Вагонлар ва вагон хўжалиги - Транспорт - Рефераты

Вагонлар ва вагон хўжалиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

931.5 KB

Вагонлар ва вагон хўжалиги Режа: 1. Вагонларнинг турлари ва таснифланиши, уларнинг вазифаси 2. Вагонларнинг техник кўрсаткичлари 3. Йўловчи вагонлари парки, уларнинг турлари ва қўлланиши 4. Юк вагонлари парки, уларнинг турлари ва қўлланиши 5. Вагонларнинг тузилиши, асосий қисмлари ва уларнинг ишлаши 6. Вагонларда тормозлаш тизимлари, уларнинг тузилиши ва ишлаш асослари 7. Темир йўлларда вагон хўжалиги, унинг таркибий тузилиши ва вазифалари

1. Вагонларнинг турлари ва таснифланиши, уларнинг вазифаси Вагон деб темир йўл ҳаракат воситаларининг йўловчи ёки юк ташиш учун мўлжалланган бирлигига айтилади. Вагонларнинг тузилишида уларнинг йўловчи ташишдаги қулайлиги, йўлга тайёрлаш ва таъмирлашда комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш имкониятлари, шунингдек уларнинг ишлатилиши (поездлар тузилиши, жойлаштирилиши ва бошқалар), капитал сарф-ҳаражатлар миқдори ва ташиш таннархи катта аҳамиятга эгадир. Темир йўлларнинг вагонлар парки йўловчи ва юк вагонларидан иборат. 2. Вагонларнинг техник кўрсаткичлари Вагонларнинг асосий техник – иқтисодий кўрсаткичлари: юк кўтариши, тараси (массаси), тара коэффициенти, кузовининг солиштирма ҳажми, ғилдирак ўқлари сони, пол юзасининг солиштирма майдони, ғилдирак жуфтининг релсга босими ва бир метр узунликдаги йўлга тушадиган оғирлик босими билан ифодаланади. Вагонларнинг асосий параметр кўрсаткичлари 1 ва 2 жадвалларда берилган.

Юк вагонларининг техник кўрсаткичлари Жадвал 1 Вагонларнинг турлари/илдирак ўқлари сони Вагоннинг тараси, т Кузов ҳажми, м3 П олнинг ю зи, м2 Ю к кўтариш қобилияти, т Вагоннинг узунлиги, м Тара коэффициенти Габарит ўлчами Ёпиқ вагон 4 21,8 120,0 38,1 64 14,73 0,35 1-Т Очиқ вагонлар: полувагон 4 22,4 64,8 34,7 63 13,92 0,37 01-Т полувагон 6 32,0 102,0 40,9 94 16,40 0,34 1-Т полувагон 8 43,7 137,5 54,7 125 20,24 0,35 1-Т платформа 4 21,0 - 36,8 66 14,62 0,34 01-Т Цистерна 4 23,0 60 х - 60 12,02 0,38 02-Т Цистерна 8 51,0 137 - 120 21,12 0,42 1-Т Изотермик 4 32,0 82 41,0 49 18,07 0,65 1-Т Транспортёр 20 142,0 - - 300 45,00 0,47 1-Т Йўловчи вагонларининг техник кўрсаткичлари Жадвал .2 Вагонларнинг турлари Тара оғирлиги, т Узунлиги, м Жойларнинг сони Габарит ўлчамиЎтириш учун Ётиш учун Купели юмшоқ (тўрт ўринли) вагон 52 24,537 - 38 0-Т Купели юмшоқ (икки ўринли) вагон 56,5 24,540 - 16 0-Т Купели қаттиқ (тўрт ўринли) вагон 52 24,537 - 38 0-Т Купесиз қаттиқ (плацкарт ва умумий) вагон 54 24,537 81 54 0-Т

Вилоятлараро қатнов учун 47 24,537 68 - 0-Т Вагонларнинг юк кўтариши ғилдирак ўқларининг сонига боғлиқ. Ўқларнинг сонига қараб тўрт, олти, саккиз ва кўп ўқли вагонлар фарқланади. Вагонларнинг кўп юк кўтариши ва уларнинг фойдали ҳажмидан тўла фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлиб, поезднинг ҳаракатга бўлган солиштирма қаршилик кучини камайтиради ва локомотивларнинг электроэнергия ва ёқилғи сарфини камайтиради. Поезднинг ҳар бир метр йўл узунлигига тушадиган оғирлиги кўпайиб ташиладиган юклар массасини ошириш имконини беради. Юк кўтариш учун вагон массасига металл сарфи 10 – 15 % камаяди, иш унумдорлиги ортади. Вагонларнинг чидамлилигини ва мустаҳкамлигини йўқотмаган ҳолда тарасини камайтириш вагон қуриш корхоналарининг асосий вазифасидир, чунки камайтирилган оғирлик ҳисобига кўпроқ юк ортиб темир йўл ишининг самарадорлигини оширишга эришилади. Вагонларни қуриш пайтида қурилиш материаллари, электроэнергия ва ёқилғи тежалади, юк ташиш таннархининг пасайишига эришилади. Вагон тараси коэффициентининг камайиши К т вагондан тўғри фойдаланишда асосий кўрсаткичларидан бири ҳисобланади, яъни: К т Р Т , бунда Т- вагоннинг тараси, т. Р-юк кўтариш қобилияти, т. Йўловчилар ташийдиган вагонларда тара коэ ф фициенти, вагон тарасининг жой ҳисоби га нисбати билан аниқланади. Вагонларда юк жойланиш кўрсаткичи кузовининг солиштирма ҳажми V у ва платформали вагон полининг солиштирма юзаси f y билан ифодаланади: P F f P V V y y   , , бунда V –вагон кузовининг ҳажми, м 3 ; F - платформали вагон полининг юзаси, м 2 .

Вагонларнинг йўл устки тузилмалари ва сунъий иншоотларга (кўприк, кўприкли йўл ўтказгичлари) таъсири ғилдирак жуфтининг релсга, яъни 1 метр йўлга ўқдан тушадиган босим билан белгиланади. Тушиши мумкин бўлган куч темир йўлнинг мустаҳкамлиги, устки қурилмаларининг қувватига (релс тури, 1 км йўлга ётқизилган шпалалар сони, балласт ва ш.к.) боғлиқ.Ушбуларни ҳисобга олиб бизнинг темир йўлларда ғилдирак жуфтларидан релсга тушадиган куч юк вагонлари учун 228 кН этиб белгиланган. Юкланишни ошириш станция йўлларининг мавжуд узунлигида поезд массасини, яъни темир йўлнинг ташиш қувватини оширишга имкон беради. Шундай қилиб, йўлга қўйиладиган юкланиш вагонларнинг юк кўтариш қобилиятини ҳам белгилайди. Вагонларни лойиҳалашда улар кузовининг геометрик ҳажмини, платформалар учун пол юзасини белгилаб вагонларнинг ички ўлчамларини топадилар. Вагон узунлигини аниқлашда унинг кузовининг бурилиш жойларидаги оғиши, ҳамда вагонларда юклар ва контейнерларнинг жойлашишини ҳисобга оладилар. 3. Йўловчи вагонлари парки, уларнинг турлари ва қўлланиши Йўловчи вагонлари одамлар, багаж, почта ташилади ва ушбу вагонлар қаторига вагон – ресторан, ҳамда махсус (хизмат, лаборатория, клуб ва ш.к.) вагонлар киради. Йўловчи вагонлари узоқ вилоятлараро ва шаҳаратроф масофаларда юриш учун мўлжалланган бўлади. Узоқ масофаларга қатнайдиган вагонлар юмшоқ ва қаттиқ турларга, ички тузилиши бўйича купели (хонада икки ва тўрт ўринли) ва купесиз турларга бўлинади. Вилоятлараро йўналишларда юрадиган вагонларда юмшоқ ўриндиқлар умумий йўловчи салонида жойлашади.

Масофа узоқлигига қараб йўловчи вагонлари ўзининг тузилиши бўйича қуйидагича фарқланади: узоқ масофаларга қатнаш учун – йўловчиларни узоқ масофаларга ташиш учун хизмат қилади. Бу вагонлар купели ёки купесиз бўлиб, қаттиқ ёки юмшоқ диванлар билан жиҳозланади; маҳаллий йўналишларда (вилоятлараро) қатнаш учун – йўловчиларни асосан кундузи, нисбатан қисқа масофаларга ташиш учун хизмат қилади. Бу вагонлар ўтириш учун қулай ўриндиқлар билан жиҳозланади; шаҳаратроф йўланишларда қатнаш учун – нисбатан қисқа вақт (бир неча соат) давомида йўловчиларни узоқ бўлмаган шаҳаратроф ёки шаҳарлараро масофага ташиш учун хизмат қилиб, улар ўтириш учун (қаттиқ ёки юмшоқ) ўриндиқлар билан жиҳозланади. Йўловчи вагонлар иситиш, шамоллатиш ва ёритиш тизими билан жиҳозланади. Вагонларни иситиш сувли ёки электрли бўлиши мумкин. Кейинги йилларда қурилган вагонларда комбинирлашган сувли иситгичлар қўлланиб, уларда сув электр иситгичлар ва қаттиқ ёқилғи ёрдамида иситилиши мумкин. Расм 1. Тўрт ўқли яхлит металл кузовли йўловчи вагони Узоққа қатновчи ва вилоятлараро вагонларда электрли ёритгичлар ўрнатилган бўлиб, ҳар бир вагон учун электр токи вагон остига жойлаштирилган ғилдирак жуфтлари ўқи орқали ишлайдиган генератор

ёрдамида ишлаб чиқарилади ёки йўловчи поезди таркибига қўшиладиган махсус вагон – электростанцияда ишлаб тарқатилади. Электр поездларнинг вагонлари моторвагонларга ўрнатилган махсус мосламалар (ускуналар) орқали контакт тармоқларидан ёритилади. Станцияларда ва кичик тезликларда ҳаракатланганда вагон ёритгичлари ҳаракат вақтида зарядланадиган аккумулятор батареялари орқали ёритилади. Вагонларда тежамли люминисцент ёритигичлар кенг қўлланилади. 4. Юк вагонлари парки, уларнинг турлари ва қўлланиши Юк вагонлари парки ёпиқ вагонлар, платформалар, ярим очиқ вагонлар (полувагон), цистерналар, изотермик ва махсус вазифали вагонлардан таркиб топади. Ёпиқ вагонлар ҳар хил юкларни ташиш, бутлигини таъминлаш ва атмосфера таъсиридан муҳофаза қилиш учун мўлжалланган бўлиб, улар тегишлича жиҳозланган ва одамларни оммавий ташишларда ҳам қўлланиши мумкин. Ёпиқ вагон кузови ён томонининг ҳар бирида ўрта қисмида сурилиб очиладиган эшиклар ва юқори қисмида иккитадан металл қопқоқли люкларга (туйнуклар) эга бўлади (расм 10.2). Юклар ёритиш, ҳаво алмаштириш, ҳамда вагонларга сочилувчан юкларни ортиш учун хизмат қилади. Кейинги вақтларда ишлаб чиқарилган вагонларнинг барчаси металл кузовли ва кенгайтирилган эшик ўрнига эга бўлиб, юк кўтариш қобилияти 68 тонна, кузов ҳажми 140 куб.метрни ташкил этади.

Расм 2. Тўрт ўқли ёпиқ вагон Платформаларда (расм3) узун, қўпол ва оғир юклар ташилади. Платформаларнинг пастак, орқага қайтариб очиладиган бортли кузови бўлиб, ёғоч, хода, симёғоч, тахта, ҳар хил конструкциялар ва шунга ўхшаш юкларни ташиш учун тиргак устунлар ўрнатиш мосламаларига эга бўлади. Расм 3 Яхлик металл бортли тўрт ўқли платформа

Замонавий платформаларнинг юк кўтариш қобилияти 70 – 72 тоннани ташкил этади. Массаси 10, 20 ва 30т катта тоннажли контейнерларни ташиш учун махсус тўрт ўқли платформалар чиқарилган. Ярим очиқ вагон (полувагон) очиқ турдаги юк вагонлари ичида энг кўп тарқалгани бўлиб, улар асосан кўмир, руда, кокс, шағал каби тўкма ва сочилувчан юкларни оммавий равишда ташиш учун мўлжалланган. Ярим очиқ вагоннинг кузови платформа бортига нисбатан анча баланд ва катта узунликда, ҳамда ўзи юрадиган юкларни ортиб жойлаштириш учун бўйига икки томондан икки табақали эшиклар билан жиҳозланади. Темир йўлларда тўрт ва саккиз ўқли, ҳамда кам миқдорда қолган (ҳозирда янгидан чиқарилмайдиган) одти ўқли ярим очиқ вагонлар ҳам мавжуд. Айрим вагонлар остки люкларсиз ишланган бўлиб, улардаги юклар махсус вагон ағдаргичлар ёрдамида тезкор тўкиб туширилади. Расм 4. Ярим очиқ вагон турларидан бири хоппер вагонлар сочма ва чангли юкларни (шағал, қум, цемент ва ш.к.) ташиш учун тўрт ўқли, махсус тузилишли ва 50 т юк кўтариш қобилиятига эга қилиб чиқарилади.

Хопперларнинг девори баланд, цемент ташиш учун эса усти ёпиқ томли ҳам бўлади. Унинг кўндаланг деворлари вагон ўртасига қараб қияланган ва остки ён томонлари тўкувчи люклар билан жиҳозланган. Хопперлар асосан ёпиқ айланма маршрутларда шағал ташишда ва хўжалик эҳтиёжлари бўйича ташишларда қўлланади. Йирик металлургия заводларининг ички йўлларида руда ва сочма қурилиш материаллари асосан ўзи ағдарувчи вагонлар – думкарлар да ташилади. Бундай вагонлар тўрт ўқли, 60т юк кўтарадиган бўлиб, кузови тўғри тўртбурчак шаклида ишланган ва юкни тўкиш учун пневматик жиҳозларга эга бўлади. Юкни тўкиш вақтида кузов ўнг ёки чап томонига қиялатилиб, юкнинг ўзи тушиб кетади. Суюқ юклар (нефт, керосин, бензин, мой ва ҳ.к.) цистерна ларда ташилади. Цистерна махсус цилиндрсимон кавшарланган (қозон) сиғим бўлиб, юқори қисмида юк қуйиш, қозонни тозалаш ва таъмирлаш учун туйнук (люк) ва остки қисми юк тушириш ускуналари билан жиҳозланади. Цистернанинг ички юкланадиган қобиғи махсус қопламали қилиб ишланади (расм 5). қоплама материали ташиладиган юк тури ва хусусиятларига қараб кислоталар ташийдиганлари резина ёки қўрғошин қатлами, кислотага чидамли зангламайдиган пўлат ёки алюминли, сут ташийдиганлари зангламайдиган пўлат ва иссиқ ўтказмайдиган қатламли қилиб ишланади.

Расм 5. Тўрт ўқли цистерна Сиқилган ва суюлтирилган газли маҳсулотларни ташиш учун мўлжалланган цистерналарнинг қозони ўта кучли ва катта босимга чидамли қилиб ишланади ва устидан пастки қисмида айримлари қўшимча муҳофаза қобиғига эга бўлади. Умумлаштириб хулосалаганда цистерналарнинг барчаси махсус вазифали вагонлардан таркиб топган дейин мумкин. Тез бузиладиган юклар изотермик вагонларда ташилади. Улар ёз вақтида тез бузилувчан гўшт, балиқ, ҳўл мева ва бошқа озиқ - овқат маҳсулотлари, қиш вақтида эса музлаш натижасида ўз сифатини йўқотадиган юкларни ташиш учун ишлатилади. Вагонлар ичида керакли температурани ушлаб туриш учун улар совутиш ва иситиш асбоблари билан жиҳозланади ва кузовлари иссиқ ўтказмайдиган қилинади. Изотермик вагонлар 21, 12 ва 5 вагондан иборат рефрижератор поездларига ёки секцияларга бирлаштирилиб, уларнинг тегишли равишда 3, 2 ва 1 вагонида дизел электрстанция ва совутиш асбоблари жойлашиб, механиклар бригадалари хизмат кўрсатади.

Тез бузилувчан юкларни ташиш учун алоҳида автоном рефрижератор вагонлар ҳам кенг қўлланади. Улар ҳам совутиш агрегатлари ва дизел генераторлар билан жиҳозланиб хизмат бригадаларисиз автоматик ёки қўлда бошқариш учун мосланади. Ташиш жараёнида махсус шароитларни талаб этадиган юклар учун ихтисослашган вагонлардан фойдаланилади. Масалан: ўта катта ва оғир машиналар, яхлит конструкциялар транспортёр ларда ташилади. Транспортёрлар кўп ўқли (12, 16, 20,…,32) махсус конструкцияли вагон бўлиб, юк кўтариш қобилияти 130 дан 300 т ва кўпроқ бўлади (расм 6). Расм 6. Йиғирма ўқли транспортёр Ихтисослашган вагонларнинг тирик хайвонларни, тирик балиқ, енги автомашиналар, қуйиқ нефт махсулотларидан битум ташийдиган турлари, ҳамда темир йўлларнинг техник ва маиший эҳтиёжлари учун мўлжалланган (устахона, тиклаш ва ўт ўчириш поезди) вагонлар ҳам мавжуд. Ушбу вагонлар ташиш тури ва шартларига қараб тегишлича жиҳозланади. Ҳар хил юклар, шу жумладан донали юклар, уй жиҳозлари ва катта буюмли юкларни ва ш.к. ларни ташишда 3, 5, 20т ва ундан катта массали контейнерлардан кенг фойдаланилади. (расм 7) Контейнерлар платформа ва

ярим очиқ вагонларда ташилиб, уларни маҳкамлаш учун махсус тутқичлари бўлади. Вагонлардан автомашиналарга юкларни қайта ортмаслик учун контрейлер деб аталувчи юк кўтариш қобилияти жуда катта бўлган контейнерлардан фойдаланилади. Улар вагондан контейнер ташувчи автомашинага олиб қўйиш ва ўрнатиш учун махсус мосламалар билан жиҳозланади. Расм 7. 20т юк кўтарувчи универсал яхлит металл контейнер 5. Вагонларнинг тузилиши, асосий қисмлари ва уларнинг ишлаши Ҳар бир вагон унинг тузилиши ва ишлатилишидан қатъий назар қуйидаги умумий қисмлардан иборат бўлади: юриш қисмлари , вагоннинг оғирлигини кўтаради, унинг хавфсиз ва равон юришини таъминлайди; вагон рамаси , вагонни ва ундаги юкнинг оғирлигини қабул қилиб, вагонга таъсир этувчи вертикал ва горизонтал кучларни юриш қисмига узатади; кузов , йўловчилар ва юкларни жойлаштириш учун мўлжалланади; урилиш – тортиш ускуналари , вагонларни ўзаро бир – бири ва локомотив билан улаш, ҳамда вагонлар ва локомотив орасида юриш пайтида ҳосил бўладиган тортувчи ва сиқувчи кучларни юмшатиш учун ишлатилади; тормозлаш

ускуналари , поезднинг юришини секинлатиш ёки тўхтатиш учун ишлатилади. Вагоннинг юриш қисмлари – ғилдирак жуфтлари, подшипникли буксалар ва рессор осмасидан иборат. Тўрт ва кўп ўқли вагонларда ушбу қисмлар аравача кўринишида бирлаштирилган. Ўқ ва унга маҳкам ўрнатилган икки ғилдирак ғилдирак жуфтини ташкил этиб, улар вагондан релсга бериладиган барча юкланиш ва кучларни қабул қилади. Юмалаш гардишининг диаметри 1050 ва 950 мм бўлган ғилдирак жуфтлари (расм 10.8) яхлит қуйма пўлат ғилдираклардан иборат бўлиб, ишлатишда ўта чидамлиликни таъминлайди. Расм 8. Ғ илдирак жуфти: а-бандаж ғилдиракли; б-яхлит қуйма ғилдиракли; 1-вагон ўқи; 2-ўрта қисм; 3-гупчак ости қисм; 4-олдинги гупчак ости қисм; 5-ўқ бўйни; 6-бурт (бўртиқ); 7-ғилдирак маркази; 8-бандаж маҳкамлагич ҳалқа; 9-бандаж. Ғ илдиракнинг юмалаш юзаси (ўртасида 1:20 ва ташқи қисмида 1:7 бўлган) конус шаклида ишланган бўлиб, ғилдирак жуфтларининг из бўйлаб ўрта ҳолатда ҳаракатланишини ва бурилиш бўйлаб оҳиста ўтишини таъминлайди. Ғ илдиракнинг юмалаш юзаси изга нисбатан ички томондан бўртиқ гардишли (гребень) бўлиб, ғилдиракни релсдан тушиб кетмаслигини таъминлайди.

Ғ илдираклар ўққа ўрнатилганда бўртиқ гардишларининг ички томонлари орасидаги масофа 1440 ±3 мм ни ташкил этиши керак. Йўловчи ва юк вагонларининг буксаларида роликли подшипникларни қўллаш уларнинг ҳаракатга ўта чидамлилигини таъминлайди. Йўл нотекисликларини ўтишда зарба кучларини юмшатиш ва тебранишларни камайтириш учун вагон рамаси ва ғилдирак жуфтлари орасида эластик элементлар ва тебраниш сўндиргичлари (рессор осмалари) жойлаштирилади. Эластик элементлар сифатида винтсимон пружиналар, лентасимон (листовая) рессоралар (расм 9), резина – металл элементлар ва пневматик (ҳаво тўлдирилган резина қобиқли) рессоралар қўлланади. Расм 9. Лентасимон ёпиқ рессора МДҲ давлатларининг темир йўлларидаги вагонларда асосан (расм 10) гидравлик ва фрикцион тебраниш сўндиргичлари қўлланади.

Расм 10. Гидравлик сўндиргичнинг принципиал чизмаси Вагонларнинг юриш қисмлари асосан икки ўқли аравачалардан иборат ва улар икки хил бўлади: биринчиси – рессор усти кўндаланг балкаси остида бир тизимли оддий рессорали осмали аравача (расм 11, а) фақат юк вагонларида қўланади; иккинчиси - қўш рессор осмали (расм 11, б) бўлиб, унинг бир тизими рессора усти балкасининг остида, иккинчи тизими эса буксалар устида шундай жойлашганки, бунда уларнинг босимни ғилдирак жуфтларига кетма – кет узатиши таъминланади. Расм 11. Аравачаларда рессорали осмаларнинг чизмалари: а-бир рессор осмали; б-қўш рессор осмали. 12 расмда юк вагонларида кенг қўлланадиган, тебранишларни фрикцион – понали сўндирувчи ЦНИИ–ХЗ–0 туридаги аравача кўрсатилган.

Расм 12. 1 - ғилдираклар; 2 – аравачанинг ён томон қуйма пўлат коробкаси; 3 – рессор комплекти; 4 – тебранишларнинг понали сўндиргичлари; 5 – букса. Вагон рамаси ва кузов . Йўл бўйлаб ҳаракат жараёнида қабул қилинадиган кучлар юриш қисмлари томонидан аравачаларга таянган вагон рамасига узатилади. Шу қатори вагон рамасига кузовга тушадиган кучлар, ҳамда урилиш-тортиш ускуналари (автосцепка) орқали тўпланган кучлар ҳам таъсир этади. Вагон рамаси кузовнинг асоси бўлиб, кучларни қабул қилувчи асосий конструкция ҳисобланади. Рама ўзаро маҳкам бирлаштирилган бўйлама ва кўндаланг балкалардан тузилган бўлиб, унга урилиш-тортиш ва тормоз ускуналари ўрнатилади. Вагон рамасининг чизма кўриниши 13 расмда кўрсатилган. Вагон рамаси махсус кучайтирувчи элементлари бўлган сваркаланган металл конструкциядан иборат. Унда: 2 –бўйлама Т с кучларни қабул қилувчи ўрта (хребтовая балка) тўсин ва кучланишларни вагон аравачаларига узатувчи ва йўлнинг қарши реакция R кучларини қабул қилувчи 2 – шкворен тўсинларидан (балкалари) иборат. Ўрта тўсинлар охирида кўндаланг буфер тўсинлари 3 ва ўрта қисмида оралиқ тўсинлари 4 жойлашиб, улар раманинг икки ён томон бўйлама тўсинларига бириккан бўлади. Ўрта тўсиннинг икки томон охирги қисмларида урилиш - тортиш ускуналари ўрнатилади. Ўртадаги шкворен тўсинларининг остки томони шкворенлар учун тешиклари бўлган таянч ва сирғаниш пластинкалари билан қопланади.

Расм 13. Вагон рамаси ва кузовининг чизмаси Вагон кузовининг шакли унинг вазифасига қараб ҳар хил конструкцияли бўлади. Кузовнинг ён деворлари рамага таянувчи пўлат панжаралардан иборат бўлиб, ёғоч ёки металл қобиқ билан қопланади. Ҳозирда чиқариладиган барча вагонлар яхлит металл кузовли қилиб ишланади. Урилиш - тортиш ускуналари. Улар вагонлар ва локомотивларни ўзаро улаш ва бир – биридан маълум масофада тутиш учун хизмат қилиб, ҳаракат жараёнида содир бўладиган тортувчи ва сиқувчи кучларни ўзаро узатади. МДҲ давлатларининг темир йўлларидаги барча ҳаракат таркиблари СА – 3 русумли автоулагич (автосцепка ) билан жиҳозланган. Автоулагич (расм 14) дейилишининг сабаби вагонлар ва локомотивларнинг уланиши уларнинг ўзаро оҳиста урилиши натижасида ўз – ўзидан содир бўлади. Аммо уларни ажратиш вагон ёки локомотивнинг ён томонига чиқарилган махсус ажратгич ричагини буриш йўли билан бажарилади. Атоулагич уланадиган вагонлар корпусларининг вертикал текислик бўйлаб 100 мм гача паст – баланд сурилишига ҳам имкон беради.

Расм 14. Вагоннинг автоулагич тузилмаси: 1-кронштейн; 2-орқа таянч; 3-узгич ричаг; 4-кўтариб турувчи планка; 5-сингдирувчи аппарат; 6- тортувчи хомут (бўйинча); 7-тиргак плита; 8-пона; 9-олдинги тиргак ва урилиш розеткаси; 10-тутқич; 11-маятникли осма; 12-марказлаштирувчи балка; 13-автоулагич корпуси; 14-занжир; 15-кичик тиш; 16-қулф; 17-катта тиш; 18-тиргак. Автоулагичларнинг камчилиги улар орқали поезднинг бошқа коммуникацион тизимларини (тормоз магистрали, поезднинг электр тармоқлари ва иситиш тизимларини) бирваракай улаб бўлмаслигидадир. Автоулагич ускунаси вагон рамаси ўрта балкасининг охирига ўрнатилиб, корпус 13 ва унда жойлашган механизм, ажратиш узатгичи 3, урилиш – марказлаш ускуналари, сингдирувчи ускунали тиркагич ва таянч қисмларидан иборат бўлади.

6. Вагонларда тормозлаш тизимлари, уларнинг тузилиши ва ишлаш асослари Тормозлар ва тормоз ускуналари . Поезднинг ҳаракат тезлигини камайтириш ёки уни тўхтатиш мақсадида локомотив ва вагонлар тормозлар б илан жиҳозланади. Темир йўл ҳаракат таркибларида тормозлашнинг қуйидаги турлари қўлланади: фрикцион тормозлаш – тормоз колодкаларининг ғилдирак юзасига, ёки ғилдирак ўқига ўрнатилган махсус диск юзасига ишқаланиш кучлари таъсирида юзага келади. Фрикцион тормозлар пневматик ёки қўлда ҳаракатлантирилиши мумкин; реверсив (электрли) тормозлаш – электровоз двигателлари томонидан ишлаб чиқариладиган энергияни контакт тармоқларига қайтарувчи рекуператив, ёки энергияни махсус қаршиликлар орқали сўндирувчи реостатли бўлиши мумкин. Реверсив тормозлаш юк поездларининг сурункали қиялик бўйлаб ҳаракатланишида кенг қўлланади; электромагнит тормозлаш – электромагнит ускуналарнинг релсга тортилиш принципига асосланган бўлиб, электрлашган тезюрар йўловчи поездларида асосий тормоз воситаси ҳисобланади, чунки тормозлаш кучи ғилдиракларнинг релсга ёпишишига боғлиқ бўлмайди. Поездларда асосий тормозлаш тури сифатида пневматик фрикцион тормозлаш қўлланади. Автотормоз тизимини сиқилган ҳаво билан элетровозлардаги мотор – компрессор ва тепловозлардаги компрессорлар таъминлайди. Тормозларни зарядка қилиш ва бўшатишда тезкор сарфланадиган сиқилган ҳаво заҳираси бош резервуарларда (сиғим) йиғилади. Машинист кабинасида машинист крани (поезднинг барча тормозларини бошқариш учун), ҳамда локомотив тормозини алоҳида бошқариш учун ёрдамчи кран ўрнатилган бўлади. Компрессор бош резервуар билан ўтказувчи труба орқали, бош резервуар машинист крани билан таъминловчи магистрал орқали боғланган.

Машинист кранидан магистрал ҳаво ўтказгич йўли тармоқланиб, поезд таркиби магистрали билан эгилувчан (гибкий рукав) дастаклар ёрдамида уланади ва ягона тормоз тизимини ташкил этади. Магистрал ҳаво ўтказиш тизимини ажратиш учун ҳар бир локомотив ва вагонда охирги ёпқич кранлар бўлади. Ҳар бир тормозланувчи бирликда (локомотив ва вагонларда) ўрнатилган тормозлашни бажарувчи ускуналар қуйидагилардан иборат: ҳаво тақсимлагичлар, тормоз цилиндрлари, захира резервуарлар, тормоз колодкали ричагли узатмалар ва вагонлараро улагич дастаклар. Ҳаво тақсимлагич магистрал ҳаво тармоғидан келадиган сиқилган ҳавони захира резерваури ва тормоз цилиндрлари орасида тақсимлаш учун хизмат қилади. Тормоз цилиндрлари сиқилган ҳаво босимини тормоз колодкаларига цилиндр поршени, тортиш тизими ва ричаглар орқали ўтказиш учун хизмат қилади. Пневматик тормозлар автоматик бўлиши ва бўлмаслиги мумкин. Барча локомотивлар, йўловчи ва юк вагонлари автоматик ва қўл тормозлари билан жиҳозланади. Ҳаракат таркибининг автоматик тормозлари поездни тезкор тормозлашда тормоз йўли узунлигидан катта бўлмаган масофада тўхтатувчи ҳаво босимини таъминлаши керак. қўл тормозлари автоматик тормозлар ишламай қолганда, ёки электрлашган йўлларда энергия таъминоти узилганда қиялик йўлда тўхтаб қолган поездни ушлаб туриш учун керак. қўл тормозларида тормоз колодкаларининг ғилдиракка босиши вагон тамбурида жойлашган ричагли ёки винтли узатгичли тормоз дастаги орқали берилади. Автоматик тормозлашда поезд таркиби тасодифан икки қисмга (ўз – ўзидан) ажралиб кетганда поезднинг икала қисми одам иштирокисиз ўз – ўзидан тўхтайди (бунда икки қисмнинг ўзаро оралиқ масофа билан тўхташи таъминланади). Поездни тормозлаш заруратга қараб стоп – кран билан жиҳозланган вагондан ҳам амалга оширилиши мумкин. Ҳаракат таркибига қараб тормозлар юк поездлари, йўловчи поездлари ва ўта тезкор турларга бўлинади. Юк поездларининг тормозларида тормоз

цилиндрлари сиқилган ҳаво билан нисбатан секин тўлади. Йўловчи поездларида эса тормоз цилиндрлари бирмунча тез тўлади. Ўта тезкор тормозлашда тормоз тизимлари поезднинг барча тормозларини электропневматик йўл билан баравар ишга туширилишини таъминлайди. Агар локомотивда жойлашган сиқилган ҳаво манбаи (компрессор, бош резервуар) тормозлаш вақтида захира сиғими ва вагонларнинг тормоз цилиндрлари билан боғланса тўғри таъсир этувчи тормоз дейилади. Ушбу хусусияти бўйича фрикцион – пневматик тормозлар тўғри таъсир этувчи автоматлашмаган, тўғри таъсир этмайдиган автоматлашган ва тўғри таъсир этувчи автоматлашган турларга бўлинади. Тўғри таъсир этувчи автоматлашмаган тормозлар ёрдамчи восита сифатида фақат локомотивларда қўлланади. Такомиллашган тўғри таъсир этмайдиган автоматлашган тормозлар йўловчи поездларида қўлланади (расм 15).

Расм 15. Тўғри таъсир ғилмайдиган автоматлашган тормоз чизмаси: а-зарядлаш ва бўшатиш; б-тормозлаш. Компрессор 1 бош резервуарга 2 сиқилган ҳаво ҳайдайди. Ҳаво таъминловчи магистрал 3 орқали машинист кранига 4 келади. Тормозлари бўшатилган поездда машинист крани I ҳолатда бўлиб, бош резервуарни магистрал 5 билан боғлаб, унда доимий (5 - 5,5) 10 5 Па ҳаво босимини таъминлаб туради. Ушбу босимда ҳаво тақсимланич 6 ундаги поршенли золотник ёрдамида магистрални захира резервуари 8 билан, тормоз цилиндрини 7 эса атмосфера билан боғлайди. Захира резервуар ҳаво билан тўлади ва тормозлар бўшлигича қолади, чунки тормоз цилиндридаги пружина ричагли узатмалар орқали колодкаларни ғилдиракдан тортиб узоқлаштиради (расм 15, а). Поездни тормозлашда машинист крани III ҳолатга қўйилиб магистрал бош резервуардан ажратилиб атмосфера билан боғланади. Магистралда босим камайганда ҳаво тақсимлагичнинг золотникли поршени сурилиб захира сиғимни тормоз цилиндри билан боғлайди. Ушбу ҳолатда сиқилган ҳаво тормоз цилиндрига тушиб поршенни ва унга боғланган ричагли узатмаларни суриб, тормоз колодкаларини ғилдиракларга босиб тормозлашни содир этади. (расм 15, б) Тормозларни бўшатиш ва захира сиғимини янгидан тўлдириш учун магистралда ҳаво босимини (5 ÷ 5,5) 10 5 Па гача қайта кўтариш керак. Ушбу ҳолатда машинист кранини юқорида таъкидланган тартибда 1 ҳолатга (бўшатиш ва тўлдириш) қўйилади. Ушбу кўрилган тизим автоматик тормоз тизими бўлиб, поезд таркиби ва вагонлар орасидаги улагичлар тасодифан ажралиб кетганда, ёки стоп – кран 9 очилганида магистралдаги ҳаво босими кескин пасаяди ва тормозлар ишга тушади. Ушбу тормозлашнинг камчилиги унинг тўғри таъсир этмаслигидадир. Тормозланиш давомида захира сиғимлари магистралдан тўлдирилиб турмайди ва шу сабабли узоқ муддат туришда тормоз цилиндри

ва захира сиғимдаги ҳаво босими аста – секин пасайиб тормозлар бўшала бошлайди. Шундай эҳтиёж туғилганда шартли сигнал бўйича вагон кузатувчиларига (проводник) қўл тормозларини иш ҳолатига келтириш учун машинист томонидан махсус сигнал берилади. Тўғри таъсир этувчи автоматлашган тормоз (расм 16) юк поездларининг локомотив ва вагонларида қўлланади. Бундай тормозлар тўғри таъсир этмайдиган автоматик тормоздан асосан ҳаво тақсимлагич ва машинист кранининг конструктив тузилиши бўйича фарқланади. Расм 16.Туғри таъсир этувчи автоматик тормоз чизмаси Ҳаво тақсимлагичи тормоз магистрали ТМ, захира сиғими ЗС (ЗР) ва тормоз цилиндри ТЦ билан боғланган. Корпусда 2 бош поршен 3 ва ковакли шток 4, бўшатувчи пружина 5, тормоз клапани 6, мувофиқлаштирувчи (тенглаштирувчи) поршен 7, режимли пружина 8 ва орқага таъминловчи клапанлар 9 жойлашган. Тормозларни тўлдиришда босимли ҳаво магистрал камера МК ва ишчи камерага ИК (РК), клапан орқали захира сиғимига ЗС тушади. Тормозлашда машинист крани 1 орқали магистралдаги ва МК камерадаги босим пасайтирилади. Ишчи камерада эса юқори босим сақланиб қолади. Поршен 3 ўнгга сурилиб поршенга тақалган клапан 6 очилиб ТК

камера орқали захира сиғимни тормоз цилиндри ТЦ боғлайди. Поршенга МК ва ИК камералар томонидан тушадиган босим тенглашганда ушбу поршен ҳаракати тўхтайди. ТК камерадаги босимнинг ошиши натижасида поршен 7 ҳаракатланиб пружинани 8 сиқади, клапан 6 штокдаги ўз ўрнига жойлашганда ТК камера ва тормоз цилиндрида босим ошиши тўхтайди. Поршен унинг икки томонидаги босим тенглашганда тўхтайди. Агар тормоз цилиндридан ҳаво чиқиб ТК камерада босим пасайиб кетса, у ҳолда пружинанинг кучли босими таъсирида поршен чапга сурилиб клапан 6 очилади. Тормоз цилиндри захира сиғимидаги ҳаво билан тўлади. Сурункали нишабликларда узоқ муддат тўхташ ҳолатларида ҳам ушбу тормозлар бўшаб қолмайди. Тормозларни бўшатиш учун машинист крани бош резервуарни магистрал билан боғлаш ҳолатига қўйилади. Ҳаво тақсимлагичнинг МК камерасига ўтиб босим тенглашади, шток чапга сурилиб тормоз цилиндридаги ҳавонинг ТК камера орқали атмосферага чиқиш йўлини очади. Бўшалган клапан пружинанинг босиши таъсирида заҳира сиғимини тормоз цилиндри билан улайди. Ҳаво тақсимлагич уч режимда тормозлашни таъминлайди: юкланган, ўртача юкланаган ва юксиз. Вагон юкланганлигига қараб тақсимлагични олдиндан тегишли режимга қўйиб тормоз колодкаларининг тегишли куч билан босишига эришилади. Ушбу тузилма поезд ҳаракати давомида, айниқса юксиз вагонларда ғилдираклар ортиқча куч билан тормозланиб айланмай қотиб қолишининг олдини олади¸ҳамда юкли вагонларнинг самарали тормозлашини таъминлайди. Пневматик тормозларнинг камчилиги сиқилган ҳавонинг поезд бўйлаб секин тарқалиши натижасида тормозлаш бир текис бўлмаслигидадир. Ушбу камчиликларни йўқотиш мақсадида электропоезд ва йўловчи поездларида электр- пневматик тормозлар қўлланади. Унинг пневматик тормозлардан фарқи қўшимча электрли ҳаво тақсимлагич ва электр асбоблар

билан жиҳозланишида бўлиб, тормозлаш сиқилган ҳаво орқали бажарилади. Аммо ҳаво бутун таркиб бўйлаб баробар очилгани сабабли тормозлаш бир текис ва қисқа масофада содир бўлади. Тормозлаш хизмат бўйича ва тезкор режимда бажарилиши мумкин. Поездни одатдаги тартибда бошқарганда машинист хизмат режими бўйича тормозлайди ва ҳаракат тезлигини бир текис белгиланган оралиқда амалга оширади. Поездни тўсатдан тўхтатишда эса тезкор режимда тормозлаб магистралдан ҳавонинг тез ва тўлиқ чиқишини таъминлайди. 7. Темир йўлларда вагон хўжалиги, унинг таркибий тузилиши ва вазифалари Вагон хўжалигининг асосий вазифалари — вагонлар ни сақлаш, юк ва йўловчиларни ташишга вагонларни тайёрлаш, ҳамда йўлда хавфсизликни таъминлашдир. Вагон паркининг узлуксиз ишлашида, вагонларнинг яхши сақланишида техник қаровнинг аҳамияти катта. Шунинг учун вагонларни поезднинг сафидан узмасдан ва узиб кўздан кечириш, техник қаров, текширув ва таъ мирлаш ишлари бажарилади. Вагон паркини яхши сақлаш, асосий қурилм алар ва ускуналардан яхши фойдаланиш учун вагон депо лари, вагонни тайёрлаш техник қаров пунктлари, вагон ларни ажратиб ва уларни ажратмаган ҳолда таъмирлаш пунктлари, текшириш, вагон ғилдиракларини алмашти риш, экипировка ва рефрижератор вагонларга техник қаровни уюштириш, проводниклар йиғилиш хоналари ва контораси, ходимларга хизмат кўрсатиш жойлари мавжуд. Вагон таъмирлаш корхонаси йирик корхоналардан бири ҳисобланиб, вагонларни таъмирлашга мўлжалланган. У ерда вагонларни таъмирлашдан ташқари вагонлар такомиллаштирилади, эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқарила ди ва бундан ташқари вагон ғилдиракларини созлаш ишлари бажарилади.

Корхоналар кўпинча бир хил вагон турларини таъ мирлаш учун мўлжалланиб, бир хил тур даги вагонларни ишлатадиган темир йўл туманларига яқин қурилади. Бу билан вагонларни таъмирлашга жў натиш вақтини тежаш кўзда тутилади. Расм 17. Вагонлар таъмирлаш депосининг чизмаси: 1-депо; 2- устахоналар; 3-ғилдираклар парки; 4-ёғоч ишлаш устахонаси; 5-ёғоч сақланадиган жой; 6-кўмир омбори; 7-мой тозалаш жойи. Вагонлар депоси асосий хўжалик корхонаси ҳи собланиб, вагонларни тузатиш ишлари учун мўлжалла нади. Бундан ташқари эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқарилади, вагонлар кундалик қаровдан ўтказилади, вагонлар нинг тўғри ишлаши текшириб турилади. Вагонлар депоси юк ва йўловчи ташувчи вагонлар ва рефри жератор депосига бўлинади. Вагон депоси асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш цех ва участкаларидан: йиғув, ғилдирак-арава, механика, автоулагич ва автотормозлар, ролик подшипниклар ва буксалар, ёғоч ишлаш ва бошқа участкалардан иборат (расм 17) бўлади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

Похожие

Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш

Ажратиш пунктлари, станциялар ва темир йўл узеллари

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Йўл ва йўл хўжалиги

Кўмир ва маъданлар билан ортиш-тушириш ишларини ва омбор операцияларини комплекс механизациялаш ва автоматизациялаш