжалари ва умуман улар орасидаги ўзаро мослашиш, табиатнинг ҳар қандай кўринишидаги нисбатан аҳамияти; ҳаракатдаги ҳашаротнинг ҳамма вақт ҳам бир жойда турмаслиги, турли абиотик ва биотик шароитлар (озиқа етишмаслиги, шамол ва совуқдан бекиниш эҳтиёжи ва ҳ.к.) “асл нусха”га жойи бўлмаганда улар турларга “таҳлид” қилиш ҳолатига ўтиши мумкин. 80-расм. Парвоздаги кўзсимон Smerinthus ocellatus L. бражник (Вейсман бўйича)

Бир қатор тажрибалар ҳимоя ранг ва мимикриянинг ҳақиқатдан ҳам ҳимоявий роли борлигини тасдиқлайди. Масалан, сариқ бешиктерватарлар ( Mantodea ) яшил ўсимликлардагига қараганда қовжираб, сарғайиб кетган ўсимликлар орасида йиртқичлардан камроқ нобуд бўлади (Беляев, 1942). Геллернинг (1928) тажрибаларида 2156 дона ҳашаротлардан 25% ҳашаротлар ўз асосий рангига мос ҳолда бўлганда, 44% - ўз асосий рангига ўхшамаган ҳолатда бўлганда товуқлар истеъмол қилганлар. Айслер тажрибаларида қушлар 88% чигирткаларни (Acridodea) улар яшаш жойидан ва ранги ҳамда ранг- баранглигида кескин фарқланадиган, жойга ўтқазилганда, 40% - чигиртка рангига яқинроқ шароитда сақланганда истемол қилганлар. Camptogramma bilineata L. одимловчисида икки хил ранг вариацияси маълум: оч оҳактошли ҳудудларга тарқалган – оқиш сарғиш ва қора қояларда ва Ирландия торф қатламида яшовчи – қора одимловчи. Шеппард (1964) уйнинг деворига капалакларни дам олиш ҳолатида ёпиштириб қўйиб, ўрнатишига қушлар капалакларнинг огоҳлантирмайдиган ранг турларига икки марта кўпроқ ҳужум қилганлар. Котт (1950) 999 дона дарахт бақаси медаси ёриб кўриб 11585 ҳашарот нусхасини қайд қилган ва шулардан фақат 29 нусхаси (яъни, 0,17%) “қўрқитадиган” рангдалигини ўрнатган. Л.Бровер, И. Бровер ва П.Уэсткот (1960) томонларидан ктир (Asilidae) пашшаларида миметизмнинг аҳамияти юзасидан ўтқазилган экспрементал тажрибаларда қизиқарли маълумотлар олинган. Ктир пашшалари ташқи кўринишда тукли ариларга (Bombidae) жуда ўхшаш, қурбақаларга тукли арилар ва ниначилар биргаликда тақдим этилди. Қурбақалар дастлаб ажратмасдан барча ҳашаротларга ҳужум қилди, аммо тезда тукли арилардан ўзини олиб қоча бошлади, ктирларга эса ниначилар афзалроқ бўлди. Бошқа гуруҳ қурбақалар (назорат) фақат

ниначи ва ктирлар билан озиқланиб, бу гуруҳда тажрибага нисбатан ктирлар кўпроқ йўқ қилинди. Мазкур ктир турлари билан ўтқазилган тажрибаларда, улар тукли арилар уясига кириб олиб, тукли арилар уясига тухум қўядилар ва уларнинг личинкалари тукли арилар личинкалари билан озиқланадилар. Миметизм сўзсиз ктирларга тукли арилар уясига киришни енгиллаштиради. Бундай ҳусусиятдаги миметизм тажовузкор мимикрия номини олган. Кўпчилик ҳашаротларда хроматаксис мавжудлиги – уларнинг тана рангига ўхшаш ёруғликка интилиши экспрементал исботланган. Бундай ранг сифатида рағбатлантирувчи фойдаланишга имкон яратади. Шулар қаторига, жумладан бешиктерватарлар ( Mantodea ) кўпчилик одимловчилар ( Geometridae ) қуртлари ва вояга етган капалаклари киради. Ҳашаротлар учун рағбатлантирувчи рангни фойдалилигини тасдиқловчи табиатда ўтқазилган айрим кузатувлар паразит ёки йиртқичлар томонидан кучсиз ҳимоя рангли ҳашаротларни танлашни тушиниш ва хроматаксис ҳаммадан кўра табиий кушандалардан ҳимояланишни таъминловчи восита эканлигини қайд қилиш керак. Масалан, М.М.Беляев (1947) томонидан 314 йиғган бешиктевратларнинг 77% ўз тана рангига ўхшаш ўсимликда турган бўлса, 23% эса бошқа рангдаги ўсимликда қайд қилинган. Айрим ҳайвонларда ( Cranegan Leander авлодлари ва бошқа айрим қисқичбақалар, кўпчилик бош-оёқли моллюскалар, айрим бақалар, калтакесак, хамелеон, айрим балиқлар) туриш жойларининг ўзгаришига қараб рангини ўзгариши тез рўй беради. Бунда нерв импульси натижасида тери ҳужайра хромотофорлардаги доначаларида пигмент қайта гуруҳланиш рўй беради. Шундай қилиб ҳайвон янги ранг муҳитида янгидан рағбатлантирувчи тус олади. Бундай ҳолат айрим

ҳашаротларга, жумладан Carausius morosus Br. таёқчасимонга ҳам хосдир. Паразитизм (айниқса эндопаратизм) қисман йиртқич ҳашаротлар тузилиши функцияси ва органларининг сезиларли ўзгаришига сабаб бўлади. Этхўр ҳашаротларнинг овқат ҳазм қилиш системаси тана узунлигига нисбатан, ўсимликхўр ҳашаротлар овқат ҳазм қилиш системасидан калтароқ бўлади, ўрта ичакнинг ферментатив фаолияти ҳайвонлар оқсили ва ёғларини ҳазм қилишга мослашган бўлади. Қон сўрувчи ҳашаротларда – чивинлар (Culicidae), бургалар (Aphaniptera), тўшак қандаласи ( Cimex lectularius L.) ва бошқаларда сўлак безлари қон қуюлишида тўсқинлик қиладиган модда ишлаб чиқаради, ичакнинг айрим бўлимлари эса катта чўзилиш ҳусусиятига эга. Хўжайин танаси ичида ҳаёт кечирувчи айрим пардасимонқанотлилар (Hymenoptera) личинкаларининг ўрта ичаги, личинкага керак бўлган хўжайиннинг бутун яшаш даврида унинг орқа ичагида ажралган ҳолда қолади. Hymenoptera туркумига оид кўпчилик эндопаразит личинкаларнинг ташқи нафас олиш тешикчалари бўлмайди, уларнинг нафас олиш териси орқали хўжайин тўқималаридан амалга оширилади. Кўпчилик эндопаразитик ҳашаротларнинг нафас олиши кислород сақловчи органик бирикмаларнинг, айниқса хўжайин тўқималарининг гликогени парчаланиши туфайли анаэроб йўл билан амалга ошиши мумкин. Larvivoridae оиласининг айрим эндопаратизитик нафас олиш системаси ўзига хос мосламалар билан таъминланган бўлиб, хўжайин нафас олиш тешикчаларига (стигмаларга) трахея девори ёки хўжайин ташқи тери қоплами орқали қўшилади, бошқа айрим турлар

личинкаларининг орқа қисми оралиғида стигма жойлашган бўлиб, у хўжайин тана ташқи қисмига ёки унинг трахея деворига хўжайин тўқимаси орқали ҳаво ўтказувчи найча ҳосил қилади (81-расм). Паразит ва йиртқичлардан ҳимояланиш учун ҳашаротларда ихтисослашган секретор органлари ҳосил бўлган. Бундай секретор безларининг ажратилиши ҳашаротларни ташқи душмандан суст ҳимоялайди. Я.Д.Киршенблат (1957) буни аминион деб юритишни таклиф этган. Кўпчилик капалаклар қуртларининг тери гиподерма қопламларида кўпсонли икки ҳужайрали заҳар ишлаб чиқарувчи ёки қўзғатадиган секрет безлари бўлиб жойлашган безлар ўткир ёки тез синадиган тишчали туклар устидан тери бўшлиғига ўтади. Бундай қуртларни йиртқич тишлаганда тукчалар синади ва секрет душман танасига қуйилади. Боғларнинг жиддий зараркунандаси кўк капалаги ( Nygmia phaeorrhoea L.) қуртига тегинганда инсонда ҳам қаттиқ қичитма қўзғатади. Бундан ҳам ортиқ терини куйдирадиган қўзғатувчи кўчма ипакчи ( Thaumetopoea processionea L.) қуртида ҳам қайд этилган. Notodonidae қуртилари бўйин ҳимоя секретининг безлари 5 см гача отилиши мумкин. Кўпчилик қандалаларда (Hemiptera) орқа кўкракда ётувчи қопсимон безлар секрети чўчитадиган ҳимоя аҳамиятига эга бўлиб, иккинчи ва учинчи жуфт оёқлар асосида жойлашган. Бундай қандалаларни кўпчилик ҳашаротхўр қушлар ва калтакесаклар емайдилар. Қандалаларнинг бундай ихтисослашган ёқимсиз ҳиди узоқ 81-расм. Қурт танасидаги Ernestia consobrina Mgn. тахини ёш личинкаларининг жойлашиш ҳолати (Яхонтов, 1969 ): 1-личинка шакли, личинка стигматофорлари қурт териси тешикчаларида

сақланиб қолади. Бу ёқимсиз ҳид нафақат инсон ва йиртқичлар учун нохуш бўлибгина қолмай, фараз қилинишича қандала иккинчи жинсий вояга етган зотини ҳам жалб қилишга фойдаланилади. Ўз тури бошқа жинсини жалб қиладиган секрет безларини эпагонлар деб юритилади (Киршенблат, 1957, 1958). Қора сувараклар ( Blatta orientalis L.) қорин тери ингичка сузгичлар орқали тана сатҳига ўтқазиладиган ёқимсиз безлари секрети ҳам кўпчилик майда ҳашаротни нафақат чўчитади, ваҳоланки уларни ўлдиради. Ёқимсиз, ўзидан қочирадиган секретларни шингилсимон ва найчали резервуар билан таъминланган анал безлар ҳам ажратади. Жумладан айрим қоратанли (Tenebnionidae) ва визилдоқ (Carabidae) қўнғизлар тўғри ичаги анал тешиги яқинида жойлашган резервуарларда бундай безлар бўлади. Визилдоқ қўнғизларга таълуқли бомбардирлар ( Brachinus Web. авлоди) хавфли ҳолатларда анал безидаги бўлган “портлаш” товушдаги ҳусусиятли моддани ташқарига чиқарганлиги туфайли у шундай номни олган. Бу ерда кимёвий ҳимоядан ташқари товуш таъсири ҳам қўшилади. Дросмарнинг (1964) фикрича унинг самараси ҳеч бўлмаганда чумолиларда аниқ кузатилади. Арилар (Vespidae), сколий (Scoliidae) ва асаларилар (Apodea) қорнинг охирида жойлашган бир жуфт заҳарли безлари ва найза асосида очиладиган, - масалан ҳимоялайдиган вазифани бажарадиган без; бу безлар ҳар бирининг секрети алоҳида, алоҳида заҳарли эмас, аммо уларнинг аралашмаси заҳарлидир. Киршенблат (1957) терминологияси бўйича фаол ҳимояловчи ва ҳужум қилувчи асосан безларнинг секрети, душманларни чўчитувчи аминонлардан фарқланиб прогаптонларга таъалуқлидир.

Айрим ҳашаротларнинг (Meloidae, Cantharididae Coccinellidae қўнғизлар оилалари, Ophthalmus капалаклар авлоди ва ҳ.) қони заҳарлидир. Бундай ҳашаротлар ихтисослашган метоболизмли йиртқичларгина (масалан, безғалдоқ чўл қуши, малҳамчи қўнғизларни, чумчуқлар кокцинеллидларни, кантаридидларни айрим қушлар ея олишлари мумкин). Brumus octosignatus Gebl. ва Semiadalia undecimnotata Schneid. кокцинеллидларини ўрганилганда, масалан уларда камдан – кам табиий кушандалар қайд қилинган (Яхонтов, 1950). Ҳашаротлар қонидаги заҳарли моддалардан, айниқса кантаридин ҳамиша кўпроқ сақланади. Кантаридин сичқонларнинг терисига десквамацион дерматит, одамларда куйганни эслатадиган қавариқ қўзғатади. Paederus fuscipes Curt. (Staphylinidae оиласи) қўнғизи бундан ҳам кучли ҳимоя воситаси – педерин модда ажратади. У сичқонларда жун тўкилиши, одамларда эса – қовариқсиз некроз қўзғатади (Паван ва Бо, 1952). Чумолилар ажратадиган чумоли кислотасининг одамлар ва иссиққонли ҳайвонларга таъсири маълум. Чумолилар мандибуляр безлари ажратадиган секрет чумолилар жамоаларига хавф тўғрисида хабар беради (Браун, 1959; Бутенанд, Линцен ва Линдауер, 1959). Бу секретни тадқиқот қилиш, у асосан лимон кислотаси альдегидан иборатлигини кўрсатди. Ҳашаротлар томонидан ажратиладиган мум ва буёқ ҳам уларни маълум даражада паразит ва йиртқичлардан ҳимоялайди. Жумладан, ўсимлик битлари билан озиқланадиган ҳаммахўр кокцинеллидлар Coccinella septempunctata L., Adonia varieg ate Geoze. ва бошқа кўпчилик йиртқичлар сероб мум билан ҳимояланган олма қонли ( Eriosoma lanigerum Hausm.) битга ҳужум қилишдан ўзини четга олади. Ҳашаротларни мум ва буёқ ажратиш ҳимоя воситаларидан ташқари, уларнинг безлари ипак ажратишлари мумкин. Бундай ипак

ажратмаларидан улар пилла тўқийдилар ёки қуртларга ўргимчак уя ясайдилар. Бундай ҳусусиятлар жуда кўпчилик тангачақанотлиларда (Lepidoptera) кенг тарқалган ва қисман бошқа ҳашаротларда: арракашларда (Tenthreinidae) пилла учун, эмбийларда (Embiodea) ўргимчак уя ясаш учун ва ҳ.к. Кўп ҳолларда бундай безлар найчасимон тузилишга ўхшаш бўлиб, тананинг олд қисмига жойлашган, эмбийларда эса ўргимчак чиқарадиган безлар олдинги оёқларининг биринчи панжасида ўрнашган. Айрим ҳашаротлар ғумбагини механик ҳимоялашда пилла материали сифатида Мальпиги каналчалари ажратмаларидан фойдаланадилар, булар Phytanomus Schonch узунбурун қўнғизлар авлоди личинкалари, Aleocharini стафилинидлар қўнғиз гуруҳи, чумоли шерлар (Myrmeleonidae), олтинкўзлар (Chrysopidae). Пиллаларнинг икки сиртини ҳалқали пиллачи ( Malacosoma neustria L.) тол тўлқинқаноти ( Stilpnotia salicis L.) ва айрим бошқа қуртлар малпигия каналчалари ажратадиган суюқлик билан қоплайдилар. Кўпиксимон саратонлар (Cercopidae оиласидан) личинкалари кўпиксимон массаси ҳам малпигия каналчалари ажратмаси бўлиб паразит ва йиртқичларнинг личинкаларга ҳужумини қийинлаштиради. Айрим ҳашаротларда улар паразитларига нисбатан иммунитет ҳосил бўлади. Ван Бургет (1919) қайд қилишича, кўпчилик ҳолларда яйдоқчилар ўз хўжайинларини зарарлай олмайдилар. Н.Ф Мейернинг (1926) кўрсатишича карам куяси ( Plutella maculipennis Curt.) айрим қуртларининг қонли ҳужайралари фагоцитлар вазифасини ўтайдилар (Мейер,1926; Бозе, 1936) ёки табақалаштирилмаган мезенхиматоз айрим шалғом оқ капалаги қуртлариникига ўхшаш элементи (Ларченко,1933) Angitia rapae яйдоқчи тухум ва личинкалари худди шунингдек улар Angitia rapae ва Apanteles glomeratus яйдоқчилари тухум ва личинкаларини ўраб олади, натижада паразит ўлади, қуртлар эса

ривожланишини тугаллайди. Шундай қилиб карам оқ капалаги қуртлари уни танасига ҳужум қилган А.glomeratus 40 % тухум ва тухумдан чиққан ёш личинкаларини нобуд қилади. Г.А.Викторовнинг (1958) ўратишича бундай ҳужайралардан Limnelia fuscicollis Thoms. Яйдоқчиси тухум ва ёш қуртлари атрофида дуккак парвонаси ( Etiella zinkenella Tю) қуртлари танасида капсулалар ҳосил бўлади, натижада яйдоқчини 25.4% нобуд бўлишига олиб келади. Ҳозирги даврда кўпчилик яйдоқчиларга нисбатан шунга ўхшаш иммунитет бир мунча ҳашаротларда аниқланган. Қандалаларда (Hemiptera) паразитлар инкапсулацияси кучсиз ривожланган, аммо кўпчилик ҳолларда, паразитлар хўжайини танасига тухум қўйиш жараёнида нобуд бўлади, чунки танасининг ички томонида қалин тўгарак ёки бўртмалар ҳосил бўлиши паразитни хўжайин танасига киришига тўсқинлик қилади. Масалан бу жараённи зарарли хасва ( Eurygaster integriceps Put.) тана сиртига фазия пашшаси Ectophasia crassipennis F. қўйган тухумлар мисолида кўриш мумкин. Фазия личинкалари баъзан тўсиқдан ўтиб хасва танасига киради, айримда ўша ерда нобуд бўлади. Айримда тўсиқ маҳсулотлари фазия тухуми ичига ҳам ўтади ва личинкани тухумнинг ичида нобуд қилади (Викторов, 1964 ). Ҳашаротларда паразитларга нисбатан иммунитет ўзига хос гуморал (суюқлик) факторлар ёрдамида юзага келиши мумкин (Мюлдру, 1953). Ҳашаротларда паразитларга нисбатан иммунитет айрим ҳолларда хўжайининг озиқа ўсимлигига боғлиқ. Масалан, калифорния қалқондори ( Diaspidiotus perniciosus Comst.) цитруслиларда озиқланса Habrolepis rousi Comp. Ва Compreiella bifasciata How. хальсид турлари

билан зарарланади, аммо у cаго пальмасида бу паразитларга нисбатан иммундир (Фландерс, 1942). Тухумхўр Agniaspis fuscicollis Dulm. олма куясини ( Vponomeuta malinellus Zell.) ни зарарлашда унинг тухуми зараркунанда тухумининг муртагига қўйилса паразит ривожланади, мабодо паразит тухуми хўжайин тухумининг сариқлигида қўйилса унда тухум нобуд бўлади ва сариқликда сўрилиб кетади. Ҳашаротларнинг паразитизм ва йиртқичлик билан боғлиқ феъл атворнинг мослашиш ҳусусиятлари жуда кўп сонли ва турли характерлидир. Халталилар (Psychidae оиласи) қуртлари ва булоқчилар (Trihoptera) личинкалари ўсимлик заррачалари, қум доначалари ва майда тошчалардан ясалган ғилофларда яшайди, бу ўз навбатида уларни механик ҳимоя ва ниқоблайди. Бундай ҳолат уларни паразит ва йиртқичлар ҳужумидан ўзини ҳимоялаш имкониятини кучайтиради. Ҳашаротлар орасида паразитлар ёки йиртқичлар ҳужуми хавфи туғилганда таҳликали ҳолатга ўтиш кенг тарқалган. Blaps F. авлоди қора танли қўнғизлари тез югуришга қобилятсиз бўлиб, унга ҳужум қилиш кутилганда, душманга орқа қисмини буриб, орқа оёқлари билан орқа қисмини кўтаради. Бу таҳликали ҳолатда аналь безидан ажратилади. Жамоа бўлиб яшовчи бражниклар Isognathus Feld. авлоди қуртларига ҳужум қилинганда улар наштарлари билан ҳаракатланадилар. Таҳликали ҳолат масалан алекто ( Theretra alecto L.) бражникларида, қўрқитувчи ҳолат қўрқитувчи ранг билан қўшилади айрим ипак тўқувчилар (Bombycidae) қуртларида ва бошқаларда ҳам бундай ҳолатлар кузатилган. Йиртқич - ҳашаротлар ўлжасини “пайламоқ” учун турли пана жойларга, масалан тошлар остида, тупроқ кесакчалари орасида айрим

визилдоқ (Carabidae) қўнғизлар ёки бешиктерватларга (Mantodea) ўхшаб ўсимлик барглари орасида ва пояларида бекинадилар. Айрим “пойлайдиган” ҳашаротлар ўлжаларини кўпроқ ушлаш мақсадида “тузоқлар” ўрнатадилар. Жумладан, чумолишерлар (Myrmeleonidae) личинкалари сочилувчи қумларда яшаб унинг остида махсус воронка ҳосил қилади. Чумоли ва бошқа ҳашаротлар қумнинг нишобига ўралиб воронка остига тушади ва йиртқич томонидан ушлаб олинади. Cicindela L. авлоди чопқирлар қўнғизларининг личинкалари уяси оғзида туриб ўлжасини пойлайди. Айрим тунламларга (Noctuidae) оиласи тунги капалакларининг кўкрак ва қорин биринчи бўғинида ультратовушларни қабул қилувчи тимпанал органлари мавжуд бўлиб, худди шу диапазонда кўршапалаклар учун хослиги туфайли улар капалакларни қиради. Америка олимлари Редер ва Трит экспериментал аниқлашича бундай капалаклар тимпанал органлари орқали қайси томондан кўршапалаклар яқинлашишини аниқлайдилар. Бундай ультратовушларни ушлаб олиб, капалаклар текис юзага қўнадилар, бунинг устига улар олдиндан мўлжалланган учиш йўналишини ўзгартирадилар ва спиральсимон траектория бўйича ҳаракатланадилар. Кўпчилик ҳашаротларда танатоз ҳусусияти мавжуд бўлиб, яъни паразит ва йиртқичлар хавф туғилганда (айниқса механик таъсиротларда) ўзини ўликка солиш – оёқ ва мўлабларини танага йиғиб олиш ва ўсимликдан пастга тушиб кетиш, бир оз харакатсиз ётиш ҳусусияти бўлади. Танатоз айниқса баргхўрлар (Chrysomelidae) ва филчалар (Curculionidae) қўнғизларига хос одатдир. Айрим ҳашаротлар автотомия – тананинг айрим қисмларини; масалан, узуноёқ пашшалар (Tipulidae) ёки чигирткасимонларда

оёқларини , қилдумлиларда (Thysanura) дум ўсимталарини синдириш ҳусусияти бўлиб, кўпчилик ҳолларда улар йиртқичлар ҳужумидан қочиб қутуладилар. Баъзи тур ҳашаротлар личинкаларида синган қисмларини регенерациялаш (қайта тиклаш) қобиляти бўлади. Вояга етган барча ҳашаротларда регенерацияланиш қобиляти бўлмайди. Паразитлар ёки йиртқичларнинг етарли ўлжалари бўлмаган даврларда ёзги уйқу ёки диапаузага тушиши аниқ, бу уларнинг специфик озиқланиш муносабати туфайли юзага келади. Жумладан, беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) йилига бир марта насл бериб ривожланади, унинг личинкаси эса табиатда фақат баҳор фаслида учрайди холос, монофаг паразит Bathyplectes curculionis Thoms. фитономус қўнғизлари очиб чиқиш даврида пиллача ичидаги личинкалик фазасида бўлиб, келаси йил баҳорида беда барг филчасининг личинкаси пайдо бўлиши давригача ривожланишини тўхтатиб диапаузага ўтади (Яхонтов, 1934). Июнда Ўрта Осиёнинг чўл ҳудудларида, чўл ўсимликларининг қуриш даврида ва шунинг натижасида ўсимлик битлари (Aphidodea) сонининг кучли депрессияси туфайли кескин қисқариши, ўсимлик битлари ҳисобига йиртқичлик қилувчи кокцинелллидлардан Brumus octosignatus Gelb. ғумбаклик фазасида бўлади ва ғумбаклардан очиб чиққан қўнғизлар озиқа бўлмаганлиги туфайли тоғларга учиб ёзги уйқуга ўтади, кейин улар баҳорда чўл ҳудудларида сезиларли даражада ўсимлик битлари пайдо бўлганга қадар қишки уйқуга ўтади (Яхонтов, 1950). Акация сохта қалқондори ( Parthenolecanium corni Bauche) да паразитлик қилувчи монофаг яйдоқчи Blastothrix confusa Erd. табиатда зарарлаш учун хўжайиннинг яроқли фазаси бўлмаган даврда имаганаль диапаузада бўлади. Бу диапауза фотодаврий реакция орқали

бошқарилади ва хўжайин ҳаётий цикли адаптацияси туфайли юзага келган (Сугоняев, 1963). Паразит ва йиртқичларнинг ривожланиш даврлари, шак-шубҳасиз улар ҳаёти учун зарур бўлган ҳайвонлар ривожланиш стадиялари муддатларига умуман мосланиши керак. Бир неча йиллар олдин ўрнатилишича ҳашаротларда хўжайин ва паразитнинг синхрон ривожланиши ҳеч бўлмаганда икки йўл билан эришилади: ё хўжайин физиологик ҳолатига паразитнинг тўлиқ боғлиқлиги, ёки уларнинг комплекс экологик факторларга мустақил ва боғлиқ бўлмаган реакциялари. Яйдоқчи паразит Apanteles glomeratus L. ва карам оқ капалаги ( Pieris brassicae L.) қуртларида унинг паразитлик қилиши қатъий синхрондир, гарчанд шундай бўлсада улар турли ташқи муҳит таъсири остида диапаузага тушадилар. Дўлана капалаги ( Aporia crataegi L.) қуртларида паразитлик қилувчи ушбу яйдоқчи кичик ёшдаги личинкалик фазасида хўжайин танасида, қачонки охиргисида қишки уйқу бошланса, у ривожланишни тўхтатади (Масленникова, 1958, 1959). Паразитлар ўз ўлжасини излашида уларнинг сони кам бўлса, ёки маълум бир майдонда уларнинг зичлиги паст бўлган тақдирда, паразитларнинг кўплаб нобуд бўлишига олиб келишига, шунингдек хўжайин алоҳида зотларининг иммунитети муносабати билан айрим тухумхўр хальцидларда (Chalcidodea) уларнинг кўплаб ўлган ўрнини тўлдиришда полиэмбриония ҳодисаси ривожланган. Полиэмбриония моҳияти шундан иборатки, тухум бўлинганда ҳосил бўлган бластомерлар гуруҳларга тўпланади ва бу гуруҳларнинг ҳар биридан алоҳида эмбрион ҳосил бўлади. Полиэмбриония турнинг кескин кўпайишини тезлаштиришга қодир. Олма куяси ( Vponomeuta malinellis L.) паразити Ageniaspis fuscicollis Dalm. бир дона тухумида 100 ва ундан ортиқ личинка ривожланади.

Полиэмбриониянинг биологик моҳияти шак-шубҳасиз, кўпчилик паразитлик қилувчи ҳайвонлар пушдорлигини кескин оширишга ўхшаш бўлиб, улар кўпайишида ҳаддан ташқари нобуд бўлиш эҳтимоли ҳам мавжуд. Масалан, паразитлик қилувчи чувалчангларда. Олдин айтиб ўтилгандек эндопаразитлик қилувчи ҳашаротлар личинкалари бошқа ҳашаротларда паразитлик қилганда, одатда у ўз ўлжасини ўлимга олиб келади. Хўжайин бевақт ўлимдан омон қолмоғи учун бундай личинкалар дастлаб унинг муҳим бўлмаган тўқималари – ёғ таначалари, гемолимфаси, айримда эса ичакдаги ошқозон маҳсулотлари ҳисобига озиқланади ва фақат хўжайин танасида ривожланишининг охирида улар хўжайиннинг муҳим органларини зарарлайдилар. Натижада хўжайин кейинчалик яшай олмасдан нобуд бўлади. Кўрсатилган мисоллардаги паразитизм ва йиртқичлик билан алоқадор ҳашаротларнинг тузилиши, физиологик жараёнлари ва хулқ- атъвордаги адаптив белгилар, паразитизм ва йиртқичлар ва ҳашаротларнинг турли ўзаро мослашишларини таърифлайди. Модомики, айримда паразитизм ва йиртқичлик рақобатчилик муносабатлари билан алоқадор бўлса, масалан ҳайвонларнинг ўша ва шу турларига ҳужум қилиш оқибатида айрим паразитизм, йиртқичлик ва конкурентлик белгилари биргаликда таъсир қилади. Шу жумладан, тез ҳаракатни таъминловчи морфологик ҳусусиятлар ҳамда рағбатлантирувчи ранг ва шакл ва ҳ.к. Айрим паразит турлари ҳужуми бир ва ўша хўжайинда кўпинча алмашиб туриб рақобатчилик алоқаларини сусайтиради, бунинг устига бу мавсумий ва паразитнинг суткалик характерига эга. Баҳор ва ёзда Қозоғистон, Кавквз олди ва Астрахан областида кичик юмронқозиқда ( Citellus pygmaemus Poll.) асосан Ceratophyllus tesquorum Wagn. тур

бургаси, кузда ва қишда эса Neopsylla setosa Wagn. бургаси паразитлик қилади. Маълумки сўналар (Tabanidae) инсон ва ҳайвонларга кундузи, чивинлар (Culicidae), москитлар ( Phlebotomus Rd. авлоди) эса қоронғу ва тунда ҳужум қилади. Ҳашаротларнинг турли мавсумларда ривожланиши ва фаоллиги, суткалик фаолликнинг алмашуви уларнинг турли озиқавий режимига хосдир. Ҳар хил турдаги ҳашаротларнинг бундай биологик ҳусусиятлари улар орасидаги рақобатнинг сусайишига ёки йўқолишига олиб келади. Айрим ҳашаротлар, жумладан фитономус ( Phytonomus variabilis Hebst.) (Яхонтов, 1934) биологиясини ўрганиш шуни кўрсатадики зараркунанда турли ривожланиш стадияларида улар ҳар хил паразитлар комплекси ҳужумига учрайди. Олдин айтиб ўтилгандек рақобатли муносабатлар ҳашаротларнинг ихтисослашган формалари ҳосил бўлишини ва уларни турли биологик яшаш маконини эгаллашини рағбатлантиради. Ҳашаротларга, бошқа барча тирик организмлар сингари на фақат биотик алоқалар ва ҳоланки абиотик муҳит шароитлари ҳам таъсир кўрсатади. Барча мослашишнинг келиб чиқиши атроф муҳит ҳамма шароити билан уйғунлашган. Ҳашаротларни тунги, кундузги, қоронғиликдаги турли мавсумларда фаоллашишига ажратилишига мувофиқ вақтнинг метеорологик режими билан боғланган. Биотик: алоқалар ҳам ажралмаган ва бир хилда бўлмаган таъсир қилади; ҳашаротлар бир вақтнинг ўзида симбиозга, комменсализм, паразитизм, йиртқичлик, рақобатликка мослашуви керак. Ҳашаротларнинг ўзаро турли категориялари ва бошқа ҳайвонлар билан шубҳасиз боғланган муносабатлари фақат жуда узоқ даврлар давомида умумий биотопларда биргаликда яшаши туфайли шаклланган.

Ўзаро фойдали симбиотик алоқалар яшаш жойларининг умумийлиги, модда алмашуви шакллари жараёнларининг аста–секин ва ҳайвонлар феъл-атвори ўзгариши натижасида юзага келган бўлиши мумкин. Модда алмашувининг сезиларли ўзгариши уларни ҳаттоки алоҳида яшай олмасликларига ҳам олиб келиши мумкин. Ҳашаротларнинг содда ҳайвонлар (Protozoa) билан симбиози тўсатдан содда ҳайвонларни ҳашаротлар организмига кириши бошланган бўлиши мумкин. Эҳтимол қилинишича симбиоз паразитизмдан юзага келиши ҳам мумкин, агарда дастлаб хўжайиннинг мосламалари паразитни зарарсизлантирган бўлса, бунинг устига синойкия бир томонлама фойдали алоқалар ўрнатилиб, кейинчалик эса ўзаро мослашувлар симбиозга олиб келган бўлиши мумкин (Наумов, 1955). Паразитизмнинг шундай тартибда синойкияга ўтиши, масалан, чивинлар (Culicidae) танасида безгак плазмодиясининг ( Plasmodium Sp.) бўлишидир. Синойкия сўзсиз турли йўллар билан ҳашаротлар ва бошқа ҳайвонлар бирга бўлганда вужудга келган бўлиши мумкин. Каналар ва бошқа жониворларни тасодифий олиб ўтилиши форезиянинг махсус мосламаларига асос солган бўлиши эҳтимоли бор. Тасодифийлик, факультативлик синойкиялар ҳозирда бошқа ҳайвонлар инларида қайд қилинган. Аммо синойкия ҳашаротлар ёки бошқа ҳайвонлар ҳашаротларнинг комменсиализми ёки паразитлигига айланиши мумкин, тур учун типик факультатив, кейинчалик эса мунтазам паразитизм, симбиозга олиб келадиганга бирдай бўлади. Бир қатор ҳолларда ҳашаротлар фитофаглиги паразитизмга ўтиши эҳтимоли мавжуд. Масалан Ўрта Осиёда Яхонтов томонидан Miridae ўсимликхўр оиласи айрим қандалаларнинг қон сўриши бир неча бор кузатилган.

Йиртқичликнинг келиб чиқиши ҳам бир хилда. Қатор ҳолларда йиртқичлик, сўзсиз ҳашаротлар фитофагиясидан келиб чиққан. Масалан, Camptobrochis punctulatus Fall. Ўрта Осиё беда далаларида оммавий равишда учраб ўсимлик шираси билан озиқланади, аммо ундан ташқари Aphis craccivora Koch., Therioaphis trifolii Mon., Acyrthosiphon gossypii Mordw., каби ўсимлик битларига ҳужум қилади. Айрим яримқанотлилар (Dermaptera) ва термичаклар (Tettigonidae) факультатив йиртқичлар ҳисобланадилар. Гарчанд кўпчилик қуртлар ўсимликхўр бўлсаларда капалаклар (Lepidoptera) туркумида йиртқичлик сўзсиз айрим ҳашаротлар билан доимий алоқада бўлганлиги натижасида фитофагликдан йиртқичлик юзага келган. Кўпчилик йиртқич қуртлар қалқондор (Coccodea) ва ўсимлик битлари (Aphidodea) ни – ўсимликларда йиғилган катта тўдаларида уларни еб қўяди. (Яхонтов, 1938, 1956). Йиртқичлик паразитизмдан ўтганлиги ҳам эҳтимол қилинади; турли ҳашаротлар, масалан, инсон ва сутэмизувчи ҳайвонларнинг қон сўрувчи паразитлари – чивинлар факультатив йиртқичлар ҳисобланади. Эҳтимол, айрим йиртқич ҳашаротлар сапрофаг ва некрофаглардан (айрим икки қанотли – Diptera личинкалари, айрим – Staphylinidae ва б.қ.) келиб чиққан.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

Похожие

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи