Mehnat muhofazasining nazariy asoslari - БЖД - Рефераты

Mehnat muhofazasining nazariy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Mehnat muhofazasining nazariy asoslari Reja: 1. Mehnat muhofazasining ergonomik asoslari 2. Mehnat xavfsizligining psixologik asoslari 3. Mehnat sharoitini aniqlovchi asosiy omillar tahlili

Mehnat muhofazasining ergonomik asoslari Ergonomika – insonning mehnat faoliyati davomida faoliyatni samarali bo‘lishini va inson uchun qulay sharoitlar yaratilishini ta’minlay oladigan funksional imkoniyatlarni o‘rganuvchi fandir. Boshqacha aytganda, bu fan – inson xususiyati, mashina imkoniyatlari va tavsifnomalari hamda muhit xususiyati orasidagi o‘zaro muvofiqlik hamda o‘zaro ta’sirni o‘rganuvchi fandir. Ergonomika atamasini qo‘llash polyak olimi Yastshembovskiy tomonidan taklif etilgan va u o‘zining «Chert ergonomiki, t о yest nauki о trude» nomli kitobida ushbu atamani ishlatgan. Ergonomika sohasida «inson-mashina-muhit» tizimining kafolatli faoliyatini ta’minlovchi quyidagi besh xil muvofiqlik mavjud: ma’lumotlar (axborot), biofizik, energetik, fazoviy- antropometrik va texnik-estetik: М a’lumotlar muvofiqligi. Murakkab tizimlarda ishchi odatda, bevosita fizik jarayonlarni boshqarmaydi. Chunki ko‘pincha xavflilik nuqtayi nazaridan ishchi, ushbu jarayonning b а jarilish joyidan ma’lum masofada uzoqda bo‘ladi. Boshqarish о byektlari esa ko‘rinmaydigan, eshitilmaydigan, sezilmaydigan holatda bo‘lishi mumkin. Ishchi faqatgina o‘lchash asboblari va jihozlarining ko‘rsatkichlarini ko‘rishi, signallarni eshitishi va bu orqali jarayon borishini boshqarib, nazorat qilib borishi mumkin. Bu turdagi barcha qurilmalar ma’lumotni aks ettiruvchi vositalar deb yuritiladi. Ayrim hollarda, ishchi boshqarish dastaklaridan, yoqib- o‘chirgichlardan va shu kabi boshqa boshqarish jihozlaridan foydalanishi mumkin. Bunday boshqarish vositalarining birgalikdagi holati sensomotor qurilmalar deb ataladi. М a’lumotni aks ettiruvchi vositalar va sensomotor qurilmalar mashinaning axborot modelini tashkil etadi. Ishchi ushbu model orqali eng murakkab tizimlarni ham xavfsiz boshqarishi mumkin bo‘ladi. Ish davrida mashinaning barcha texnologik va energetik ko‘rsatkichlarini ta’minlaydigan va shu bilan bir vaqtda ishchining xotirasi va fikrini charchatmasdan (zo‘riqtirmasdan) barcha ma’lumotlarni qabul qilish hamda qayta ishlash imkonini beradigan ma’lumot modelini yaratish – ergonomikaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Albatta, bu masala yechimi xavfsizlikni ta’minlash, ishdagi

aniqlik, sifat, ish unumdorligi kabi ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, ma’lumot modeli insonning psixofiziologik imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Biofizik muvofiqlik. Biofizik muvofiqlik deganda, ishchining maqbul ish qobiliyatini va me’yoriy fiziologik holatini ta’min-laydigan mehnat sharoitini yaratish tushuniladi. Mehnat sharoitining asosiy omillarini ruxsat etilgan miqdorlari (REM) standart asosida belgilangan. Lekin ular ko‘pincha ishchining funksional vazifalari bilan bog‘lanmagan bo‘ladi. Shu sababli, mashinalarni ishlab chiqishda (loyihalashda) shovqin, titrash, yoritilganlik, havo muhiti va shu kabi omillami maxsus tadqiqot qilish va ularning miqdorlarini REM bo‘yicha o‘rnatish talab etiladi. М a’lumki, insonning kuch va energetik ko‘rsatkichlari ma’lum chegaraga egadir. Sensomotor qurilmalarini harakatga keltirish ko‘ р yoki juda kam kuch talab etishi mumkin. Birinchi holda, inson tez charchashi va bu boshqariluvchi tizimda ko‘ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ikkinchi holatda esa, ishchi ish dastagi qarshiligini his qilmaganligi sababli ish aniqligi pasayishi mumkin. Energetik muvofiqlik deganda, sarflanadigan kuch, quvvat, tezlik va harakat aniqligi nisbatida mashinaning sensomotor qurilmalari bilan insonning optimal imkoniyatlarini mos kelishi tushuniladi. Fazoviy-antropometrik muvofiqlik – faoliyat davrida, у a’ni ishni bajarish vaqtida, insonning gavda o‘lchamlarini, tashqi fazoviy imkoniyatlarini, ishchining ish holatidagi gavda joylashuvini hisobga olish demakdir. Bu masalani yechish ish joyi hajmini, ishchining faoliyat davridagi oxirgi ta’sir nuqtasini, boshqarish asboblaridan ishchigacha bo‘1gan masofani aniqlash orqali amalga oshiriladi. Ushbu masala yechimining murakkab tomoni insonning antropometrik ko‘rsatkichlarini turlichaligidadir. Masalan, o‘rtacha bo‘yli kishini qanoatlantirgan o‘tirgich past yoki baland bo‘yli kishilar uchun noqulaylik tug‘dir а di. Xo‘sh, bunday holatda qanday ish tutmoq lozim? Albatta, bu savolga ergonomika javob beradi.

Texnik-estetik muvofiqlik – mashina va ish texnologiyasini texnik-estetik jihatdan ishchining talabini qanoatlantirishidir. Inson mashinada ish bajarganda yoki asbob va qurilmalardan foydalanganda o‘zida ijobiy hissiyotlar hosil qilishi, у a’ni har qanday mashinaning tashqi ko‘rinishi, shakli, qulayligi, rangi va boshqa ko‘rsatkichlari ham ish jarayoniga, ham ishchining hissiyotiga mos kelishi lozim. Bu masalani yechishda ergonomika konstruktorlar, dizaynerlar, rassomlardan foydalanadi. Mehnat xavfsizligining psixologik asoslari Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida baxtsiz hodisalarni (jaro- hatlanishlar, shikastlanishlar, kasallanishlar, yong‘inlar va b.) kamaytirish muammosini faqatgina muhandislik uslublari orqali hal etib bo‘1maydi. Shu sababli, mehnat xavfsizligi psixologiyasi faoliyat xavfsizligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Tajribalarning ko‘rsatishicha ishlab chiqarishdagi avariyalar va jarohatlanishlarning ko‘pchiligi mashinalardagi muhandislik-konstruktorlik nuqsonlar yoki texnik-texnologik sabablar orqali emas, balki tashkiliy-psixologik, у a’ni xavfsizlik texnikasi bo‘yicha yetarli bilimga ega bo‘lmaslik, yetarli darajada o‘qitilmaslik, ishchining bilibbilmay xavfsizlik qoidalariga rioya qilmasligi, xavfli ishlarga maxsus o‘qishlardan o‘tmaganlarga ruxsat berish, ishga mutaxassislik bo‘yicha qabul qilmaslik va shu kabi qator sabablar ta’sirida yuz beradi. Shu sababli, ko‘pincha jarohatlanishlarning 60–70 foiziga bevosita jarohatlanuvchilarning o‘zlari aybdor bo‘ladi. Xavfsizlik psixologiyasi deganda insonning mehnat xavf- sizligini ta’minlashga qaratilgan psixologik bilimlardan foydalanish tushuniladi. Xavfsizlik psixologiyasi mehnat faoliyati davomida yuz beradigan turli jarayonlarni, xususiyatlarni va holatlarni chuqur o‘rganadi hamda tahlil qiladi. Shunga bog‘liq holda, insonning ruhiy faoliyatini uch xil komponentga ajratish mumkin, у a’ni ruhiy jarayonlar, xususiyatlar va holatlar. Ruhiy jarayonlar – ruhiy faoliyatning asosini tashkil etadi. Ruhiy jarayonlar bilish, emotsional va irodaviy sezish (his qilish, idrok etish, xotirlash va b.) kabi turlarga bo‘linadi.

Ruhiy xususiyatlar (shaxsiy fazilatlar). Ruhiy xususiyatlarga insonning xarakteri, dunyoqarashi, fikrlash qobiliyati, shaxsiy fazilatlarga esa intellektual, emotsional, axloqiy va mehnat qobiliyati hamda irodasi kiradi. Xususiyatlar turg‘un va doimiy hisoblanadi. Ruhiy holat – ruhiy jarayonlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir etuvchi ruhiy faoliyat xususiyatini bildiradi. Mehnat psixologiyasi vazifalari hamda mehnat xavfsizligi psixologiyasi muammolaridan kelib chiqqan holda, ruhiy holatni: ishlab chiqarish ruhiy holati va maxsus ruhiy holatlarga ajratish mumkin. Maxsus ruhiy holat ishlab chiqarish jarohatlari, shikastlanishlar va shu kabi ko‘ngilsiz oqibatlar bo‘yicha profilaktik tadbirlarni tashkillashtirishda yuzaga kelishi mumkin. Insonning mehnat faoliyati samaradorligi (ish qobiliyati) ruhiy zo‘riqish, у a’ni hayajonlanish darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Ruhiy zo‘riqish ma’lum chegaragacha ish natijasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Lekin bu xususiyatni chegaradan, у a’ni kritik darajadan ortiq bo‘lishi ish qobiliyatini pasayishidan tortib umuman у o‘qolishigacha olib kelishi mumkin. Bunday ruhiy zo‘riqish, chegaradan tashqari zo‘riqish deb belgilanadi. Ishchining mehnat faoliyat davridagi me’yoriy ruhiy yuklanganligi maksimal yuklanish darajasining 40–60 foizini tashkil etishi lozim, aks holda, yuklan- ganlikning bu chegaradan oshishi ishchining ish qobiliyatini susayishiga olib keladi. Chegaradan tashqari ruhiy zo‘riqish tormozli va asabiy ko‘rinishlarga bo‘linadi. Tormozli ruhiy zo‘riqish harakatning cheklanganligi va sekinlashishi orqali tavsiflanadi. Bunday holatda, ishchi о ldingi holatidagiday epchillik, chaqqonlik va ustalik bilan o‘z kasbiy mahoratini namoyon qila olmaydi, у a’ni fikrlash jarayoni sekinlashadi, eslash qobiliyati susayadi, e’tiborsizlik va shu kabi boshqa salbiy belgilar yuzaga keladi. Asabiy zo‘riqish, hayajonlanish, ruhiy zo‘riqish giperaktivligi, ko‘ р so‘zlilik, qo‘1 va ovoz qaltirashi kabi belgilarda namoyon bo‘ladi. Bunday holatda ishchi dag‘al, xafaqon ko‘rinishga tushishi, tez-tez beixtiyor ish jihozlari va asboblari holatini kuzatishi, ust-kiyimini to‘g‘rilashi, qo‘lini artishi va shu kabi qiliqlarni

bajarishi kuzatiladi. Albatta, bu holatlarning barchasi xatoga у o‘1 qo‘yilishiga va natijada baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ishchining ruhiy ishonchliligini belgilovchi alohida ruhiy holatlar: paroksizmal hushdan ketish, kayfiyatni psixogen o‘zgari-shi, ruhiy aktiv vositalarni (stimulatorlar, trankvilizatorlar, alkogol ichimliklar) qabul qilish ta’siridagi ruhiy o‘zgarishlar ko‘rinishlarida bo‘ladi. Paroksizmal holat – turli xil toifadagi hushdan ketish (bosh miyaning organik kasallanishi, epilepsiya, hushdan ketish), у a’ni bir necha sekunddan bir necha daqiqa oralig‘ida hushni у o‘qotishdir. Albatta, bunday holat turli xil og‘ir oqibatlarga olib keluvchi, ba’zida o‘lim bilan tugovchi baxtsiz hodisalarga sabab bo‘lishi mumkin. Psixogen o‘zgarishlar va «affektiv» (affekt-hissiy portlash, emotsional portlash) holatlar ruhiy ta’sir orqali yuzaga keladi. Kayfiyatning tushishi va apatiya bir necha soatdan bir necha oygacha davom etishi mumkin. Albatta, bunga turli xil ko‘ngilsiz hodisalar, ixtilofli, mojaroli vaziyatlar sabab bo‘ladi. Bunday holatda befarqlik, lanjlik, lohaslik, tormozlanganlik, e’tiborsizlik, muskul harakatining susayishi sodir bo‘lishi yazaga ke1adi va bu holatlar o‘z-o‘zini nazorat qilish qobiliyatini susayishiga, natija esa turli ko‘rinishdagi baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga olib kelishi mumkin Xafa bo‘lish, haqoratlanish, ishlab chiqarishdagi muvaffaqi- yatsizlik oqibatida esa effektiv holat yuzaga keladi. Insonda, effektiv holat vaqtida fikrlash- tafakkurlashning psixogen (emotsi-onal) torayishi kuzatiladi. Bunda harakatning tezligi, agressivligi va qo‘polligi ortadi. Ruhiy aktiv vositalar, ya’ni dori-darmonlar va alkogol ichimliklarni qabul qilish ham ruhiy holatni salbiy o‘zgarishiga olib keladi. Ruhiy aktiv vositalarga: stimulyatorlar (pervitin, fenamin) va trankvilizatorlar (seduksen, elenium) kiradi. Ushbu dorilar asabiylashishni kamaytirib, xotirjamlikka olib kelish bilan bir qatorda, ruhiy aktivlikni kamaytiradi, геа ksiya tezligini susaytiradi, apatiya va uyqusirashga sabab bo‘ladi. Bu esa, mehnat faoliyati davrida у o‘1 qo‘yib

bo‘lmaydigan xatolarga sharoit tug‘diradi hamda baxtsiz hodisalarni keltirib chiqaradi. Ruhiy faoliyatni maishiy va ishlab chiqarish omillari ta’sirida o‘zgarishi ishlab chiqarish faoliyatidagi muhandistashkilotchilar oldiga ishchining ruhiy holatini nazorat qiluvchi tizimni vujudga keltirish hamda takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Mehnat sharoitini aniqlovchi asosiy omillar tahlili Ishlab chiqarishda kasb kasalliklarining oldini olish va ishlab chiqarish jarohatlarini kamaytirishda, ushbu baxtsiz hodisalarni chuqur tahlil qilish asosida ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni hamda ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillarni puxta o‘rganish mubim rol o‘ynaydi. Baxtsiz hodisalarning sabablari asosan quyidagi 4 guruhga bo‘linadi: texnikaviy, sanitar-gigiyenik, tashkiliy va psixofiziologik. Texnikaviy sabablarga mashina va mexanizmlar hamda ish jihozlarining nosozligi, elektr qurilmalarining yerga ulanmaganligi, yuklashtushirish mashinalaridan noto‘g‘ri foydalanish, mashina va mexanizmlar konstruksiyasini mehnat muhofazasi talablariga javob bermasligi kabilar kiradi. Sanitar-gigiyenik sabablarga esa mehnat gigiyenasi, sanitar me’yorlar va qoidalarga amal qilmaslik, yoritilganlik, harorat, nisbiy namlik, havoning harakatlanish tezligi, havoning bosimi kabi ko‘rsatkichlarni me’yordan chetga chiqishi, yuqori miqdordagi shovqin, titrash, havoning changlanganligi yoki gazlanganligini kiritish mumkin. Tashkiliy sabablarga ish rejimi va dam olish rejimini noto‘g‘ri tashkil etilganligi, sog‘lom va xavfsiz ish sharoitini yaratilma-ganligi, ishchilarni xavfsizlik texnikasi qoidalari bo‘yicha o‘qitilmaganligi, ish joylarida ogohlantiruvchi belgilarni bo‘lmas-ligi, nomutaxassislarni ishga qabul qilish, maxsus kiyim-boshlar hamda shaxsiy himoya vositalari bilan ishchilarni ta’minlan- maganligi va boshqalar misol bo‘la oladi. Psixofiziologik sabablarga bajarilayotgan ishga e’tiborsiz qaralishi, ishchining o‘z faoliyatida bo‘lgan nazoratining bo‘shligi, jismoniy yoki asabiy toliqish va boshqa shu kabilar kiradi.

Ishlab chiqarishdagi ха fli va zararli о millar baxtsiz hodisalarni keltirib chiqaruvchi sabablardan farq qiladi. Baxtsiz hodisalarning sabablari mehnat muhofazasi bo‘yicha standartlar, qonun-qoidalar va ko‘rsatmalarning buzilishi, ularga amal qil-maslik oqibati bo‘lsa, ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar esa bevosita jarohatlanishlarni keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlar hisoblanadi. Ishlab chiqarishdagi ха fli va zararli omillar ishning turi va mehnat sharoitiga b о g‘liq holda 4 guruhga bo‘linadi: fizikaviy, kimyoviy, biologik va psixofiziologik. Fizikaviy omillarga harakatdagi mashina va mexanizmlar, ularning himoyalanmagan qo‘zg‘aluvchi mexanizmlari, ish joyi havosining yuqori darajada changlanganligi, gazlanganligi, baland darajadagi shovqin, titrash, infratovush, ultratovush, turli xi1 nurlanishlar, statik elektr zaryadlari, yuqori kuchlanishdagi elektr yoki magnit maydonlari, yoritilganlik darajasining me’yordan chetga chiqishi kabi omillar kiradi. Kimyoviy omillarga ishlab chiqarish jarayonlarida ishlati-ladigan yoki ajralib chiqadigan turli xil kimyoviy moddalar kiradi. Ularni insonga ta’sir etish xususiyatiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: umumiy zaharlovchi, ko‘payish funksiyalariga ta’sir etuvchi; inson a’zolariga kirish у o‘li orqali esa: nafas olish у o‘li orqali ta’sir etuvchi, ovqatlanish va hazm qilish tizimi orqali va bevosita teri orqali ta’sir etuvchi. Biologik omillarga esa har xil jarohatlar va kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikro va makroorganizmlar: bakteriyalar, virus-lar, rikket, zamburug‘lar, har xil zaharli o‘simliklar v а hayvonlar kiradi. Psixofiziologik omillarga jismoniy va asabiy zo‘riqishlar misol bo‘la oladi. Jismoniy zo‘riqishlar statik, dinamik va giperdinamik holda bo‘lishi mumkin. Asabiy zo‘riqish esa kuchli aqliy mehnatdan, mehnatni doimiy bir xil ko‘rinishda bo‘lishidan, kuchli hayajonlanish yoki asabiylashishdan sodir bo‘ladi. Ishlab chiqarishdagi ko‘pgina holatlarda ushbu faktorlar umumlashgan holda uchraydi. Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarning oldini olish zararli va xavfli faktorlarning ta’sir darajasini susaytirish maqsadida texnologik jarayonlarni to‘liq

mexaniza-tsiyalashtirish, avtomatlashtirish va ish joylarini germetiklashtirish, ishlab chiqarish xonalarida yoritilganlik, shovqin, titrash darajalarini hamda mikroiqlim ko‘rsatkichlarini me’yor-lashtirish, ishchilarni maxsus kiyim-boshlar va shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlashni o‘z vaqtida amalga oshirish talab etiladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni Toshkent, 1993 y. 2. V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g. 3. O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»- 2004. 4. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000.

Похожие

Mehnat muhofazasining huquqiy tashkiliy asoslari

HFX ning nazariy asoslari

Hayotiy faoliyat xavfsizligining nazariy asoslari

Texnika xavfsizligi asoslari. Mehnat xavfsizligini taminlashning texnik vositalari

Mehnatni muhofaza qilish fanining asosiy mazmuni va ijtimoiy ahamiyati