Ovqat hazm qilish a’zolari sistemasi. Kasalliklari ovqat hazm qilish sistemasi funksiyalari - БЖД - Рефераты

Ovqat hazm qilish a’zolari sistemasi. Kasalliklari ovqat hazm qilish sistemasi funksiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

Ovqat hazm qilish a’zolari sistemasi. Kasalliklari ovqat hazm qilish sistemasi funksiyalari Reja: 1. Ovqat hazm qilish sistemasi tuzilishi va funksiyasi. 2. Ovqat hazm qilish buzilishining asosiy turlari va mehanizmlari. 3. Angina kasalligi. 4. Meda kasalliklari-gastrid yara kasalliklari.

Ovqat hazm qilish sistemasi qonda oziq moddalari doimiy darajasini va to’qimalarda metabolitik jarayonlarni normal ketishini ta'minlaydi. U muhim vazifani bajarishga xizmat qiluvchi bir qator funksiyalarga egadir. Ovqat hazm qilish sistemasi ovqat mahsulotlarini fermentativ parchalanishini ta'minlovchi sekretor funksiyaga; ovqat massasini hazm yo’llarida siljishini ta'minlovchi sekretor funksiyaga; ovqat mahsulotni fizik-ximik qayta ishlab, ularni elementar birikmalar — metabolitlarga aylantirib hujayralar tomonidan foydali suratda ishlatish holatiga olib keluvchi hazm qilish funksiyasiga; ichaklarda hosil bo’lgan birikmalarni qon va limfaga tanlanib kelishini ta'minlovchi so’rib olish funksiyasiga ega. U shuningdek chiqarib tash-lash (ekskretor) funksiyani bajarib, buning natijasida organizmdan metabolizm mahsullari, zaharli va dori moddalari chiqib ketadi. Shuning bilan uning barer — himoyalanish funksiyasi amalga oshiriladi. Ovqat hazm qilish sistemasi, shuningdek endokrin (inkretor) funksiyaga ham ega. Ovqat hazm qilish yo’llari va me'da osti bezining ma'lum hujayralaridan gastrointestial gormonlar nomini olgan katta guruhdagi gormonlar ishlab chiqariladi. Ular ovqat hazm qilish yo’llarida va boshqa sistemalarda kechuvchi barcha moddalar almashinuviga o’z ta'sirini ko’rsatadilar. Ovqat hazm qilishning barcha jarayonlari gipotalamusda joylashgan markaz tomonidan boshqariladi. U och qolish va to’yish tuyg’usining tashkil etilishida ham ishtirok etadi. Asab va gormonlar ta'siri yordamida bu markaz ovqat hazm qilish yo’llari mptorikasi va sekresiyasini boshqarib turadi. Ovqat hazm qilishini boshqarilishida ovqat hazm qilish bezlari sekresiyasini kuchaytiruvchi kortikosteroidlar, ichaklar motorikasini tormozlovchi katexolaminlar va ho-kazo gormonlar katta ahamiyatga egadirlar. Me'da va ichaklardagi turli fizik va ximik qo’zg’atuvchilar gastrointestial gormonlar ishlab chiqarilishini o’zgartiradi. Masalan, me'da va ichaklarda ishlanuvchi gastrin gormoni me'da va me'da osti bezlari sekresiyasini kuchaytiradi va ovqat hazm qilish yo’llari motorikasini orttiradi, ingichka ichakda paydo bo’luvchi sekretin esa, me'dada sulfat kislotasi sekresiyasini tormozlaydi.

OVQAT HAZM QILISH BUZILISHLARINING ASOSIY TURLARI VA MEXANIZMLARI Ovqat hazm qiluvchi sistema faoliyatining buzilishi ovqatlanishda xatoga yo'l qo’yilishi oqibatida, masalan sifati yomon ovqat istefmol qilishda, ovqat miqdori etarli bo’lmasligi yoki ortiqcha bo’lishida, ovqat tarkibi balansi saqlanmagan ovqatlanishda (oqsillar, vitaminlar etishmov-chiligi) ovqat iste'moli tarkibining buzilishida paydo bo’ladi. Ovqat hazm qilish buzilishlarining ko’pincha sababchilari me'da-ichak kasalliklari qo’zg’atuvchilari (ichburug’, ich terlama, ovqat toksikoinfeksiyalari va hokazolar), ximik ta'sirotlar (alkagol, nikotin, og’ir metall tuzlari va hokazolar) mexanik travmalar va boshqalar bo’ladilar. Ovqat hazm qilish buzilishlari asab, endokrin, chiqaruv va boshqa sistemalar faoliyati izdan chiqishida paydo boladi. Ruhiy travmalar va manfiy emosiyalar ovqat hazm qilish ishlarida ma'lum ravishda aks etadi va o’n ikki barmoq ichak yara kasalliklari kelib chiqishida muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ovqat hazm qilish yo’llari sekresiyasi va motorikasining buzilishlari hamda yara jarayonlari simpatik-adrenal va gipofiz-adrenal sistemalarni faollashtiruvchi stressda paydo bo’lishi mumkin. Shuni ta'kidlab o’tish mumkinki, ovqat hazm qilish yo’llarining biror qismining ishi buzilsa u ovqat hazm qilishning barcha sistemasiga o’z ta'sirini ko’rsatadi, chunki barcha qismlar bir-biri bilan navbatda gastrointestial gormonlari ta'siri bilan yaqin bog’liqdir. Ovqat hazm qilish buzilishlarining juda kocp ko’rinishlari ichida eng muhimlarini tibbiyot amaliyotida tez-tez uchraydiganlarini ajratish kerak.

OVQAT HAZM QILISHNING OG’IZ BO’SHLIG’IDA BUZILISHI Ular og’iz bo’shlig’ida turli travmalar va yallig’lanish jarayonlaridan tashqari chaynash muskullari innervasiya-si buzilishi sababli kelib chiquvchi, chaynashning buzilishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Buning natijasida maydalanmay qolgan ovqat bo’laklari shilliq qavatlarni jarohatlaydi, me'dada yomon hazm bocladi va ovqat evakuasiyasini sekinlashtiradi. Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazm qilish buzilishi so’lak bezlari faoliyati buzilishi bilan chaqirilishi mumkin. So’lak o(zida ovqat mahsulotining atrofini o’rab yutishda osonlikcha tomoqdan qizilo’ngachga o’tib ketuvchi ovqat bo’lakchasini shakllantiradi. So’lakda fermentlar boclib, ular ANGINA Ovqat hazm qilish sistemasi ishini buzuvchi kasallik-larga angina va tonzillit kiradi. Bu kasallik tomoqdagi limfoid to’qimani va tanglay bodomchalarining yallig’la-nishi bilan ta'riflanadi. Turli ko’rinishdagi anginalarning sababchilari streptokokklar, stafilakokklar, adenoviruslar hisoblanadi. Bu vaqtda organizm sezgirligining o’zgarishi (sensiblizasiya) va shamollash muhim ahamitga ega bo’ladi. Anginalar o’tkir va surunkali kechadi. Yallig’lanish xususiyatlariga qarab o’tkir anginaning bir necha turlari farq qilinadi. Kataral angina bodomchalar va tanglay yarim oylarining giperemiyasi, ularning shishi, seroz — shilliqli ekssudati bilan ta'riflanadi. Lakunar anginada kataral ekssudatga ko’plab miqdorda leykositlar va sidirilgan epiteliyalar qo’shiladi. Ekssudat lakunalarga yig’ilib, shishgan bodomchalar yuzasida sariq dog’ ko’rinishida bo’ladi. Follikulyar angina xususiyatlariga esa bodomchalarning yiringli irishi va ularning keskin shishi kiradi. Fibrinozli angina difteretik yallig’lanish bilan tafriflanib, bunda fibrinoz parda bodomchalarni shilliq qavatini qoplaydi. Bu angina bo’g’ma kasalligida paydo bo’ladi. Flegmonoz anginada yiringli jarayon ko’pincha atrof to’qimaga yoyilib ketadi. Bodomchalar keskin kattalashadi, shishadi, qonga to’lishadi. Nekrotik anginada bodomchalar shilliq

qavatida yara va qon quyilishlar hosil boclishi bilan kechuvchi nekroz kuzatiladi. Nekrotik angina bodomchalarni parchalanib ketishi bilan ta'riflanuvchi gangrenoz anginaga o’tishi mumkin. Nekrotik va gang-renoz anigalar skarlatinada (qizilcha) va o’tkir leykozlarda uchraydi. Surunkali angina o’tkir anginaning bir necha bor resediv berishi natijasida rivojlanadi. Buning uchun bodomcha limfoid to’qimasining va qobig’ining giperplaziyasi va sklerozi, ba'zan yaralanishi xarakterlidir. Anginalar asosan yallig’lanishni atrof to’qimaga tarqalishi va peritonzillyar (tomoq orqasi) abssessi rivojlanishi bilan boglliq. Residiv beruvchi (qaytalanuvchi) angina revmatizm va glomerulo-nefrit kasalliklari rivojlanishiga ko’maklashadi. ME'DA KASALLIKLARI Me'daning asosiy kasalliklari gastrit, mefda yara kasalligi va rak hisoblanadi. GASTRIT Gastrit — me'da shilliq qavatining yallig’lanishi. U juda ko’p turlarga ega bo’lgan, keng tarqalgan kasallikdir. Gastritlar o’tkir va surunkali kechadi, shuning bilan birga o’tkir gastritlar bir xil sabablar, sunmkalilari esa boshqa sabablar orqali kelib chiqadi. O’tkir gastrit — qitiqlovchi omillar — ko’p miqdordagi sovuq, yoki haddan tashqari issiq ovqat, alkagol, bir qator medikamentlar (salisilatlar, sulfanilamidlar, kortiko steroidlar va hokozolar) shuningdek, mikroblar va ularning toksinlari, moddalar almashinuvi buzilishi mahsulotlari (azot saqlovchi birikmalar, masalan uremiyadagi ammiak) tomonidan chaqiriladi. Bu omillarning barchasi shilliq qavatning ekssudativ yallig’lanishini chaqiradi. Ekssudat xarakteriga qarab kataral yoki oddiy gastrit farq qilinib, bunda seroz-shilliqli ekssudat bilan birgalikda epiteliyaning zo’r berib sidirilishi, hatto shilliq qavatda yuzaki yara hosil bo’lishi kuzatiladi. Bu xildagi gastrit eroziyali gastrit deyiladi. Me'da travmalari, yara kasalligi va yaralangan mefda rakida hosil bo’luvchi yiringli gastrit yoki me'da flegmonasi og’ir kechadi. Bu vaqtda shilliq va shilliq osti qavatiga diffuz (yoyilgan) ravishda leykositlar infiltrasiyasi bo’lgan yiringli ekssudat tarqaladi.

Yallig’lanish jarayoni ko’pincha me'daning hamma qavatlarini o(z ichiga oladi, bu holat atrof to’qimaning yallig’lanishiga — perigastiritga va qorin pardasining yalligclanishi — peritonitga olib keladi. Mefdaga konsentrasiyali kislota yoki ishqor tushi-shidan nekrotik yoki korroziyali gastrit rivojlanib, bu vaqtda me'da shilliq qavati, bafzan uning ostki qavat-larining katta qismi nekrozlanadi. Nekrotik gastrit, me'da flegmonasi hatto me'daning yorilib ketishi asoratini berish mumkin. O’z vaqtida va to’g’ri olib borilgan davolash kataral gastritning tuzalishi bilan tugallanadi, agar tez-tez residiv qaytarilsa, u surunkali gastritga aylanadi. Flegmonoz va nekrotik gastritlar me'da deformasiyasini hosil qiluvchi qo’pol chandiqlanishni yuzaga keltiradi. Surunkali gastrit — ovqatlanish tartibi va ritmi buzil-ganda, o’tkir gastritga sababchi bo’lgan ekzogen omillar ta'sirida paydo bo’ladi. Bundan tashqari surunkali gastrit kelib chiqishida quyidagi endogen omillar: autointok-sikasiya, gipoksiya, allergiya va autoimunlanish katta rol o’ynaydi. Shuni ham alohida ta'kidlab o’tish kerakki, surunkali gastrit kelib chiqishining muhim sharti patogen omilni uzoq vaqt ta'sir etishi hisoblanadi. Surunkali gastritning asosiy patogenetik mexanizmi yallig’lanish emas, balki me'da shilliq qavati hujayralarining normal regenerasiyasi buzilishi hisoblanadi. Yuqorida ko’rsatilgan omillar ta'sirida me'da bezlarida pariyetal hujayralar takomillashishi buziladi, yetilmagan hujayralar me'daning ularga xos bo’lmagan bezlarda, me'da tizmalarida joylashadi. Ularning takomillashish darajasi bajaradigan funksiyasiga mos kelmaganligi uchun bu hujayralar ularning o’rnini bosuvchi yangi hujayralar almashinuviga qadar halokatga uchraydilar. Buning natijasida regenerasiya mexanizmlari buziladi, me'da bezlari epiteliyasi o’rniga ichaklar epiteliyasiga aylanishi (metaplaziyasi) kuzatiladi. Regenerasiya jarayonining bunday o’zgarishlari bilan bog’liq ravishda ko’pincha surunkali gastrit rak oldi kasalligiga aylanadi, chunki uning asosida ko’pincha me'da raki paydo bo’ladi. Surunkali gastritni bir necha turlari farq qilinib, ularning ko’pchiligi bir vaqtning o’zida gastrit rivojlanishi bosqichlari hisoblanadi. Yuzaki sumnkali

gastrit yuzaki epiteliyani regenerasiyasi buzilishi va distrofiyasi bilan tafriflanib, ular kubsimon bo’lib qoladilar. Keyincha bosh hujayralar va tizilgan hujayralarning distrofik o’zgarishlari paydo bo’lib, ularning funksiyasi buziladi. Bu bez hujayralari atrofiyasi paydo bo’lmagan gastritlar uchun xarakterlidir. Kasallik rivojlanishida keyinchalik me'da shilliq qavati va uning bezlari atrofiyasi kuzatiladi. Ular qo’shuvchi to’qima bilan almashinadi, saqlanib qolgan bezlarda esa ularda takomillashishi jarayoni buzilganligi uchun bosh va tizilgan hujayralardan pepsin va xlorid kislota sekresiyasi buziladi. Ba'zan atrofik-giperplastik gastrit rivojlanadi, bu vaqtda shilliq qavat va bezlar atrofiyasi bilan bir qatorda takomillashmagan kambial hujayralarning giperplaziyasi kuzatiladi. Natijada me'da qavatlari qalinlashadi, ba'zan ular poliplarni eslatadi. Bunday holatlarda ular polipoz gastritlar deyiladi. YARA KASALLIGI Yara kasalligi — surunkali kasallik bo’lib, klinik va morfologik ko’rinishi residivlanib turuvchi me'da yoki o’n ikki barmoqli ichak yarasi bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham me'da yara kasalligi va o’n ikki barmoqli ichak yara kasalligi farq qilinadi. Yara kasalligi davriy ravishda kechadi, ya'ni uning avjlanishlari yilning malum fasllariga, bahor va kuzga to’g’ri keladi. Yara kasalligini endokrin va qon aylanishi buzilishi, allergiya, ayrim dori-darmonlarni qo’llash kabi boshqa kasalliklar ko’rinishi sifatida paydo bo’luvchi o’tkir yaralardan farq qilish kerak. Yara kasalligi bilan asosan odamlar kasallanib, uning rivoljanishida hozirgi zamon kishilarida ko’pincha surunkali ravishda o’tuvchi ruhiy hayajonlanishlar oqibatida kelib chiquvchi stress sharoitlari asosiy rol o’ynaydi. Shuning uchun ham shaharlarda qishloqlarga nisbatan kishilar yara kasalligi bilan ko’p kasallanadilar. Yara kasalligining neyrogen nazariyasiga muvofiq tashqi ta'sirotlar va ichki o’zgarishlar paydo bo’luvchi stress holatlari bosh miya po’stloq osti markazlarida bo’lgan koordinasiya (muvofiqlashtirish) ta'sirini buzib yuboradi. Bunga gipolalamus-gipofizar va gipofizar-adrenal sis-temalari faoliyatlarining buzilishlaridagi endokrin ta'sirotlar qo’shiladi. Kasallikning avjlanish davrida bu

sistemalar faollashadi, so’nishi (remissiyasi) davrida aksincha faolligi kamayadi. Ortiqcha kortikosteroidlar, shuningdek adash-gan asab tolasi ta'sirining kuchayishi me'da shirasi kislota-peptik omil faolligini, me'da va o’n ikki barmoqli ichak xarakati funksiyasini kuchaytiradi. Ko’rsatib o’tilgan ney-roendokrin buzilishlar ayniqsa o’n ikki barmoqli ichak kasalligida ko’proq ifodalangan bo’ladi. Me'da yara kasalligida ishga solib yuboriluvchi lahzalar, shuningdek markaziy asab sistemasiga bo’lgan stress ta'sirlar hisob-lanadi, lekin uning javob reaksiyalari biroz boshqa kechadi. Jumladan buyrak usti bezlari po’stloq qismining faoliyati etarli darajada ko’ringanda ham me'daning sekretor faolligi oz miqdorda ortadi yoki butunlay o’zgar-may qoladi. Shuning uchun ham me'da yara kasalligi rivojlanishi mexanizmida joyli patogenetik omillar — shilliq qavat bareri buzilishi va shilliq qavat gipoksiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ayniqsa gastritlarda rivojlangan bo’lib, ular shu tarzda yara kasalligi uchun patologik vaziyat bo’lib qoladilar. KASALLIK PATOGENEZI VA PATOLOGIK ANATOMIYASI Yara kasalligining asosiy ifodasi bo’lib, o’z rivqjlani-shida eroziya, o’tkir yara bosqichlarini o’tgan surunkali qaytalanib turuvchi (residivlanib turuvchi) yara hisob-lanadi. Me'da yara kasalligida kichik egrilikda joylashgan eroziya bitmaydi. Me'da shirasi ta'sirida, nekroz faqat shilliq qavatni o’z ichiga olibgina qolmay, balki me'daning ostki qavatlariga ham o’tadi va eroziya yumaloq yoki oval shakldagi o’tkir peptik yaraga aylanadi. U odatda kichik egrilikda, me'daning antral va pilorik qismlarida joylashadi. Bu kichik egrilikda ovqat mahsulotlarining araljshishi va shilliq qavatni jarohatlanishi bo’ladi. Bu yerda bezlar eng faol me'da shirasi ishlab chiqishi va reseptorlarga eng boy bo’lgan zonalar joylashganligi bilan bog’liqdir. Shuning bilan birga kichik egrilik shilliq qavatlari qatlamlari kam harakatchan bo’ladi va hosil bo’lgan defektni (yetishmov-chilik) o’rnini berkita olmaydi. Asta sekin o’tkir peptik yara surunkaliga aylanadi (49-rasm). U 5—6 santimetr kattalikkacha borishi va me'da devorining ichiga turli chuqurliklarga,

hatto seroz qavatigacha kirib borishi mumkin. Surunkali yara qirg’oqlari bolishsimon ko’taril-gan, qattiq bo’ladi. Yaraning mefdaning piloris qismiga qaragan qirg’og’i qiya, enkaygan bo’ladi. Mikroskop ostida yaraning tubi chandiq, qo’shuvchi to’qima va mushak tolalarining uzuq-yuluq parchalaridan tashkil topganligi ko’rinadi. Qon tomirlari qalinlashgan, sklerozlangan, ularning teshiklari toraygan bo’ladi. Yara qirg'og'1 bo’ylab shilliq qavat qalinlashgan, giperplaziyalashgan bo’ladi. Yara kasalligining avjlanishida yara tubida yiringli- nekrotik ekssudat, atrof chandiq to’qima va sklerozlangan tomirlar devorida fibrinoid nekroz paydo bo’ladi. Kuchayib boruvchi nekroz hisobiga yara chuqurlashadi va kengayadi, tomirlarning fibrinoid nekrozi hisobiga uning yorilishi va qon ketishi kuzatilishi mumkin. Asta-sekin nekrozlangan to’qima o’rniga granulyasion to’qima rivojlanadi, u yetilib dag’al qo’shuvchi to’qimaga aylanadi. Yara qirg’oqlari ortiq darajada qattiqlashadi, muguzlanadi, uning devorlari va tubida qo’shuvchi to’qima o’sadi, tomirlar sklerozlanadi, natijada me'da devorini qon bilan ta'minlanishi, shuningdek shilliq bareri hosil bo’lishi buziladi. Bunday yara kallez (muguzlangan) yara deyiladi. O’n ikki barmoqli ichak yara kasalligida yara ichakning piyozchasida va kamdan-kam piyozcha pastki qismida joylashadi. O4n ikki barmoqli ichakda kamdan-kam ko’p sonli yara uchraydi va ular ichak piyozchasining oldingi va orqa devorida qarama-qarshi joylashadi — «o'pishgan yaralar». Yaraning bitishida to’qima yetishmovchiligi (defekti) chandiq hosil bo’lishi bilan o’rni qoplanadi. Uning yuza-sida esa o’zgargan epiteliya o’sadi, yara bo’lgan joyda bezlar yo’qoladi. YARA KASALLIGI ASORATLARI Yara kasalliklari juda ko’p asoratlar beradi. Ularga nekrozlangan qon tomirlaridan ketuvchi katta qon ketish kiradi. Bu vaqtda me'dada xlorid kislota gematini paydo bo’lganligi sababli qusiq massasining ko’rinishi va rangini o’ziga xos rangga bo’yab bemorda «kofe quyqumi» qusishi paydo bo’ladi. Najas

massasida ko'p miqdorda qon bo’lganligi uchun u qoramoysimon bo’lib qoladi. Qon aralash ich ketish «melena» deyiladi. Ko’p asoratlardan yana biri me'da va o’n ikki barmoqli ichak devorining teshilish (perforasiya) yoki teshik hosil bo’lishi bo’lib, u o’tkir tarqalgan peritonitga, ya'ni qorin pardasini yiringli fibrinoz yallig’lanishiga olib keladi. Ba'zan me'da yara kasalligi natijasida atrof organlar, masalan me'da osti bezi, jigar, yo’g’on ichakning ko’ndalang qismi, o’t pufagi bilan chandiqlanish bo’lgan joyda yaraning teshilib kirishi kuzatiladi. Bunday asorat «o'yib kirish» deyiladi. U me'da shirasi yordamida yondoshgan to’qimani hazm qilinishi va uning yallig’lanishi bilan birgalikda kechadi. Ba'zan me'da yarasi me'da flegmonasi asoratini beradi. Yaraning bitishi natijasida uning o’rnida dag’al chandiq hosil bo’ladi. Ba'zan u me'dani, me'daning o’n ikki barmoqli ichakka chiqish qismini, o’n ikki barmoqli ichakni keskin shaklini o’zgartirib me'daning chiqish yo’lini deyarli berkitib qo’yadi. Bunday holatlarda me'da ovqat massasi bilan kengayadi, bemorda to’xtovsiz qusish paydo bo’ladi va organizm xloridlarni yo’qotadi. Xlorgidropenik uremiya rivojlanib, u tutqanoq (sudoroga) paydo bo’lishi bilan birgalikda kechadi. Me'daning kallyoz yarasi ko’pincha rak rivojlanishi manbai bo’lib qoladi.

Похожие

Nafas olish sistemasi kasalliklari

Jarohatlanish va kasb kasalliklari sabablarini tahlil qilish

Atmosferani himoya qilish

Mеhnatni muhоfaza qilish qоnuniyatlari asоslari va mehnat qilish qonunlari

Sog’lom turmush tarzi asoslari va uning hayot faoliyat xafsizligini taminlashdagi o’rni