Hid bilish organi - Валеология - Рефераты

Hid bilish organi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.6318359375 KB

Hid bilish organi Reja: 1. Hid bilish organinnng (organum olfactus) 2. Hidlov organi xemoretceptordir

Hid bilish organinnng (organum olfactus) taraqqiyoti ko’z qadahining taraqqiyotiga o’xshab, nerv sistemasi bilan uzviy bog’liqdir. Hid bilish organining kurtaklari nerv plastinkasi-ning oldingi chekkasida bir"juft hidlov chuqurchalari shaklida bo’ladi. Bu kurtaklar yuqorigi va o’rta burun chig’anoqlariga tomon siljiydi. Hidlov chuqurchasining elementlari embrion taraqqiyotining 4-oyiga kelib neyroglial va neyrosensor (hidlov) hujayralarga aylanadi. Hid bilish organining tuzilishi . Hid bilish organining sezuvchi yuzasi burun bo’shlig’ining shilliq pardasida joylashgan. Ma’lumki, burun bo’shlig’ida uch qism: dahliz, respirator va hidlov qismlari farq qilinadi.. Hidlov qism burun bo’shlig’ining eng yuqori bo’limlarinn, ya’ni yuqori chig’anoqni, o’rta chig’anoqning yuqori qismini, burun to’sig’ining yuqori va orqa bo’limlarini egallaydi. Hidlov soha-sining shilliq pardasi silliq yuzaga ega bo’lib, respirator qismdan sarg’imtir tusi bilan ajralib turadi. U epiteliysimon va xususiy qavatlardan iborat. Hidlov sohasida epiteliysimon qoplam (hidlov epiteliysi) baland (60-90 mkm) bo’lib, ko’p qatorli tcilindr shakliga ega. Bu qoplam ikki xil hujayra: tayanch va sezuvchi hidlov (n e y r o s e n s o r) hujayralaridan iborat (124-rasm). Ular xususiy biriktiruvchi to’qimali qavatdan bazal membrana bilan ajralib turadi. Tayanch hujayralar ( epitheliocytus sustentans ) tcilindrsimon epiteliy hujayralaridan iborat bo’lib, hidlov sohasida ko’p qatorli epitelial plastinka shaklida joylashadi va hidlov hujayralarini bir-biridan ajratadi. Bu hujayralarning tcitoplazmasida bir tekisda joylashgan endoplazmatik to’rni, apikal qismida joylashgan mitoxondriyalarni, yadro ustida yotgan Gol’ji kompleksini kuzatish mumkin. Tayanch hujayralarning yadrolari sezuvchi hujayralarnikiga nisbatan yirikroq bo’ladi. Hujayralarning qobig’i apikal qismida ko’pgina mikrovorsinkalar hosil qiladi. Tayanch hujayralarining tcitoplazmasida fibrillalar va qo’ng’ir- sarg’imtir pigment donachalari kuzatiladi. Bu pigment hidlov sohasining shilliq pardasiga sarg’ish rang berib turadi. Tayanch hujayralar orasida bazal membranaga tegib turuvchi va o’z o’simtalari bilan sezuvchi hu-jayralarning markaziy o’siqlarini qoplovchi hujayralar uch-raydi. Ular bazal hujayralar (epitheliocyti

basales) deb ata-lib, tonofibrillalar saqlamaydi. Bu hujayralar sezuvchi Hidlov hujayralari uchun yangilanish manbai deb hisoblanadi. Retceptor yoki hidlov hujayralari (cellulae neurosensoriae olfac toriae) haqiqiy nerv elementlari bo’lib, ularning peri-ferik uchlari retceptor apparatiga aylangan. Retceptor hujay-ralar tayanch hujayralar orasida joylashib, oval shaklli tana-sida yumaloq yadro joylashadi. Hidlov hujayralarining yadro 124- rasm. Burun bo’shlig’ining hid bilish sohasi (sxema). 1 - tayanch hujayralar; 2 - xid hujayralari; 3 - hidlov xujayralarining periferik o’sim. talari: 4 - hillon ^ujayralarining <id ii.nsh o’simtasi; 5 - hidlov hujayrasining akson-lark 6 - qon tsmir; 7 - -idlev (Bouman) bezi; 8 - bez chiqaruv nayi (YA.A. Vpnni kov va L K. Titovadan). joylashgan qismlari hidlov epiteliysining ichki yadroli qatorlarini hosil qiladi. Hidlov hujayralaridan qisqa, periferik dendritlar va uzun, markaziy akson chiqadi. Hidlov hujayra-larining soni odamda 6 mln atrofida bo’ladi. Hid sezish kuchli rivojlangan hayvonlarda, masalan, itlarda ularning soni 200 mln dan oshiq bo’ladi. Hidlov hujayralari periferik o’simta-larining distal qismlari ichki hidlov pardasini teshib", uning yuzasiga chiqadi. Bu erda ular yuzasida 10-12 harakatchan o’tkir

tukchalar tutgan maxsus kengaymalarni yoki hidlov «to’g’nog’ich» larini (clava olfactoria) hosil qiladi. Periferik o’simtalarning tcitoplazmasi tiniq bo’lib, sirtdan hujayra membranasi bilan o’ralgan. «To’g’nog’ich» ichida kichik donachalar, mikronaychalar va ko’pgina mitoxondriya-lar bo’ladi. «To’g’nog’ich»ning tukchalari bazal tanachalardan bosh-lanuvchi uzunasiga joylashgan 9 ta juft periferik va 2 ta markaziy ipchalarga ega. Tutam shaklida yotgan bu ipchalar sirtdan hujayra pardasi bilan o’ralgan. «To’g’nog’ich» tcitoplazmasida bir qator ximiyaviy aktiv moddalar bo’ladi. Hidli moddalar ta’sirida hidlov hujayralarining periferik o’simtalari qis-qarishi mumkin. Markaziy o’simta yoki a k s o n hidlov hujayralarining bazal qismidan boshlanib bazal membranaga yo’naladi. TCito-plazmatik membrana bilan o’ralgan markaziy o’simtalarda mito-xondriyalar yotadi. Markaziy o’simtalar tayanch hujayralar ora-sidan o’tib bazal membranani teshgach, ular 20-40 ta tutamlar (fila olfactoria ) hosil qilib hidlov nervi tarkibida hidlov so’g’onlariga kiradi. Hidlov epiteliysi bazal membranada joylashadi, uning ostida esa biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, qon, limfa tomirlari va nerv oxirlariga boy xususiy qatlam yotadi. Bundan tashqari bu erda maxsus (Boumen) i bezlari (glandula olfactoria) joylashadi. Bu bezlar oddiy, ba’zan tar-moqlanuvchi naysimon-al’veolyar bezlar bo’lib, ularning chiqa-ruv yo’llari alohida yotuvchi naychalar holida hidlov epiteliy-sini teshib o’tadi. CHiqaruv yo’llarining bir qator yotgan yassi mioepitelial hujayralari sekretor faoliyatga ega. Bezlarning oxirgi bo’lim-lari ikki xil hujayralardan tuzilgan: sirtdan yassi mioepite-lial hujayralar joylashib, ichkarida esa merokrin tipdagi sekret ishlovchi hujayralar yotadi. Boumen bezlari tuzilishi bo’yicha oqsilli sekret ishlovchi bezlarga oid bo’lsa-da ularning sekretida shilliq bo’ladi. Bu bezlarning sekreti hidlov yuzasini ho’llaydi va hidli moddalarni o’zida eritadi. Bu esa hid bi- lishda muhim ahamiyatga ega. Bezlar krn tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan. Hidlov hujayralarining nerv o’simtalari mag’izsiz nerv to-lalarining alohida tutamlari shaklida bo’lib, miya qattiq pardasining davomi bilan o’raladi. Bu

tolalarning barchasi birlikda hidlov nervini tashkil qilib, hidlov so’g’onida tugaydi. Hidlov so’g’onlari odamda sust taraqqiy etgan. Ular katta miya markazlari tipida tuzilgan bo’lib elementlari murakkab joylashgan. So’g’on po’stlog’ida 5 ta qatlam farq qilinadi: 1) tashqi tolali qatlam; 2) koptokchali qatlam; 3) molekulyar qatlam; 4) mitral qatlami; 5) donador qatlam; Hidlov so’g’onlarining asosiy neyroni mitral hujayralar bo’lib, ular koptokchali qatlamda uzun dendritlarining oxirgi tarmoqlari yordamida hidlov koptokchalarini hosil qiladi. So’g’onning tashqi tolali qatlamini hosil qiluvchi tolalar shu erda tugaydi. Mitral hujayralarning qisqa dendritlari o’z tarmoqlari bilan molekulyar qatlamni hosil qiladi. Bu erda, shuningdek donador qavatning uzun neyritga ega bo’lmagan hujayralar tolalarining tarmoqlari joylashadi. Mitral hujayralarning nerv o’simtalari hidlov traktiga kiradi va so’ngra po’stloqning hidlov bo’lagiga etib, bu erda yotgan piramidasimon hujayralar dendritlarining tarmoqlari sohasida impul’sni keyingi neyronga uzatadi. Hidlov organi xemoretceptordir. Hidli moddalar-ning molekulalari havo bilan birga burun bo’shlig’iga kirib, ichki hidlov pardasi yuzasiga tegadi va bezlar sekretida eriydi. Bunda hidli moddalarning molekulalari hidlov to’g’nog’ichlari va ularning tukchalariga nisbatan qitiqlovchi modda bo’lib xizmat qiladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.

Похожие

Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR

Eshituv va muvozanat organlari

Pardali labirintning chig’anoq kanali

Kun tartibi, shaxsiy gigiyena, organizmni chiniqtirish, ratsional ovqatlanish - sog’lom turmush tarzining muhim qismlari