Ишлаб чиқаришда шамоллатиш, иситиш ва ёритиш. Шахсий ҳимоя воситалари - БЖД - Рефераты

Ишлаб чиқаришда шамоллатиш, иситиш ва ёритиш. Шахсий ҳимоя воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

656.5 KB

Ишлаб чиқаришда шамоллатиш, иситиш ва ёритиш. Шахсий ҳимоя воситалари Режа: 1.Шамоллатишнинг кўринишлари ва унинг қурилмаси. 2.Ишлаб чиқаришда иситиш. Иситиш системасининг кўринишлари. 3.Ишлаб чиқаришда ёритиш . Ёритишни турлари ва уларга асосий талаблар. 4. Ш ахсий ҳимоя воситалари.

Шамоллатишнинг кўринишлари ва унинг қурилмаси Ишлаб чиқаришда шамоллатиш - бу давлат стандарти талабига мос ҳолда, хоналардан ортиқча иссиқликни, намликни, чангларни, зарарли газлар ва буғларни чиқариш ва микроиқлимни яратиш учун зарур қурилмалар системасидир. р асм. Ҳавони киритиш ва чиқариш механик шамоллаткичлари. 1-ҳаво қабул килгич; 2-ҳаво узаткичлар; 3-фильтр; 4-калорифер; 5-марказдан қочма шамоллаткич; 6-ҳавони хонага киритиш тешиклари; 7-ҳавони хонадан чиқариш тешиклари; 8-ростлаш клапани; 9-ҳавони чиқариш қурилмаси; 10- ҳаво айланишини таъминловчи узатиш қурилмаси; 11-хона. Хоналардаги ҳаво алмашинувини ички ва ташқи ҳаво ҳарорат и ва босимни фарқи ҳисобига табиий йўл билан дарчалардан ва шу мақсаддаги қувурлар орқали амалга оширилади. Бундай шамоллатиш табиий шамоллатиш ёки аэрация дейилади. Шамоллаткичлар хонага ҳавони узатиши ва хонадан ҳавони чиқариши ёки бир вақтда бунинг ҳар иккаласини амалга ошириши мумкин (9.1.-расм). Шамоллаткичлар ишлатиш жойига қараб умумий ва маҳаллий шамоллаткичларга бўлинади.

Умумлаштирувчи шамоллаткич бутун хонадаги ҳавони алмаштирса, маҳаллий шамоллаткич эса маьлум бир жойлардаги ҳавони алмаштиради (9.2.- расм). Шамоллаткичнинг самарадорлиги шамоллатиш қурилмасининг қувватига ва ҳаво алмаштиришни ташкил этишнинг маълум қоидаларига риоя қилишга боғлиқ бўлади. Х о н а д а н ч и қ а р и л а ё т г а н ҳ а в о н и б е в о с и т а зарарлиликлар ажралаётган жойдан ёки ифлосланган зонадан олиш керак. Бунда хонадан чиқарилаётган ифлос ҳаво оқимини одамлар нафас оладиган зона орқали ёки одамлар тез-тез бўладиган зонадан ўтишига йўл қўймаслик керак. Хонадан ташқарига чиқариладиган ифлос ҳавони шамол оқими яхши бўлган томонга чиқариш лозим. Ҳаво алмашувини аниқлаш. Шамоллатишни лойиҳалаш хоналарда ёки иш жойларида ҳаво алмашувини аниқлашдан бошланади. Бунда климатикрасм. С ў риш қ урилмаси. Чапдаги -тўғри; ў нгдаги - нотўғри.

зона, йилнинг фасли, ҳаво муҳитидаги ортиқча иссиқлик, намлик, газлар, чанглар ва бошқалар ҳисобга олинади. Агар хонадан бир вақтда бир неча зарарли моддалар ажралиб бир йўналишга йўналаётган бўлса умумалмашинув шамоллатиш ҳисоби ҳар бир моддани хавфсиз концентрациягача тушириш учун зарур ҳаво ҳажмларини умумлаштириш йўли билан амалга оширилади. Агар бир вақтда хонадан ҳар томонга йўналган бир неча зарарли моддалар ажралаётган бўлса, ҳаво алмаш ин уви уларни ҳар бири учун алоҳида ҳисобланади ва сўнг шамоллатишни ҳисоблашда юқорида бажарилган ҳисобларни энг катта қиймати қабул қилинади. Нормал микроиқлимли хоналар ва зарарли моддалар бўлмаган ёки зарарли моддаларни ҳаводаги миқдори рухсат этилган нормада бўлган хоналарда, ҳаво алмашинуви ишловчилар сонини п и бир ишчига норма бўйича тўғри келадиган ҳаво миқдорига W м кўпайтириш йўли билан аниқланади. Яъни W = n и W м м 3 /соат (9.1.) Хонадан газ ва чанг кўринишидаги зарарлиликларни чиқариш учун ҳаво алмашинуви W гч W гч =В гч /(В хх -В хк ) (9.2.) бу ерда В гч -хонадан ажралаётган зарарли моддани миқдори, мг/соат; В хх -хона ҳавосидаги зарарли моддаларни рухсат этилган миқдори, мг/м 3 ; В хк - хонага кираётган ҳаво таркибидаги зарарли модданинг миқдори, мг/м 3 . Бўёқ ишларида ажралаётган зарарли буғ ва эритувчиларнинг В б.эр миқдори( г/соат) B б.эр =0,01 Sm эр q c , (9.3.) бу ерда S -буюмнинг бўяладиган юзаси майдони, м 2 ; m эр -бўёқдаги учувчи эритмаларнинг ҳиссаси, % ; q c -1 м 2 буяладиган юзага лак, бўёқ

материалларини сарфи (пуркашда q c =60 - 90 г/ м 2 ёки шё тка билан бўяшда q c =100 - 180 г/м 2 ), Ички ёнув двигателлари ишлаганда ҳавога ажралиб чиқадиган зарарли моддаларнинг В дв (углерод оксиди, азот ва альдегид оксидлари) миқдори ( кг/ соат). В дв = (A 1 +B 1 V дв ) q х t/6000, (9.4.) бу ерда А 1 ва Б 1 тенг коэффициентлар : карбюраторли двигателлар учун А 1 =9, Б 1 =12; дизел двигателлар учун А 1 =160, Б 1 =13,5; V дв - двигател цилиндрларининг ишчи ҳажми , л ; q х - ишланган газлардаги зарарли моддаларни ҳажмий ҳиссаси ( карбюраторли двигателлар учун - углерод оксиди – 4…6 %, дизел двигателлари учун углерод оксиди 0,05…0,07 %, азот оксиди 0,007…0,009 %, алдегид оксиди 0,035…0,050 % қабул қилинади ); t- двигателнинг иш вақти . Айрим қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш хоналарида , масалан темирчилик хонасида , озиқа цехларида , иссиқхоналарда ва шунга ўхшашларда ортиқча иссиқлик ажралиши к у затилади . Ортиқча иссиқликни чиқариш учун ҳаво алмашинуви W и ( м 3 / соат ) W и =3,6Q op т /C р BH (t BB -t BH ), (9.5.) бу ерда Q o рт - хонадаги манбалардан ажралган ортиқча иссиқликнинг умумий миқдори , Вт ; С - қуруқ ҳавонинг иссиқлик сиғими ( тахминан 1 ж / кг каллорияга тенг ); р вн - хонага кирадиган ҳаво зичлиги кг / м 3 , t в в - давлат стандартига мос ҳолда хона ҳарорати , ° С ; t вн - ташқи ҳавонинг ҳисобий ҳарорати ,° С . Табиий шамоллатиш . Санитар нормаларга мос ҳолда барча хоналар табиий шамоллатиш мўлжалланган бўлиши керак . Хонада ҳавонинг табиий ҳаракатланиши ҳаводаги зичликларнинг фарқига кўра ва ташқи ҳаво билан ички ҳаво босими фарқлари ҳисобига юз беради (9.3.- расм ).

Табиий шамоллатиш хоналарнинг чиқариш каналлари, шахталари ва дарчалари орқали амалга оширилади. Булар ўз навбатида, хонадан ката ҳажмдаги ҳавони чиқариш ва унга киритишни механик шамоллаткичларсиз амалга оширади ва бундай ташқари у механик шамоллатиш системасидан арзондир. Табиий шамоллатиш иссиқ цехлардан ортиқча иссиқликни чиқаришнинг энг яхши воситаси ҳисобланади. Бу шамоллатишнинг камчилиги ҳароратига, шамолнинг кучи ва йўналишига, т абиий ҳаво алмашиниши қурилмаларини ишлаш характерига расм. Ҳаво зичлиги ҳар хиллиги ҳисобига амалга ошадиган ҳаво алмашиш схемаси. кўра ташкиллаштирилган ва ташкиллаштирилмаган турларга бўлинади. Агар шамоллатиш қурилмаларида ҳаво оқими йўналишини миқдорини ростловчи мосламалар ўрнатилган бўлса, бундай шамоллатиш системаси ташкиллаштирилган деб аталади.

Ҳавонинг тортиш кучини ошириш мақсадида дефлекторлардан фойдаланилади. У шамоллатиш каналларининг юқори қисмига ўрнатилади. Ҳаво оқими дефлектор орқали ўтиши натижасида ҳаво каналларида сийракланиш ҳосил бўлади ва бунинг таъсирида каналда ҳавонинг тезлиги ошади. Дефлекторнинг диаметри қуйидагича аниқланади: Д=0,0188Д Д W / , (9.6.) бу ерда W д -дефлекторнинг иш унумдорлиги, м 3 /с; Д  -ҳавонинг дефлектордаги тезлиги, м/с. Ҳисоб ишларида Д  =(0,2-0,4)  х қабул қилиниши мумкин. Бу ерда  х -ҳавонинг тезлиги, м/с. Табиий ҳаво алмашиниш қурилмаларининг ишлаши самарадорлиги улардан қанчалик тўғри фойдаланиш даражасига боғлиқ. Шунинг учун табиий ҳаво алмашиниш қурилмаларининг элементлари ўрнатилиб бўлингач, улар синовдан ўтказилиши лозим. Бунинг учун ҳаво алмашиниши кўзда тутилган каналлар ва туйнуклар очиб қўйилади ҳамда уларнинг юзаси аниқланади. Ҳаво ўтиш йўлининг ўртасига анемометр ўрнатилиб, ҳавонинг тезлиги ўлчанади. Шамоллатиш қурилмасининг иш унумдорлиги олинган натижалар асосида қуйидагича топилади: W T =3600  ан. х S XT , (9.7.) бу ерда  ан. х -анемометр кўрсатиши бўйича ҳавонинг тезлиги, м/с; S XT –ҳаво ўтиш туйнукларининг умумий юзаси, м 2 .расм. Шамол ён томондан б ў лганда бино аэрацияси.

Синашнинг умумий давомийлиги цехдаги турғун технологик жараёнида 1,5…2,0 соатни ташкил этиши керак. Ҳавонинг намлиги туйнукда ўрнатилган психрометрлар ёрдамида аниқланади. Хонага ҳар хил туйнукдан кираётган ҳавонинг намлиги бир хил бўлганлиги сабабли у битта психрометр билан ўлчанади, хонадан чиқаётган ҳавонинг намлиги эса бир нечта психрометр билан ўлчанади. Хонага кираётган ва чиқаётган ҳавонинг массаси G х (кг/соат) текширишлар натижаси асосида қуйидагига аниқланади: G х = W 1х , (9.8.) бу ерда р х -хонага киритилаётган ёки чиқарилаётган ҳавонинг зичлиги. Механик шамоллатишнинг Механик шамоллатиш ускуналари. Механик шамоллатиш системаларида ҳавонинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиши марказдан қочма ва ўқли шамоллаткичлар ёки эжекторлар ёрдамида амалга оширилади (9.5.- расм. Эжектор: 1-найчи қ увури. 2- ҳ авони енгиллашти-риш камераси. 3- ҳ авони аралаштирувчи камераси. расм. Циклон.

расм). Марказдан қочма шамоллаткичда куракли ишчи ғилдирак чиғаноқсимон кожухда, ўқли шамоллаткич эса цилиндрик кожухда жойлашган бўлади. М арказдан қочма шамоллаткичлар паст босимли (1000 Па гача), ўрта (1000 дан 3000 Па гача) ва юқори босимли (3000 дан 15000 Па гача) бўлади. Хонага кирадиган ҳаво калорифер ёрдамида иситилади. Ҳавони совут иш учун эса икки типдаги ҳавони енгиллаштириш совутувчилардан фойдаланилади: сиртқи ва контактли. Сиртқи совутувчилар тузилиши бўйича калориферларга ўхшаш бўлади ва уларда совуқлик ташувчилар сифатида совуқ сув, аммиак ёки фреонлар хизмат қилади, ҳавони к онтактли совут иш су ғ ориш камерасининг ёмғирли б ў шли ғ идан ҳавони ўтиши орқали амалга оширилади. 3 . 1 0 . расм. К ондиционирнинг принципиал схемаси.1- ўқ ли шамоллат-кич. 2- шамоллаткичнинг электр двигатели. 3-заслонка. 4-марказдан қ очма шамоллаткич. 5-бу ғ латувчи.6- ҳ аво фильтри.7-т ўс и қ . 8-бош қ ариш пулти. 9- капиляр трубкаси. 10- қ уритиш фильтри.11-кенгайтиргич.12-ротацион компрессор.13-конденсатор.

Ҳавони к ондиционирлаш. Оддий шамоллатиш системаси одамлар Шамоллатиш системасида ҳавони тозалаш қурилмаси муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун ҳаво махсус чанг ушлагич ва фильтрдан ўтказ илади. Чанг ушлагични кенг тарқалгани циклон ҳисобланади (9.6.-расм). Саноат матодан, қоғоздан, мойли электрик ва ультратовушли фильтрлар ишлаб чиқарилади. Мойли фильтрни фильтрловчи элементи мойга ботирилган металл т ў р ҳисобланади. Шамоллаткичлар ишчилар ишлаётган зоналарда ҳавонинг барча параметрларини бирдан таъминлай олмайди. Бу вазифаларни фақат кондиционерлар бажара олиши мумкин. Улар ҳарорат ни, намликни, ҳавони кўзғалувчанлиги ва тозалиги унинг азонлашганлиги ва ионлашганлигини а в т о м а т и к р о с т л а ш и м у м к и н . Т ўл и қ с и з к ондиционирлашда саналган жараёнларни бир қисми, тўлиқ кондиционларлашда эса ҳаммаси бажарилади. Кондиционирлаш системаси марказий (бир неча хоналарга хизмат кўрсатувчи) ва маҳаллий (бир хонада микроиқлимни таъминловчи) турларга бўлинади. Одамлар учун нормал микроиқлимни таъминловчи кондиционерлардан ташқари, технологик жараёнларни турғунлигини ва тозалигини таминлашда ҳар хил қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш муддатини оширишда ва бошқа мақсадда ишлатиладиган кондиционерлар ҳам мавжуд. Уй шароитида ва маъмурий хоналарда микроиқлимни таминлаш учун турли маркадаги маиший кондиционерлар ишлаб чиқарилади (9.7.-расм). Улар ҳар хил майдонга эга бўлган хоналарга мўлжалланган. Бу кондиционерлар қуйидаги функцияларни бажаради: ҳавони совутади ва

чангдан тозалайди, ҳаво ҳароратини автоматик ушлаб туради, ҳаво намлигини камайтиради, ҳаво оқими йўналишини ва ҳаракати тезлигини ўзгартиради ва бундан ташқари шамоллатиш режимида ишлаб ташқи муҳит билан ҳаво алмаштириши мумкин. Ишлаб чиқаришда иситиш. Иситиш системасининг кўринишлари Иситиш ишчи зонада нормал ишлаш шароитини таминлаш учун ҳаво ҳароратини сақлаб туришга мўлжаллангандир. Иситиш маҳаллий ва марказий кўринишларда бўлади. Ишлаб чиқариш шароитида маҳаллий истишдан ҳаракатдаги машиналарнинг кабиналарида ва асосий ишлаб чиқариш биносидан узоқда жойлашган умумий майдони 500 м 2 дан кўп бўлмаган хоналарни истишда фойдаланилади. Қолган ҳолатларда марказий иситишдан фойдаланилади. Иситишда иссиқлик манбаи сифатида сув, буғ ва ҳаводан фойдаланилади. Сув ва пар махсус қозонхоналарда иситиб хоналарда ўрнатилган иситиш мосламаларига қувур орқали узатилади. Хоналарга узатиладиган иссиқ ҳаво кўп ҳолда калориферларда, сув, буғлари эса электр ёрдамида иситилади. Шунга мос равишда иситиш сув, буғ, ҳаво билан ва комбинациялашган иситишларга бўлинади. Сув ёки буғ билан иситишда иситиш мосламалари сифатида радиаторлар ёки қовурғали қувурлардан фойдаланилади. Ҳаво билан иситиш системаси марказий ва маҳаллий турларга бўлинади. Ҳаво билан иситиш марказий системаси ҳайдаш ускуналари билан жиҳозланган бўлади. Бундай иситиш системаларида калориферлар иситиладиган хоналардан ташқарида ўрнатилади. Агар хонадаги маълум бир зонани иситиш талаб этилса, унда маҳаллий ҳаво билан иситиш агрегатлари ўрнатилади (9.8.-расм). М е ҳ н а т м у ҳ о ф а з а с и н у қ т а и н а з а р и д а н қ а р а г а н д а и с и т и ш с и с т е м а л а р и иш л а б ч и қ а р и ш бинолари ва иш жойларининг ҳавоси

ҳароратини бутун иситиш мавсуми да во м и да би р хи л бў лиш ин и таминлаши, ёнғин ва портлашга хавфсиз бўлиши, шамоллатиш систе малари билан боғлиқ ҳамда фой даланишда қулай бўлиши зарур. Асосий ва ремонт-тиклаш ишларини бажариш учун узоқ, вақт ёки доимий равишда (2 соатдан ортиқ) одамлар ишлайдиган ҳар қандай бино ва иншоатларда иситиш амалга оширилиши керак. расм. Ҳаво билан иситиш агрегатининг схемаси: 1-шамоллаткич; 2-сувли радиатор: 3-темир ёпгичлар. Паст босимли сув билан иситиш системаларида сувнинг ҳарорати иситиш мосламаларига кириш вақтида 85...95°С, улардан кайтиб чиқишда эса 65-70°С атрофида бўлади. Юқори босимли сув билан иситиш системаси сувни механик айланишини юзага келтирувчи ёпиқ системадан ташкил топган бўлади. Юқори босимли иситиш системалари иситиш жиҳозларида ҳарорат 120- 135°С гача етади. Буғ билан иситиш системалари ҳам ўз навбатида паст босимли (70 кПа гача) ва юқори босимли (70 к Па дан юқори) бўлади. Ҳаво билан иситиш системаларида совуқ ҳаво сўрувчи шамоллаткичлар ёрдамида калориферларнинг тентларига узатилади ва

юқори ҳароратли тентлар орасидан ўтиши вақтида исиган ҳаво хонага йўналтирилади.

Ишлаб чиқаришда ёритиш. Ёритишни турлари ва уларга асосий талаблар Ишлаб чиқаришда ёритиш-меҳнатнинг муҳим гигиеник кўрсаткичи, уни илмий ташкил этишнинг ажралмас қисми ва ишлаб чиқариш маданияти ҳисобланади. Ёруғлик орқали биз ташқи омилларнинг сифати шакли ҳақидаги информацияларни кўзимиз орқали миямизга етказамиз. Ёруғлик орқали биз нарсаларни ўлчами, рангини осонлик билан сеза оламиз. Ёруғликда биз узоқ вақт чарчамасдан, сифатли ва унумли ишлаш мумкин. Ёруғликни таъсирида ишлаб чиқаришда жараёнларни хавфсиз бажариш мумкин. Нормал ёруғлик, ишловчиларнинг руҳий ҳолатига ижобий таъсир этади. Ёритиш табиий (бевосита қуёш ёрдамида унинг нурларини фазодаги диффузияси орқали) ва сунъий (электрик лампалар ёрдамида амалга ошириладиган) бўлади. Ёритишнинг асосий техник катталиклари. Ёруғлик-бу электромагнит спектрини кўринадиган нурланишидир. Унинг асосий характеристикаси тўлқин узунлиги  ва тебраниш частотаси  ҳисобланиб улар ўзаро қуйидаги боғлиқликда бўлади.  = с/  , (9 .9.) бу ерда С-ёруғликни тарқатиш тезлиги. Кўзнинг сезувчанлиги кўринадиган спектрнинг ҳар хил участкаларида ҳар хил бўлади. Яшил спектр чегарасида тўлқин узунлиги  =554 нм да энг юқори бўлади. Ёритиш сифатини баҳолашда фойдаланиладиган асосий ёруғлик- техник катталикларига ёруғлик кучи, ёритилганлик, қайтариш коэффициенти, ёруғликнинг ёрқинлиги, ёритилганлик пульсация коэффициенти, ёритилганликни нотекислик коэффициенти ва бошқалар киради. Ёруғлик оқимининг фазовий зичлигини баҳоловчи катталик

ёруғлик деб аталади. Ёруғлик кучи I (КД) бу ёруғлик оқимини dф танага нисбатан ёйилаётган бурчагига d айтилади. I = dф /d , (9.10.) Платина юзасининг 1/600000 м 2 майдонидан қайтаётган ёруғлик кучи унинг бирлиги қилиб қабул қилинган ва кандела (КД) деб номланган. Ёруғлик оқими dф люменда (ЛМ) ўлчанади. У нурланишнинг ёруғлик қувватини характерлайди ва кўзимизни ёруғлик сезиши бўйича баҳоланади. Ёритилганлик Е деб сиртдаги ёруғлик оқимининг dф зичлигига айтилади. Ёритилганлик люксларда (ЛК) ўлчанади ва қуйидаги формула билан ҳисобланади. Е= dф/ds , (9.11.) бу ерда ds -ёруғлик оқими тушадиган сирт майдони, м 2. Агар ёруғлик кучи I, ёритиш манбаи маълум бўлса ёритиладиган сиртнинг берилган нўқтасидаги ёритилганлик E=Icos  /L2,(9.12.) формула бўйича аниқланади. Бу ерда  -ёритиладиган сирт маркази билан ёритиш манбаини бирлаштирувчи чизиқ орасидаги бурчак. L- ёритилганлик ҳисобланадиган сирт нўқтасидан ёритиш манбаигача бўлган масофа. Ёритиш сифати ёритиладиган сирт катталиги ва унинг хоссасига боғлиқ бўлади. Ёритиладиган сиртнинг ёруғлик оқимини қайтариш, ютиш ва ўтказиш қобилияти , қайтариш коэффициенти  с ютиш

коэффициенти  с ва ўтказиш коэффициенти  с билан баҳоланади (9.1.-жадвал). Бу коэффициентлар қуйидаги формулалар бўйича аниқланади:  с=Ф  /ф; (9.13.) с = Ф  /Ф; (9.14.)  с = Ф  /Ф; (9.15.) бу ерда ф-ёритиладиган сиртга тушувчи ёруғлик оқими, лм; Ф  , Ф  , ва , Ф  - ёритиладиган сиртдан мос равишда қайтган, ютилган ва бир томондан иккинчи томонга ўтган ёруғлик оқими, лм. Ёритиладиган сиртнинг асосий характеристикаси унинг ёруғликни қайтариш қобилияти ҳисобланади. жадвал Айрим рангли сиртларни ва материалларни ёруғликни қайтариш, ютиш ва ўтказиш коэффициентлари Сиртнинг ёки материалнинг ранги  с  с  с Қ ора 0,005 0,995 - О қ 0,80 0,20 - К ўлранг 0,35 0,65 - Қ ора-малла 0,15 0,85 - Мовий 0,10 0,90 - Ойнаранг 0,85 0,15 - Дераза ойнаси 0,08 0,02 0,90 Ёрқинликнинг бирлиги нит (Нт) ҳисобланади. Берилган йўналишдаги латта сиртларнинг ёрқинлиги Я (Нт) қуйидагига ҳисобланади: Я= dI  / dS cos  (9.16.) бу ерда dI  -  йўналишдаги нурланган dS юзанинг ёруғлик кучи.

Инсоннинг кўзи ёруғликни ҳар хил кўринишларига мослашиш қобилиятига эга. Аммо буюмлар сиртидаги ёрқинликнинг атрофдаги асосий ранг билан кескин фарқи кўзнинг уларга сезгирлигини ошишига олиб келади. Ишчи зоналарда кескин сояларнинг мавжудлиги кўзни ёрқинликнинг ўзгаришига мосланувчанлиги даражасини бузади ва кўзни чарчашини кучайишига олиб келади. Бу эса ишчиларни жароҳатланиш эҳтимолини оширади. Асосий ранг деб бевосита хонанинг ички сиртини кўзга тушувчи умумий ранги тушунилади. Асосий ранг ёруғлик оқимини қайтариш қобилияти бўйича х а рак терланади ва у  с >0<4 бўлганда ёруг ва  с <0,2 бўлганда қоронғи ҳисобланади. К ў риш майдонида ёрқинликни тенг тақсимланиши учун хона шифти ва деворларини ёрқин салатранг, оч-сариқ, оч-яшил ва шунга ўхшаш рангларга бўяш тавсия этилади. Ишлаб чиқариш ускуналарини оч-яшил ранга бўяш, ҳаракатланадиган қисмини оч-сариқ ва очиқ механизмларини эса оч-қизил ранга бўяш керак. Ёритишнинг муҳим характеристикаси объектлардаги ёрқинликларни асосий ранг билан фарқи ҳисобланади. К о =Я р –Я о /Я р , (9.17.) бу ерда Я р ва Я о -асосий ранг ва объектнинг мос ҳолда ёрқинлиги. Рангларни асосий ранг билан фарқи К о >0,5 бўлганда кўп, К о =0,2-0,5 бўлганда ўрта, К о <0,2 бўлганда кам саналади. Ёритилганликнинг пульсация коэффициенти К ёп газразрядли лампаларни ўзгарувчан токда ишлашида ёруғлик оқимининг ўзгариши вақтидаги нисбий тебраниш чуқурлиги билан баҳоланади. К ёп = % 100 2 min max урЕ   , ( 9 .18 . )

бу ерда К вп -ёритилганликни пульсация коэффициенти ( 10 … 20 %); Е m ах ва Е min -ёруғликни тебраниши давридаги максимал ва минимал ёритилганлик, лк; Е ур -ёруғликни тебраниши даврида ёритилганликнинг ўртача қиймати. Ишчи юзани ёритиш сифати уни ёритишни текислигига ҳам боғлиқ бўлади ва нотекислик коэффициенти К но билан баҳоланади. К но = Е min / Е m ах ( 9 .19 . ) Иш ж ойида ёритилганлик гигиеник талабларни қаноатлантириши учун ёритилганликнинг нотекислик коэффициенти К н о 0,3 лк дан кам бўлмаслиги керак. Сунъий ёритиш ва унга асосий талаблар . Сунъий ёритиш умумий (ёритишни бевосита иш жойидан таъминловчи маҳаллий ёритиш умумий ёритишга киради) ва комбинациялашган кўринишларда бўлади. Бино ичида фақат маҳаллий ёритишдан фойдаланишга рухсат этилмайди. Ускуналарнинг жойлашишига боғлиқ ҳолда ёритиш тенг тақсимланган ёки иш жойини жойлашишини ҳисобга олган ҳолда маълум майдонни ёритишга мўлжалланган бўлиши мумкин. Сунъий ёритиш ишчи ва авариявий бўлиши мумкин. Ишчи ёритишдан барча ҳолларда нормал ишлашни таминлаш мақсадида фойдаланилади, бундай ташқари улар одамлар ўтиш жойини, транспорт ҳаракатини (табиий ёритиш етарли бўлмаганда) ёритишда ишлатилади. Авариявий ёритишдан асосий ёритиш тусатдан ў чиб қолганда портлаш, ёнғин, одамлар заҳарланиши, хавфли жароҳатланишлар, технологик жараёнлар узоқ вақт тўхтаб қолиши ва бошқа кунги лсиз ҳодисалар содир бўлган ҳолларда фойдаланилади. Эвакуацион ёритиш 0,5 лк 50 кишидан ортиқ одам ишлайдиган жойларда ва ишчи ёритиш тусатдан ўчганда хонадан одамларни чиқариш, жароҳатланиш хавфи билан боғлиқ бўладиган ишлаб чиқариш биноларининг ўтиш жойларида ўрнатилади.

Иш жойида ёритилганликни нормалашни осонлаштириш учун барча ишларни уларни аниқлигини ҳисобга олувчи разрядларга бўлинган. Фарқлаш объектлари ишловчи кўзидан 0,5 м дан кўп бўлмаган масофада жойлашганда белгиланган ёритиш нормалари қуйида жалвалда келтирилган. Шундай қилиб кўриш ишининг ҳар бир разрядига фарқлаш объектининг бурчакли ўлчами  ўл мос келади.  ул =  о / L , (9.20.) бу ерда  о -фарқлаш объектининг энг катта ўлчами; L-фарқлаш объектининг ишчи кўзигача бўлган масофа. Кўришга ёруғлик пульсацияси ҳам салбий таъсир этади. Хоналарни 50 Гц частотали ўзгарувчан токда ишлайдиган газ разрядли лампалар билан ёритишда ёритилганликнинг пульсация коэффициенти қуйидаги жадвалда келтирилган қийматлардан ошмаслиги керак. жадвал Кўришга асосланган ишларнинг разрядлари ва кўрсаткичлари К ў риш ишларининг аниқлик даражаси бўйича характери стикаси К ў риш ишлари- нинг разряд- лари Фарқлаш объектининг энг кам ў лчами, мм Фарқлаш объект- ларининг бурчакли ў лчами  Энг олий аниқлик Жуда юқори аниқлик Юқори аниқлик Ўртача аниқлик Кам аниқлик Қ ўпол аниқлик I II III IV V VI 0,15 дан кам 0,15…0,30 0,30…0,50 0,50…1,0 1,0…5,0 5,0 дан кўп 0,3 10 -3 дан кам 0,3  10 -3 …0,6  10 -3 0,6  10 -3 …1,0  10 -3 1,0  10 -3 …2  10 -3 2  10 -3 …10  10 -3 10  10 -3 дан кўп Ёритишга талабни аниқловчи навбатдаги муҳим омил объектдаги

асосий рангдан бошқа рангларни фарқланиши ва асосий ранг характеристикаси ҳисобланади. -жадвал Ёритишда пульсация коэффицентини К ёп рухсат этиладиган қиймати Ёритиш системаси Кўриш ишларининг разрядлари I, II III IV… VIIIa Умумий ёритиш 10 15 20 Комбинациялашган ёритиш 20 20 20 Умумий маҳаллий 10 15 20 Энг юқори ёритилганлик 5000 лк бир разрядли (энг олий аниқликдаги) ишлар белгиланган энг кам ёритилганлик эса 74 лк ишлаб чиқариш жараёнини вақти-вақти билан умумий назорат қи лиш талаб этиладиган IV разрядли ишлар учун белгиланган. Қишлоқ хўжалигида бажариладиган к ў риш ишларининг кўпчилиги ўртача, кам ва жуда кам аниқликни талаб қиладиган ишлар бўлганлиги сабабли бу ишлаб чиқариш хоналарига ўртача ёритилганлик белгиланган. Масалан , механик а цехида умумий ёритилганлик 300 лк, чўчқахоналарда 50- 75 лк бўлиши ва бошқалар тавсия этилган. Бинодан ташқарида бажариладиган ишларда к ў риш ишларининг разрядига боғлиқ равишда ишчи юзаларни ёритилганлиги 2 дан 50 лк гача қилиб белгиланган. Табиий ёритиш ва унга асосий талаблар. Хоналарни табиий ёритиш уларга қуёш ёруглигининг тўғридан-тўғри тушиши, осмонга тарқалган ёруғлик ва ердаги ҳар хил манбалардан ёруғликни қайтиши орқали амалга ошиши мумкин. Қайд қилинган ёритиш кўринишлари биргаликда табиий ёритишнинг ўртача даражасини ҳосил қилади ва бу жойдаги ёруғлик иқлимини характерлайди ва у ёруғлик иқлими коэффиц и енти m билан баҳоланади. Табиий ёритиш одамлар доимий бўладиган хоналар учун мўлжалланади. Агар к ў риш ишлари шарти бўйича табиий ёритиш етарли бўлмаса унинг камчилигини тўлдириш учун сунъий ёритишдан

фойдаланилади. Хоналарни табиий ёритиш ён томон ёритиш туйнуклари, ён томондаги ёритиш деразалари, юқорида ёритиш туйнуклари, юқорида ёритиш фонарлари, ён ва юқори туйнуклар, комбинациялашган ёритишлар орқали амалга оширилади ( 9 . 9 .-расм.). а б в расм. Хонанинг қирқими бўйича табиий ёритилганлик коэффициентини тақсимланиш схемаси.а-бир томонлама ёндан ёритиш; б-икки томонлама ёндан ёритиш; в-юқоридан ёритиш, 1- текис ишчи сатҳи. Табиий ёритиш даражаси қисқа вақт давомида ўзгариши мумкинлиги сабабли у иш жойини ёритилганлиги билан эмас балки, табиий ёритилганлик коэффициенти билан нормаллаштирилади. Табиий ёритилганлик коэффициенти е қуйидагича аниқланади. е = % 100 таш ич Е Е , (9.21.) бу ерда Е ич -хонанинг бирор ички нўқтасидаги табиий ёритилганлик, лк; Е таш - ички табиий ёритилганлик бир вақтда, ташқи горизонтал ёритилганлик, лк. Ён томондан ёритишда е ур  80% е н ва юқори томондан ёритишда е ўр  60% е н бўлса табиий ёритилганлик яхши саналади. Нотекислик I ва II разрядли ишларда 0,5 дан ва III ва IV разрядли ишларда эса 0,33 дан кам бўлмаслиги керак. Ш ахсий ҳимоя воситалари

ҲФХнинг аспектларига лойик жуда кўп бошқарув воситалари мавжуд. Булар қаторига халқ оммасининг маърифатли, касбни танлаш ва ургатиш, одамларда интизом маданиятини тарбиялаш, бошқарувчи шахсларга (субъектларга) руҳий таъсир, шахсий ва жамоа ҳимоя (ШҲВ ва ЖҲВ) ҳамда техник воситалари кабилар киради. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ корхона маъмурияти ишчи ва хизматчиларни бепул шахсий ҳимоя воситалари билан таминлаши, уларни сақлаш, ювиш, қуритиш, дезинфекциялаш ва таъмирлаш ишларини бажариши керак. Барча ҳимоя воситалари ишлатилишига қараб жамоа ҳимоя воситалари ва шахсий ҳимоя воситаларига бўлинади. Ишнинг хавфсизлигини машиналарнинг конструкцияси, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилиш, архитектура-режалаштириш ечимлари ва жамоа ҳимоя воситаларини қўллаш билан таминлашнинг иложи бўлмаган тақдирда шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланилади. Ҳимоя воситалари техник эстетика, эргономика талабларига жавоб бериши, ҳимоя самарадорлиги юқори, ишлатишда қулай, технологик жараёнда бажарилаётган иш турига мос бўлиши керак. Шу иш учун мўлжалланган ва қабул қилинган тартибда тасдиқланган техник ҳужжатлари бўлмаган шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш тақиқланади. Улар вазифаси, ишлаш муддати кўрсатилган йўриқнома ҳамда сақлаш ва ишлатиш қоидалари билан таъминланади. Шахсий ҳимоя воситалари (Ш Ҳ В) вазифаларига қараб қуйидагиларга бўлинади: - и ҳ отоловчи костюмлар (пневмокостюмлар, намдан иҳотоловчи костюмлар, скафандрлар); - нафас олиш аъзоларини ҳимоя қилиш воситалари (газниқоблар, респираторлар, ҳаво шлемлари, ҳаво никоблари);

- коржомалар (комбинезон, ярим комбинезон, куртка, шим, костюм, халат, плаш, пустин, фартук, нимчалар); - махсус пойафзал (этик, қўнжи калта этик, ботинка, қўнжли ботинка, туфли, калиш, ботилар); - қўлларни ҳимоя қилиш воситалари (қўлқоплар); - бошни ҳимоя қилиш воситалари (каска, шлем, шапка, шляпалар); - юзни ҳимоя қилиш воситалари (ҳимоя никоблари); - кўзни ҳимоя қилиш воситалари (ҳимоя кўзойнаклари); - эшитиш аъзоларини ҳимоя қилиш воситалар; - эҳтиёт мосламалари (эҳтиёт камарлари, диэлектрик гиламчалар, қўл чангаклари, манипуляторлар, тизза, тирсак ва елкани эҳтиёт қилиш мосламалари); - ҳимояловчи дермотологик воситалар (ювиладиган паста, крем, мойлар). Шахсий ҳимоя воситалари билан таминлаш, уларни ўз вақтида алмаштириш, таъмирлаш ва уларни вазифалари бўйича ишлатиш юзасидан корхона маъмуриятига қуйидаги вазифалар юкланади: 1. Ишчи ва хизматчиларга шахсий ҳимоя воситаларини бериш бўйича назорат ҳамда ҳисобот ишларини ташкил қилиш, улардан иш пайтида тўғри фойдаланишни, бузилган, ифлосланган ҳолларда эса уларни қўллашни тақиқлашни назорат қилиш. 2. Шахсий ҳимоя воситаларини белгиланган муддатларда мунтазам равишда синовдан ўтказиш, унинг созлигини текшириб туриш ҳамда уларнинг ҳимоя хоссалари пасайган, ойна ва бошқа қисмларни ўз вақтида алмаштириш ва текширилган воситаларга келгуси синов муддати тўғрисида там ғ а қў йиш. 3. Тозалаш, ювиш, таъмирлаш, дегазациялаш, дезактивациялаш, зарарсизлантириш ва чангсизлантириш ишларини ўз вақтида амалга ошириш, ишчи ва хизматчиларни шахсий ҳимоя воситалари билан ўз вақтида

таминлаш корхона маъмуриятига, назорат қилиш эса касаба уюшмаси қўмитасига юкланади. Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича тадбирларни ишлаб чиқишда инсонда мавжуд бўлган табиий ҳимоя системаларини ҳисобга олиш керак. Инсондаги бу табиий ҳимоя системалари ишлаб чиқаришдаги даражаси унча юқори бўлмаган хавфли ва зарарли омиллардан ишчиларни маълум шароитларда етарлича ҳимоя қилаолади. Аммо бу табиий ҳимоя системалари ҳар бир одамлар да ҳар хил ривожланган бўлади. Шу сабабли, маълум ишлаб чиқариш участкасига ишчиларни йўллаётганда ҳам, ҳимоя тадбирларини ишлаб чиқишда ҳам ана шу ҳолатни ҳисобга олиш лозим бўлади. Эволюция жараёнида инсонда ташқи муҳитнинг унга таъсир қилувчи ҳар хил омилларига нисбатан мукаммал ҳимоя системалари ривожланган. Улар организмга зарарли микробларни киришидан, сақлайди, ҳар хил хавфсизликлар ва зарарлиликлар мавжудлиги ҳақида ўз вақтида огоҳлантиради. Бу ҳимоя системалари ичида сезги органлари бошқаларга нисбатан муҳим роль ўйнайди. К ў риш эса мавжуд хавфни ўлчами, шакли, ранги, фазодаги жойлашиши, ҳаракат йўналиши ва хавфлилиги даражаси ҳақида қисқа дақиқада маълумот берувчи муҳим таҳлил органи ҳисобланади. Кўзнинг табиий ҳимояси қ ово қ ва ёш суюқлиги ҳисобланади. Киприкка тегиш шу да қ и қ ада қ ово қ ни ёпилишига сабаб бўлади ва у кўзни кучли ёруғликдан ва механик жароҳатланишдан ҳимоя қилади. Юқорида қайд қилинганларга қ арамасдан кўзнинг табиий ҳимоясига ҳар доим ишониш му мкин эмас. Кўзнинг шох пардасига чангли ҳаво, ҳар хил зарра ва кимёвий моддаларнинг ў тириши шох пардани хиралашишига, сезгирлигини йўқотишга ва ҳатто кўзда о қ до ғ лар пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун кўзнинг табиий ҳимоя қобилиятини ҳимоялаш учун қў шимча муҳандислик -техник воситалардан фойдаланиш керак. К ў риш қобилияти ҳам ҳамма одамларда бир хил бўлмайди. Баъзи одамлар ёруғликда яхши к ў рса, баъзилар қ орон ғ улик тушиши билан ҳеч

нарсани к ў рмайди. Худди шунингдек айрим кишилар к ў рган нарсаларини рангини, ўлчамини ва шаклини айнан тасаввур эта олмайди ёки айланма ҳаракатдаги деталларни айланиш частотасини нотўғри баҳолашади. Эшитиш ҳам хавфдан хабар берувчи муҳим ва фойдали ҳимоя системаси ҳисобланади. Инсонни ҳар хил товушларни эшитиш қобилияти уни ҳар хил муқаррар хавфлардан ҳимоя қилади. Хавфдан хабардор этиш бўйича, инсонни навбатдаги ҳимоя системаси ҳ ид билиш ҳисобланади. Унинг натижасида инсон ҳар хил зарарли ва хавфли ҳ идлардан ўз вақтида ҳимояланади. Натижада улар ҳар хил зарарли газларнинг ҳидини сезмай қолади. Яъни нефть база да ишловчилар нефть маҳсулотлари буғини сезмайди. Там билиш ҳам хавф ҳақида хабар берувчи ҳимоя системаси ҳисобланади. Инсон там билиши орқали сувдаги ва овқатдаги аччик ва шўрликни ўз вақтида аниқлайди. Сезиш орқали ҳам инсон турли хил хавфли ва зарарли омиллардан ўз вақтида ҳимояланади. Сезиш хавфли жисм юзаси, ҳароратси, гадир- б ў дирлиги ва электр зарядидан инсонни хабардор этади. Сезиш инсонни тери қопламаси орқали амалга ошади. Тери қонга ҳар хил кимёвий моддаларни киришини олдини олиб организм заҳарланишини олдини олади. Тери қисман организмни иссиқликдан ва механик жароҳатланишдан ҳимоя қилади. Шахсий ҳимоя воситалари. Шахсий ҳимоя воситаларидан санитар- гигиеник, техник ва бошқа тадбирлар ёрдамида соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитини яратиш имконияти бўлмаган ҳолларда фойдаланилади. Шахсий ҳимоя воситалари жамоа ҳимоя воситаларидан фарқли ҳолда ҳар бир инсонни индивидуал алоҳида ҳимоя қилади. Ўзининг функционал белгиланиши бўйича индивидуал ҳимоя воситалари нафас олиш, к ў риш, эшитиш, органларини, тери қопламасини ва организмни бутунлай ҳимоялаш воситаларига бўлинади. Нафас олиш органларининг индивидуал ҳимоя воситалари . Нафас

олиш органлари фильтрловчи ва изоляцияловчи индивидуал ҳимоя воситалари ёрдамида ҳимояланади. Фильтрловчи индивидуал ҳимоя воситалари ҳажм бўйича нафас олинадиган ҳавода кислород 18 % дан кам бўлмаганда ва зарарли моддалар концентрацияси чекланганда қўлланилади. 9 . 1 0 . - р а с м . Чангга қарши респираторлар: а-,,Лепесток"; б-,,Астра-2": в-Ф-62 Ш; г-Ф-62 ШМ; Д-У-2к; е-РП-К. Нафас олиш органларини ҳимояловчи воситаларнинг фильтрловчи элементлари махсус ФПЦ-15 ёки ФПП-70 материалларидан тайёрланади. Нафас олиш органларини ҳимоялашда чангга қарши респираторлар (лепесток, Астра-2, Ф-62Ш, Ф-62ШМ, У-2к, РП-К) дан ва газга қарши РУ- 60М, РПГ-67 респираторларидан кенг фойдаланилади (9.10.-расм). Чангга қарши респираторлар аэрозолларнинг рухсат этилган энг кам к онцентрацияси 200 гача бўлганда фойдаланилади. Газга қарши респираторлар газ ва буғларнинг рухсат этилган энг кам концентрацияси 15 гача бўлганда ишлатилади. Чангга қарши респираторларни фойдаланиб бўлинганлигини мезо ни нафас олишни а б расм. Газга қарши респираторлар: а-РУ-60 М; б-РПГ-67.

оғирлашганлиги ва фильтрларни хизмат муддати ҳисобланади (9.4-жадвал). жадвал Чангга қарши респираторларнинг фильтрларини тахминий хизмат муддати Респираторлар номи Зарарли чанглар к онцентрациясида фильтрларнинг хизмат муддати 25 мг/м 3 100 мг/м 3 300 мг/м 3 Муътадил (ўртача) иш Оғир иш Муътадил (ўртача) иш Оғир иш Муътадил (ўртача)иш Оғир иш У-2к 2 смена 5 соат 3 соат 1 соат 0,5 соат 15 минут Ф-62ш 5 смена 3 смена 1,5 смена 0,5 смена 3 соат 2 соат «Астра-2» 10 смена 5 смена 5 смена 2,5 смена 6 соат 3,5 соат Фильтрловчи газга қарши мосламаларни ҳимоя муддати зарарли моддаларнинг концентрациясига боғлиқ бўлади ва у 30 дан 360 минутга ўзгаради. Газга қарши мосламаларнинг фойдали четки ҳимоя имкониятидан зарарли моддаларнинг концентрацияси ошганда, қувурли изоляцияловчи нафас олиш аппаратлар (ПШ-1, ПШ-2, РМП-62, ЛИЗ-5 ва бошқалар) дан фойдаланилади. (9.12.-расм).

расм. ПШ-1 газга қарши ускунаси. Кўзни қаттиқ зарарлардан, чанглардан, суюқликлардан, нурларни шафақлантирувчи ёруғликлардан ҳамда ультрабинафша, инфрақизил, лазер, радиотўлқин нурланишлардан ҳимоялаш учун очиқ ва ёпиқ кўз ойнаклар, юзни ва бўйинни беркитадиган қўлда ушланадиган ва бошқа бошга кийиладиган қалпоқчалардан фойдаланади. Эшитиш органлари қулоққа қўйиладиган қулоқчин кўринишдаги шовқинни ютадиган қурилмалар ёрдамида ҳимояланади. Улар шовқинни 8- 12 дБ га камайтирилади. Даражаси 12 дБ гача бўлган юқори частотали шовқиндан ҳимоялаш учун ВЦНИИОТ – 1, ВЦНИИОТ – 2М, ВЦНИИОТ – 4А ва бошқа қулоқчинлардан фойдаланилади. Бошни ҳар хил хавфлардан ҳимоялаш учун махсус каскалардан фойдаланилади. Тери қопламасини ҳимоялаш. Инсоннинг тери қопламасини ҳимоя қилиш учун махсус уст кийим, оёқ кийим, қўлқоп, махсус ҳимоя маз ва пасталардан фойдаланади. Функционал белгиланиши бўйича махсус уст кийимлар кислотадан, нефтдан, чангдан, заҳардан, электрдан ҳимоя қилувчи бўлади. Оёқни ҳимоя қилиш учун теридан, резинадан, пластмассадан ва кигиздан тайёрланган оёқ кийимлардан фойдаланилади. Қўлни ҳимоя қилиш учун брезент, юнг, пахта, резина, тери, асбест ва капрон материаллардан тайёрланган қўлқоплар ишлатилади.

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . Тошкент, ,,Ўзбекистон", 1992 й. 2. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент « Шарқ", 1998 й. 3 .Ўзбекистон Республикасини Меҳнат кодекси Тошкент, 1996 й. 4.Ўзбекистон Республикасининг “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуни Тошкент, 1993 й. 5.В.С.Алексеев, Е.О.Муродова, И.С.Давыдова. Безопасность жизнедеятельности «Проспект» Москва-2006 г. 6.О. Қ удратов, Т. Ғ аниев. Ҳаётий фаолият и хавфсизлиги. Тошкент. «Меҳнат»-2004. 7. Ҳ .Э. Ғ оипов. Меҳнат муҳофазаси. Тошкент. «Меҳнат»-2000. 8. Ғ .Е.Ёрматов. Ҳаёт фаолият и хавфсизлиги (Маъруза матнлари тўплами), Тошкент-2003 9. Безопасность жизнедеятельности. Под общей редакцией доктора техн. наук, профессора С.В.Белова. Москва, «Высшая школа» 2003.

Похожие

Шахсий ҳимоя воситалари ишлаб чиқариш хоналари

Ишлаб чиқаришда ёритиш ва унинг меҳнат шароити хавфсизлигига таъсири

Ишлаб чикариш санитарияси асослари

Ишлаб чиқаришда электр хавфсизлиги

Ишлаб-чиқариш хоналарини ва иш ўринларини ёритиш