Ишлаб чиқаришда электр хавфсизлиги - БЖД - Рефераты

Ишлаб чиқаришда электр хавфсизлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2659.5 KB

Ишлаб чиқаришда электр хавфсизлиги Режа: 1. Электр токининг хавфли омил сифатидаги ўзига хос хусусиятлари. 2. Электр токининг инсон организмига таъсир қилишининг ўзига хос хусусиятлари. 3. Электр токидан жароҳатланишнинг турлари. 4. Одамга электр токи таъсири оқибатини шакллантирувчи асосий омиллар. 5. Иш шароитларининг электр хавфсизлиги бўйича классификацияси. 6. Одамнинг электр токи таъсирига тушиш шарт – шароитлари ва уларнинг таҳлили. 7. Электр токи таъсиридан ҳимояланишнинг асосий усул ва воситалари. 8. Электр токидан жароҳатланганларга бирламчи ёрдам бериш қоидалари.

1. Электр токининг хавфли омил сифатидаги ўзига хос хусусиятлари. Электр токининг ишлаб чиқаришдаги хавфли омил сифатида , бошқа хавфли омилларда бўлмаган , 5 та ўзига хос хусусияти мавжуд : 1. электр токи таъсирига тушиб қолиш хавфининг ташқи белгилари йўқлиги; 2. электр токи билан жароҳатланиш оқибатининг оғирлиги; 3. инсоннинг ўтказгичга ток таъсирида “ёпишиб қолиш” ҳолатининг юзага келиши; 4. ток таъсири оқибатида инсон томонидан механик жароҳат олиш эҳтимолининг мавжудлиги; 5. электрофтальмия 1. Электр токининг инсон организмига таъсир қилишининг ўзига хос хусусиятлари. Электр токининг хавфли омил сифатида тирик организмга таъсир қилишининг ҳам 4 та ўзига хос хусусияти мавжуд: 1. токнинг термик таъсири: 2. токнинг электролитик таъсири: 3. токнинг биологик таъсири: 4. токнинг механик таъсири: 3. Электр токидан жароҳатланишнинг турлари Электр токининг одам организмига хилма – хил таъсирини шартли равишда иккита гуруҳга ажратиш мумкин: 1. электр жароҳатланишлар; 2. электр токи зарбаси (ток уриши) . Кўп ҳолатларда бу икки турдаги электр токидан шикастланишлар биргаликда содир бўлади. Ишлаб чиқаришда улар ўртасидаги нисбат (фоиз ҳисобида) қуйидагичадир: 19 % - электр жароҳатланишлар; 26 % - ток уриши; 55 % - аралаш шикастланиш. 1. Электр жароҳатланиш. Инсон танасига бевосита электр токи ёки электр ёйи таъсир қилиши натижасида электр жароҳатланишлари юз

беради. Электр жароҳатланиш асосан организмининг юза қисми, яъни терисининг зарарланиши шаклида юзага келади. Электр жароҳатланишларга қуйидагилар киради: 1)электр токи таъсиридаги куйишлар; 2) электр токи белгилари; 3)ерининг металланиши; 4) механик шикастланишлар; 5)электрофтальмия; 6)аралаш жароҳатланишлар, яъни куйиш билан биргаликдаги бошқа жароҳатланишлар. 2. Электр токи зарбаси (ток уриши). Ток уриши эса инсон танаси мускуллари ва тўқималарининг ток таъсири остида “қўзғалиши”, яъни беихтиёр, талвасали қисқаришлари шаклида намоён бўлади. Бу ҳодисанинг организмга салбий таъсири турли даражада бўлиши мумкин. Энг кўнгилсиз ҳолатда ток уриши организмнинг ҳаётий зарур органлари (юрак, ўпка ва олий нерв тизими) фаолиятини бутунлай издан чиқаради, яъни ўлимга олиб келади. Бунда ток урганликнинг ташқи локал шикастланиш белгилари бўлмаслиги ҳам мумкин. Ток уриши шикастланиш оқибатига қараб шартли равишда қуйидаги тўртта даражага бўлинади: I – ҳуш йўқотилмаган ҳолатда мускулларнинг беихтиёр, талвасали қисқариши; I I - ҳуш йўқотилган, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши тўхтамаган ҳолатда мускулларнинг беихтиёр, талвасали қисқариши; I I I - ҳуш йўқотилган ва нафас олиш ёки юрак ишлаши ( ёки иккаласи ҳам биргаликда) тўхтаган; IV – клиник ўлим ҳолати, яъни нафас олиш ва қон айланишнинг тўхташи. Ток урганликнинг ташқи белгиларига қуйидагилар киради: • токнинг киши танасига кириш ва чиқиш нуқталарида ҳосил бўладиган белгилар (1-расм); • ички шикастланишлар билан характерланадиган электр токининг уриши (май да нуқтали қон қуйилиши, тери рангининг ўзгариши ва бошқалар).

а) Электр токи таъсирининг инсон қўлидаги “белгилари”: а – нуқталар шаклидаги; б – яшин шаклидаги. Ўлим билан тугаган ток таъсиридан шикастланишларнинг 85...87 % ток уришига тўғри келади. Ўзгарувчан ва ўзгармас токнинг инсонга таъсир этиш характери (ток ўтиш йўли қўлдан-қўлга, ёки қўлдан-оёқга бўлган ҳолатлар учун) Ток кучи, мА Таъсир этиш характери Ўзгарувчан ток, 50 Гц Ўзгармас ток 0,5...1,6 Сезишниг бошланиши, терида чимчиланиш бошланади. Сезилмайди 2...4 Ток сезилиши панжаларга ҳам тарқалади, қўлни енгил беихтиёр ҳаракатга келтиради. Сезилмайди 5...7 Панжалардаги оғриқ кучаяди, уларда қалтираш пайдо бўлади; кучсиз оғриқ Сезиш бошланиши. Электрод остидаги терида б)

бутун қўл бўйлаб тарқалиб, елкагача етиб боради. Қўлларни токли ўтказгичлардан мустақил равишда озод қилиш мумкин. қизиш бошлангандек тасаввур пайдо бўлади. 8...10 Бутун қўл бўйлаб елкагача кучли оғриқ ва қалтираш тарқалади. Қўлларни қийинчилик билан бўлса ҳам, баъзи ҳолатларда, токли ўтказгичлардан мустақил равишда озод қилиш мумкин. Қизиш бошланганлигини сезиш кучаяди. 10...15 Бутун қўлда зўрға чидаса бўладиган кучли оғриқ пайдо бўлади. Кўп ҳолатларда қўлни токли ўтказгичлардан мустақил равишда озод қилиб бўлмайди. Токнинг таъсир қилиш давомийлиги ошиши билан оғриқ кучаяди. Электродлар остида терида қизиш бошланганлигини сезиш янада кучаяди, шу билан бирга электродлар атрофидаги тери қатламларида ҳам қизиш бошланганлиги сезилади. 20...25 Қўллар бир онда фалажланади, токли ўтказгичлардан мустақил равишда озод бўлишнинг имкони йўқ. Кучли оғриқ сезилади, нафас олиш қийинлашади. Электродлар остида терида қизиш бошланганлигини сезиш янада кучаяди, шу билан бирга ички қизиш бошланганлиги сезгиси пайдо бўлади. Қўл мускулларининг кичик даражада қисқариши содир бўлади. 25..50 Қўл ва кўкракда кучли оғриқ сезилади. Нафас олиш ўта қийинлашади. Токнинг таъсир қилиш давомийлиги чўзилса нафас олиш Қўлда жуда кучли оғриқ, қалтираш ва қизиш сезилади. Қўлни электродлардан тортиб

аъзолари фалаж бўлиб қолиши мумкин, ёки юрак фаолияти пасайиши, ҳамда ҳушдан кетиш содир бўлиши мумкин. олишда мускулларнинг қалтирашли қисқариши натижасида зўрға чидаса бўладиган оғриқ пайдо бўлади. 50...80 Нафас олиш аъзолари бир неча секунддан кейин фалаж бўлиб қолади, юрак иши бузилади. Токнинг таъсир қилиш давомийлиги чўзилса юракда фибрилляция содир бўлиши мумкин. Қўлнинг бутун қисмида, ҳамда кўкрак соҳасида жуда кучли оғриқ ва ташқи, ҳамда ички қизиш сезилади. Нафас олиш қийинлашади. Мускулларда юзага келадиган жуда кучли оғриқ сабабли қўлни электродлардан ажратиб олишнинг имкони бўлмайди. 100 Ток таъсири 2...3 секунд давом этса юракда Токнинг таъсир қилиш фибрилляция пайдо бўлади; агарда таъсир давомийлиги узоқ вақтга яна бир неча секунд давом этса юрак чўзилса нафас олиш аъзолари фалаж бўлиб қолади. фалаж бўлиб қолади. 300 Юқоридагидай ҳолат қисқа вақт давомида Ток таъсири 2...3 секунд давом содир бўлади. этса юракда фибрилляция пайдо бўлади; агарда таъсир яна бир неча секунд давом этса юрак фалаж бўлиб қолади. 5000 Бундай катталикдаги ўзгарувчан ва ўзгармас ток таъсирида дарров – катта секунднинг қандайдир бир бўлаги давомида нафас олиш аъзолари фалаж бўлиб қолади. Одатда юракда фибрилляция пайдо бўлмайди; ток таъсир қилиш давомида вақтинчалик юрак тўхташи юз бериши мумкин. Токнинг таъсир қилиш давомийлиги чўзилса (бир неча секунд) организмда жуда оғир куйишлар ва тўқималарда парчаланишлар содир бўлади.

4.2. Одам организмининг шикастланиш оқибатига ток турининг таъсири 2 - расм. Ўзгармас ток (1) ва частотаси 50 Гц бўлган ўзгарувчан токнинг (2) танага қўйилган кучланишга боғлиқ равишда хавфлилик даражаси. 4.3. Инсон организмининг шикастланиш оқибатига ток частотасининг таъсири 3 – расм. Токдан шикастланиш хавфининг L ва қўйиб юбормайдиган ток миқдорининг I но қўйилган кучланиш частотасига боғлиқ равишда ўзгариши.

4.4. Инсон организмининг шикастланиш оқибатига ток ўтиш давомийлигининг таъсири 2-жадвал Таъсир қилиш вақтига боғлиқ равишда йўл қўйиладиган энг юқори тегиш кучланиши ва ток (ГОСТ 12.1.038-82) Ток тури Кўрсаткичлар Таъсир этиш давомийлиги (сек) бўйича энг юқори йўл қўйиладиган миқдорлар 0,1 0,3 0,5 0,7 1,0 1,0 кўп Ўзгарувчан 50 Гц Тегиш кучланиши, В Ток, мА 500 500 165 165 100 100 70 70 50 50 36 6 Ўзгармас Тегиш кучланиши, В Ток, мА 500 500 350 350 250 250 230 230 200 200 40 15 4.5. Одам танаси орқали ток ўтиш йўлининг шикастланиш оқибатига таъсири Инсон танаси орқали токнинг ўтиш йўли шикастланиш оқибатига катта таъсир кўрсатиши тажрибада аниқланган. Агарда ток ўтиш йўлига инсон ҳаёти учун муҳим бўлган органлар - юрак, ўпка, бош мия тўғри келиб қолса шикастланиш хавфи кескин ошади, чунки бунда ток тўғридан тўғри шу органларга таъсир қилади.

8 - расм. Инсон танаси орқали токнинг характерли ўтиш йўллари. 5. Иш шароитларининг электр хавфсизлиги бўйича классификацияси. Атроф - муҳит омилларига боғлиқ равишда ишлаб чиқариш шароитлари электр хавфсизлиги бўйича уч гуруҳга бўлинади : • юқори хавфли шароит; • ўта хавфли шароит; • хавфи кам бўлган шароит. Юқори хавфли шароитли хоналарда поллар ток ўтазувчан (металл, тупроқли, бетонли), хоналардаги ҳаво нисбий намлиги 75 % дан юқори, ток ўтказувчан чанглар мавжуд, ҳаво ҳарорати 35...40 ºС атрофида, ер билан уланган бино ва ускуналарнинг металлконструкциялари ҳамда электр ускуналарининг металл корпусларига одамнинг бир вақтда тегиб қолиш хавфи эҳтимоли борлиги билан характерланади. Ўта хавфли шароитли хоналарда ҳавонинг нисбий намлиги 100 % атрофида, кимёвий актив муҳит (кислота буғлари, ишқорлар) мавжуд, ҳамда юқори хавфли шароитда келтирилган омиллардан битта ёки иккитаси бир вақтда мавжудлиги билан тавсифланади. Шу категорияга очиқ

майдонларда, хонадан ташқарида ишлатилаётган электр қурилмаларни киритиш мумкин. Сув хўжалигидаги кўпчилик хоналар юқори хавфли ёки ўта хавфли шароитли хоналарга киради (поли ер ёки бетонли хоналар, юқори намли насос станциялари, суғориш машиналари ва ҳ.к.). Хавфи кам бўлган шароитли хоналарда юқоридаги иккита гуруҳда келтирилган омилларнинг биттаси ҳам мавжуд эмас. 7. Одамнинг электр токи таъсирига тушиш шарт – шароитлари ва уларнинг таҳлили. Одам электр токи таъсирига шу ҳолатда тушадики, қачонки у бир вақтнинг ўзида тармоқнинг потенциаллари ҳар хил бўлган 2 та нуқтасига тегса. Юқоридаги ҳолат ишлаб чиқаришда қуйидаги шакл кўринишларида бўлиши мумкин: • кучланиш остидаги изоляцияланмаган ток ўтказувчи қисмларга ердан изоляцияланмаган киши бир фазали туташганда; • тасодифан кучланиш остида қолган электр жиҳозларнинг қобиқ ёки корпусига текканда; • бошқа одамни токдан озод қилиш вақтида кучланиш остига тушиб қолганда; • икки фазага ёки қутбга бир вақтда текканда; • тегиш кучланишига тушганда; • ток оқиш зонасида қадам кучланишга тушганда. Юқорида келтирилган ҳолатларда одам танаси оқали ўтаётган электр токининг миқдори электр тармоғининг турига ва одамнинг тармоққа тушиш схемасига боғлиқ бўлади.

6.1. Электр қурилмаларининг кучланиш бўйича категориялари ва уларни таъминлаш схемалари Электр тармоқлари ва қурилмалари шартли равишда, шунингдек электр хавфсизлиги нуқтаи назаридан, ишчи кучланишининг катталигига қараб қуйидаги икки тоифага бўлинади: 1) кучланиши 1000 В гача бўлган тармоқлар ва қурилмалар; 2) кучланиши 1000 В дан юқори бўлган тармоқлар ва қурилмалар. Кучланиши 1000 В гача бўлган электр тармоқлари манба нейтрал нуқтасининг ҳолати ва тармоқдаги симлар сони бўйича қуйидаги турларга бўлинади: • уч фазали, тўртта симли ва манба нейтрал нуқтаси ерга уланган тармоқ; • уч фазали, учта симли ва манба нейтрал нуқтаси ердан изоляция қилинган тармоқ. Қучланиши 1000 В гача бўлган электр қурилмаларнинг кўпчилиги нейтрал нуқтаси яхшилаб ерга уланган тўрт симли тармоқларда ишлайди. Тармоқнинг тўртинчи сими трансформаторнинг ерга уланган нейтрал нуқтасига туташтирилган, шунинг учун уни ноль сим дейилади. (9 - расм).

9 – расм. Учта фазали, тўртта симли ва нейтрал нуқтаси ерга уланган тармоқ. 1. Биричи ва учинчи ҳолатларда инсон танаси орқали ўтувчи ток қуйидагича ҳисобланади: U ф I ин  , (3) Rин  Rk  Rп  r 0 бу ерда, R п - инсон оёғи тагининг юзига тенг бўлган пол юзаси қаршилиги, Ом; R k - инсон оёқ кийими қаршилиги, Ом; r 0 - нейтрал нуқтанинг ерга уланиш қурилмаси қаршилиги, Ом. Агарда R k =0 ва R п =0 бўлса ва r 0  4 Ом бўлишлик шарти кўзда тутилса, ҳамда ( R ин =1000 Ом) эканлиги ҳисобга олинса, фаза кучланишининг деярли ҳаммаси киши танасига қўйилган бўлади. Бунда киши танасидан ўтаётган ток қуйидагича аниқланади: U ф 220 I ин    0,220 A  220 мA R ин 1000 2. Иккинчи ҳолат жуда хавфлидир, чунки бунда инсон тармоқ кучланишига тушади ва шикастловчи ток кучи бир неча юз миллиамперга етади: U Т  380  0,380 A  380 мA , (4) I ин  R ин 1000 Электр хавфсизлигига юқори талаблар қўйилганда кучланиши 1000 В гача бўлган электр қурилмалар нейтрали ердан изоляцияланган уч фазали ва уч симли тармоқдан таъминланади (10 - расм).

10 – расм. Учта фазали, учта симли ва нейтрал нуқтаси ердан изоляция қилинган тармоқ. 1. Биричи ва учинчи ҳолатларда инсон танаси орқали ўтувчи ток йўли қуйидагича бўлади. Ток фаза A - киши танаси – ер - ўтказувчан С ва В фазалардан иборат занжирдан ўтади (10-расмга қаранг). Бу токнинг катталиги қуйидаги формуладан аниқланади: 3 Uф I ин  , (5) 3 Rин  zиз бу ерда U ф — фаза кучланиши, 220 В; z из = 1/(1/ r из + jω с ) - битта фаза изоляциясининг ерга нисбатан тўла қаршилиги. Унча узун бўлмаган электр тармоқларида симларнинг ерга нисбатан сиғими кичик, ( с =0) бўлади. Бундай ҳолда z из = r из бўлади: 3 Uф I ин  , (6) 3 Rин  rиз Битта фазада камида 500000 Ом қаршилик бўлиши керак. Масалан, агарда изоляциянинг қаршилиги талаб бўйича r из  500000 Ом бўлса, у ҳолда инсон танаси орқали ўтувчи ток кучи қуйидагига тенг бўлади: 3 U ф 3  220

I ин    0,001 A  1 мА 3 R ин  r из 3  1000  500000 Бундай катталикдаги ток кучи хавфсиз ҳисобланади. 2. Иккинчи ҳолат жуда хавфлидир, чунки бунда инсон тармоқ кучланишига тушади ва шикастловчи ток кучи (4 – формула) бир неча юз миллиамперга етади: 6.3. Тегиш кучланишига тушиш Тегиш кучланиши ( U тег ) деб электр занжирининг бир вақтда инсон теккан икки нуқтасининг потенциаллар айирмасига айтилади, ёки бошқача айтганда, инсон танаси қаршилигида ( R ин ) кучланиш тушишига айтилади: U тег  I ин  R ин , (7) бу ерда I ин — ўтиш йўли “қўлдан – оёқга” бўлганда инсон танаси орқали ўтадиган ток, А. Электр хавфсизлигини таъминлашнинг ҳимоявий ерга улаш, ноллаш ва бошқа соҳаларида инсон қўли тегадиган нуқта потенциали ерга улагичнинг потенциалига  ер . у , оёқи турадиган нуқта потенциали эса асос (пол)  ас потенциалига тенг бўлади (11-расм). Унда тегиш кучланиши қуйидагича аниқланади: U тег   ер . у   ас , (8) ёки Uтег   1  ер . у , бу ерда  1 - тегиш кучланиши коэффициенти.

11– расм. Тегиш кучланишига тушиш. 1- Потенциалнинг масофага (х) боғлиқ равишда ўзгариш чизиғи. 2- тегиш кучланишининг ( U тег )масофага (х) боғлиқ равишда ўзгариш чизиғи. Тегиш кучланиши коэффициенти потенциал ўзгариши эгри чизиқининг шакли билан характерланади ва у қуйидагича аниқланади:  ер . у  ас  1  1   1, (9) 11-расмдаги графикдан кўринадики, 1-инсонга таъсир қиладиган U тег .1 кучланиши нолга тенг. 2-инсонга таъсир қиладиган U тег .2 кучланиши эса  ер . у ва инсон турган асос нуқтаси потенциали  ас айирмасига тенг. 3- инсон эса ер юзасидаги потенциаллар майдонидан ташқарида турганлиги сабабли, яъни  ас =0 сабабли, U тег .3 тегиш кучланиши олиши мумкин бўлган қийматнинг максимал даражасини олади: Uтег   ер . у   ас   ер . у  Iер . у  Rер . у , (10)

Демак, хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инсонга таъсир қиладиган тегиш кучланишини камайтириш ёки нолга тенглаштириш учун инсон оёқи остида  ер . у потенциалига тенг бўлган  ас потенциалини ҳосил қилиш керак. Бу эса оёқ остига бир-бирига уланган ерга улаш қурилмаларини жойлаштириш билан амалга оширилади. 6.4. Қадам кучланишига тушиш Электр тармоқининг фаза сими узилиб тушиб ер билан туташган бўлса ер юзасида ток оқиш зонаси ҳосил бўлади. Ток оқиш зонасида грунт қаршилиги ҳисобига потенциаллар майдони юзага келади (12-расм). Қадам кучланиши U КД деб потенциаллар майдонига кирган одамнинг ташлаган қадам узунлигида (0,8 м), оёқ остида жойлашган нуқталардаги потенциаллар (  у ва  ч ) айирмасига айтилади: U КД =  у -  ч , В (11) Қадам кучланиши ҳам инсон танаси қаршилигида кучланиш пасайишини кўрсатади: U КД = I ин  R ин , В бу ерда I ин — ўтиш йўли “оёқдан – оёқга” бўлганда инсон танаси орқали ўтадиган ток, А. Ўнг ва чап оёқ остидаги потенциаллар  КД потенциалнинг бир қисми бўлганлиги бўлганлиги сабабли, улар орасидаги айирма ҳам  КД потенциалнинг бир қисми деб ҳисоблаш мумкин. Шу сабабли 11 ифодани қуйидагича ёзиш мумкин: U КД =  1   КД , В (12) бу ерда  1 - қадам кучланиши коэффициенти. Қадам кучланиши коэффициенти потенциал ўзгариши эгри чизиқининг шакли билан характерланади ва у қуйидагича аниқланади:  у   ч  1   1, (13)

 КД 12– расм. Қадам кучланишига тушиш. 1- потенциалнинг масофага боғлиқ равишда ўзгариш чизиғи. 12-расмдаги графикдан кўринадики, 2-инсонга таъсир қиладиган U КД .2 кучланиши нолга тенг, чунки у потенциаллар майдонидан ташқарида турибди. 2инсонга таъсир қиладиган U КД .2 кучланиши эса инсоннинг ўнг оёқи турган нуқта потенциали  у ва чап оёқи турган нуқта потенциали  ч айирмасига тенг. Демак, хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инсонга таъсир қиладиган қадам кучланишини камайтириш ёки нолга тенглаштириш учун инсоннинг ўнг ва чап оёқлари остидаги потенциалларни тенглаштириш керак. Бу эса потенциаллар майдонига тушиб қолганда қадам ташлаш узунлигини камайтириш билан амалга оширилади. 7. Электр токи таъсиридан ҳимояланишнинг асосий усул ва воситалари. ГОСТ 12.1.019-79 га мувофиқ электр хавфсизлиги электр қурилмаларнинг конструкциялари, электр токидан ҳимояланишнинг махсус

усуллари билан, ишни бажариш вақтида эса ташкилий ва техник тадбирлар билан таъминланади. Электр токидан ҳимояланиш усуллари ва воситалари кучланишга, ток тури ва частотасига, таъминлаш манбаи нейтрали режимига, ташқи муҳит шароитларига, электр қурилманинг вазифасига, инсонни ток уриш ҳолатига ва бошқаларга қараб амалга оширилади. Электр токидан ҳимояланишнинг қуйидаги техник усул ва воситалари алоҳида ёки бир нечтаси биргаликда қўлланилади: 1. Ток ўтказувчи қисмларни диэлектрик материаллар билан қоплаш, яъни изоляциялаш; 2. Кучланиш остидаги ўтказгичларни яқинига бориб бўлмайдиган қилиб жойлаштириш; 3. Тўсиқлар билан электр ускуналарини тўсиш; 4. Блокировка қурилмаларини қўллаш; 5. Кичик кучланишларни қўллаш; 6. Иш ўрнини изоляциялаш; 7. Электр қурилмаларини ноллаш; 8. Электр қурилмаларини ерга улаш; 9. Электр тармоқини қисмларга ажратиш; 10. Электр потенциалларини тенглаштириш; 11. Автоматик ажраткичларни қўллаш; 12. Электромагнит майдон таъсиридан ҳимояловчи экранлар ўрнатиш; 13. Огоҳлантирувчи воситаларни қўллаш; 14. Шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш. 1. Изоляциялаш - ўтказгичларни ва кучланиш остида бўладиган қисмларни ишончли изоляциялаш электр хавфсизлигини таъминлашнинг асосини ташкил қилади. Назарий жиҳатдан сифатли изоляция 100 % электр хавфсизлигини таъминлайди. Лекин амалда изоляция ҳар хил таъсирлар (механик, кимёвий, биологик, юқори температура ва бошқа) остида

бузилиши ва хусусиятини йўқотиши мумкин. Шунинг учун ишчи изоляциядан ташқари қўшимча, жуфт ва кучайтирилган изоляция турлари мавжуд. Ишчи изоляция олдиндан кўрсатилган шарт–шароитларда электр қурилмасининг нормал ишлашини таъминлайди. Қўшимча изоляция ишчи изоляция бузилганда ҳимоя қилишга мўлжалланган. Жуфт изоляция - ишчи ва қўшимча изоляцияларнинг йиғиндисидан иборат. Кучайтирилган изоляция эса – ҳимоялаш хусусияти жуфт изоляцияга тенг бўлган ишчи изоляциядир. 2. Кучланиш остидаги ўтказгичларни яқинига бориб бўлмайдиган қилиб жойлаштириш – кабелли тармоқларни ер остидан, очиқ симли тармоқларни ҳаводан баландликда тортиш ва ҳ.к. 3. Турли тўсиқлар билан электр ускуналарини тўсиш – турли тўсиқлар, масалан, қопқоқлар, тўсиқлар, зирҳлар ва бошқалар билан тўсиш. 4. Блокировка қурилмаларини қўллаш – блокировка қурилмалари ишловчиларнинг хато ҳатти-ҳаракат қилишларининг олдини олиш учун қўлланилади. Уларнинг механик, электрик, электрмеханик ва бошқа турлари мавжуд. 5. Кичик кучланишларни қўллаш – ўта хавфли шароитларда 12, 36 ва 42 В кучланишлар қўлланилади. 6. Иш ўрнини изоляциялаш – иш ўрнида пол ва майдончаларни юқори қаршиликга эга бўлган материаллар билан қоплаш (қуруқ ёғочдан қилинган тагликлар, резина гиламчалар). 7. Электр қурилмаларини ноллаш – кучланиши 1000 В гача бўлган учта фазали, тўртта симли ва нейтрал нуқтаси ерга уланган тармоқларда асосий ҳимоя воситаси сифатида қўлланилади ( -расм). 8. Электр қурилмаларини ерга улаш - кучланиши 1000 В гача бўлган учта фазали, учта симли ва нейтрал нуқтаси ердан изоляция қилинган тармоқларда асосий ҳимоя воситаси сифатида қўлланилади ( -расм). 9. Электр тармоқини қисмларга ажратиш – электр тармоқини махсус трансформаторлар ёрдамида қисмларга ажратиш тармоқдаги сиғимий

ўтказувчанликни камайтиради ва изоляция қаршилигининг ошишига олиб келади. 10. Электр потенциалларини тенглаштириш - Тегиш ва қадам кучланишига тушишнинг олдини олиш мақсадида қўлланилади ( ва расмлар). Ток оқиш майдонига бир –бири билан уланган электродларни жойлаштириш билан амалга оширилади. 11. Автоматик узгичларни қўллаш - Ҳимоялаш учун узгичларни қўллаш электр қурилмаларида ток билан шикастланиш хавфи вужудга келганда, уларни тезда автоматик узиш йўли билан электр токидан ҳимоя қилиш усулига айтилади. Тармоқнинг шикастланган қисмини узиш давомийлиги 0,2 с дан ошмаслиги керак. Кучланиши 1000 В гача бўлган кўчма электр қурилмаларида ягона ҳимоя қилиш воситаси сифатида, ҳамда ноллашга ёки ерга улашга қўшимча ҳимоя қилиш воситаси сифатида қўлланилади. Кўп йиллаб музлаб ётадиган қояли грунтлар ва ҳоказоларда керакли ерга улашни бажариш мумкин бўлмаганда ишлатилади. 12. Электромагнит майдон таъсиридан ҳимояловчи экранлар ўрнатиш – ерга уланган махсус, турли конструктив кўринишга эга бўлган тўсиқлардан иборат. 13. Огоҳлантирувчи ҳимоя воситаларини қўллаш – огоҳлантирувчи воситалар турли белгилар тизимидан иборат бўлиб улар ишловчиларга зарур хавфсизлик маълумотларини бериш учун хизмат қилади. 14. Шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш – улар электрдан ҳимоялашнинг асосий ва қўшимча воситаларига бўлинади. Шахсий ҳимоялаш воситалари ишловчиларни электр токидан шикастланишдан, электр ёйидан куйишдан, механик шикастланишдан, юкоридан йиқилишдан, электр майдонининг таъсиридан ва ҳоказолардан ҳимоялаш учун хизмат қилувчи приборлар, аппаратлар, мосламалар ва қурилмаларга айтилади (жадвал ва 15-расм): 3-жадвал

Электрдан химоялаш воситаларининг классификацияси Ҳимоя воситаларининг тури Электр установкаларнинг кучланиши қуйидагича бўлганда ишлатиладиган ҳимоя воситаларининг номи, В 1000 гача 1000 дан ортиқ Асосийлари Изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва электр ўлчаш омбурлари, диэлектрик қўлқоп, изоляцияланган дастали асбоб, кучланиш кўрсаткичлари Оператив ўлчаш штангалари, изоляцияловчи ва ток ўлчаш омбурлари, кучланиш кўрсаткичлари, ремонт ишлари учун изоляцияланган қурилма ва мосламалар: изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар, тортқилар, шчит габаритниклари, габаритникларни маҳкамлаш учун изоляцияловчи штангалар. Қўшимчалари Диэлектрик калишлар, диэлектрик резина гиламчалар, изоляцияловчи остқўймалар. Диэлектрик қўлкоплар ва ботилар, диэлектрик резина гиламчалар, изоляцияловчи остқўймалар.

15 - расм. Ҳимоя воситалари ва мосламалари. а – изоляцияловчи штанга; б – изоляцияловчи қисқичлар; в – изоляцияловчи қўлқоплар; г – диэлектрик ботилар; д – диэлектрик калишлар; е – резина гиламчалар ва дорожкалар; ж – изоляцияловчи таглик; з – изоляцияловчи дастакли асбоблар; и – кучланишни кўрсаткич; к - ток ўлчовчи қисқичлар.

8. Электр токидан жароҳатланганларга бирламчи ёрдам бериш қоидалари Электр токи таъсирига тушган одамларга тиббиёт ходимлари келгунга қадар кўрсатиладиган ёрдам икки қисмга бўлиб қаралади: 1) ток таъсиридан қутқариш; 2) биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш. Ток таъсиридан қутқазиш ўз навбатида бир неча хил бўлиши мумкин. Энг осон ва қулай усули электр қурилмасининг ўша қисмига келаётган токни ўчиришдир. Агар бунинг иложи бўлмаса (масалан, ўчириш қурил-маси узоқца бўлса), унда ток кучланиши 1000 В дан кўп бўлмаган электр қурилмаларида электр симларини сопи қуруқ ёғочли бўлган болталар билан кесиш ёки зарарланган кишининг кийими қуруқ бўлса, унинг кийимидан тортиб ток таъсиридан қутқазиб қолиш мумкин. Агар электр токининг кучланиши 1000 В дан ортиқ бўлса, унда диэлектрик қўлқоп ва электр изоляцияси катта бўлган электр асбобларидан фойдаланиш керак бўлади. Электр таъсирига тушган ва ток таъсиридан қутқарилган кишига биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш унинг ҳолатини аниқлашдан бошланади. Ёрдам тури организм ҳолатига қараб белгиланади. Организм ҳолати эса асосан нафас олиш, юрак уруши ва ҳушдан кетган ёки кетмаганликка қараб аниқланади. Агар ток таъсирига тошган одам ҳушини йўқотмаган бўлса, унинг тинчлигини таъминлаб, врач келишини кутиш ёки тезда даволаш муассасасига олиб бориш зарур. Агар одам ток таъсирида ҳушини йўқотган, аммо нафас олиши ва юрак тизими ишлаётг-ан бўлса, уни қуруқ ва қулай жойга ётқизиш, камари ва ёқасини бўшатиш ва соф ҳаводан нафас олишини таъминлаш зарур. Нашатир спирти ҳидлатиш, юзига сув пуркаш, танасини ва қўлларини ишқалаш яхши натижа беради. Агар жароҳатланган одамнинг нафас олиши қийин бўлса, қалтираш ҳолати бўлса, аммо юрак уриш ритми нисбатан яхши бўлса, унда бу одамга сунъий нафас олдириш зарур.

Агарда одамда клиник ўлим ҳолати юз берган бўлса сунъий нафас олдириш билан бир қаторда юракни ташқи массаж қилишни тиббиёт ходимлари келгунча ёки нафас олиш ва юрак уруши тиклангунча давом эттириш зарур. Одамга сунъий нафас олдириш ва юракни ташқи массаж қилиш қоидалари махсус амалий ишда ўрганилади. Ток уриши натижасида одам организми тушган ҳолатга охирги хулосани фақат тиббиёт ходимлари беради.

Похожие

Ишлаб чиқаришда техника хавфсизлиги асослари

Электр хавфсизлиги

Қурилишда электр хавфсизлиги

Электр хавфсизлиги асослари

Ишлаб чикаришда ёнгин хавфсизлиги