Йўл ва йўл хўжалиги

Йўл ва йўл хўжалиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2732.5 KB

Йўл ва йўл хўжалиги Режа: 1. Темир йўлнинг тузилиши ҳақида умумий тушунчалар 2. Йўлнинг остки тузилиши. Ер полотноси ва унинг кўндаланг кесимлари 3. Ер полотносининг деформациялари ва уларни бартараф этиш 4. Сунъий иншоотлар, уларнинг турлари ва вазифаси 5. Кўприклар 6 . Йўлнинг устки тузилиши. Йўл устки қурилмаларининг вазифаси, таркибий тузилиши ва турлари 7 . Балласт қатлами 8 . Шпалалар 9 . Релслар 1 0 . Улоқсиз йўл 1 1 . Йўлларнинг уланиши ва кесишувлари. Стрелкали ўтказгичлар 12. Темир йўл изининг тузилиши

1. Темир йўлнинг тузилиши ҳақида умумий тушунчалар Поездларни белгиланган тезликдаги ҳаракат билан ўтказиш учун темир йўл қурилади. Темир йўл мураккаб муҳандислик иншооти бўлиб поездлар ҳаракатининг бетўхтовлиги ва хавфсизлиги, ҳамда темир йўлларнинг техник воситаларидан фойдаланиш самарадорлиги темир йўлнинг ҳолатига бевосита боғлиқ. Темир йўл транспортининг йўл хўжалиги темир йўлнинг ўзи, унинг барча иншоотлари, қурилмалари, ҳамда ишлаб чиқариш бўлимлари ва хўжалик корхоналаридан ташкил топган. Ишлаб чиқариш бўлимлари ва хўжалик корхоналари темир йўлларнинг мунтазам ишлашини таъминлайди ва режавий– эҳтиётлаш таъмирловларини бажаради. Йўл хўжалиги темир йўл транспортининг энг муҳим тармоқларидан бири бўлиб, темир йўлларда ташиш жараёнининг бажарилиши унинг ҳолатига бевосита боғлиқ. Темир йўлларда асосий воситаларнинг 50 фоиздан ва умумий хизматчиларнинг 20 фоиздан ортиғининг йўл хўжалигига тўғри келиши унинг темир йўл транспортидаги салмоғи нақадар улуғлигини кўрсатади. Темир йўл мураккаб шароитларда ишлайди, доимо атмосфера ва иқлимий шароитлар таъсирида бўлади, ҳаракатдаги поездлардан катта кучланишлар олади. Шундай шароитларда темир йўлнинг барча таркибий қисмлари (ер полотноси, устки қурилмалар ва сунъий иншоотлари) ўзининг мустаҳкамлиги, чидамлилиги ва ҳолати бўйича йўловчи ва юк поездларининг ушбу йўл участкаси учун белгиланган юқори тезликда осойишта, майин ва хавфсиз ҳаракатини таъминлаши керак, ҳамда ҳаракат тезликларини ва йўлнинг юкланувчанлигини янада ошириш учун етарлича захира қувватларига эга бўлиши керак. Юқорида баён қилинган талабларни қондириш мақсадида темир йўлнинг кўтариш қобилияти ва унинг барча қисмлари мустаҳкамлигини ошириш устида мунтазам ишлар, илмий изланишлар олиб борилади, термик чидамлилаштирилган оғир турдаги релслар, янги конструкциядаги релс

бириктиргичлари, бирикмасиз йўл, темир-бетон шпалалар, стрелкали ўтказгичларнинг янги конструкциялари ва бошқалар қўлланади. Расм 1. Темир йўл изининг кўриниши Темир йўл (1 – расм) остки ва устки қисмлардан ташкил топади. Йўлнинг остки қисми ер полотноси (насўпь), ўйиқ (вўемка), ярим кўтарма, ярим ўйиқ, ярим кўтарма-ярим ўйиқлар) ва сунъий иншоотлардан (кўприклар, тоннеллар, қувурлар, тиргак деворлар ва бошқалар) иборат. Йўлнинг устки қисми балласт қатлами, шпала, релслар, бириктиргичлар, сурилишга қарши мосламалар, стрелкали ўтказгичлар, кўприк ва ўтказгич брус шпалаларидан ташкил топади. Балласт қатлам шпалалар орқали босимни қабул қилиб, уни ер полотносининг асосий майдончасига узатади, босим нотекислигини юмшатади, ҳамда темир йўл изи барқарорлигини таъминлаб шпалаларнинг бўйлама ва кўндаланг силжишига тўсқинлик қилади. Шпалалар (из) релслар орқали босимни қабул қилиб уни балласт қатламига узатади, ҳамда релсли изларнинг ўзаро барқарор ҳолатини таъминлайди. Релслар ҳаракат таркиби ғилдиракларини йўлналтиради ва улар босимини қабул қилиб шпалаларга узатади. Релс бириктиргичлари уларни ўзаро бириктириш ва шпалаларга маҳкамлаш учун қўлланади. Релсларни ва шпалаларни юраётган поезд

кучлари таъсирида силжишдан сақлаш учун сурилишга қарши мосламалар (противоугон) қўлланади. Стрелкали ўтказгичлар эса ҳаракат таркибини бир йўлдан бошқасига ўтказиш учун хизмат қилади. Умуман, темир йўлнинг барча қисмлари ягона иншоот, конструкция сифатида ишлайди. 2. Йўлнинг остки тузилиши. Ер полотноси ва унинг кўндаланг кесимлари Ер полотноси –ер устки қисмига ишлов бериш натижасида юзага келадиган грунт иншоотлари комплекси бўлиб, темир йўл устки қурилмаларини қўйиш, йўлнинг мустахқамлигини таъминлаш, уни атмосфера ва ер ости сувлари таъсиридан ҳимоя қилиш учун мўлжалланади. Ер нотекис бўлгани учун унга темир йўл тўғридан – тўғри ётқизилмайди. Ер полотноси мустаҳкам, чидамли ва узоқ муддат хизмат қиладиган, қурилиш сарф-харажатлари кам бўлиши, унинг ҳолатини таъминлаш ва таъмирлаш ишларини кенг механизациялаш имкониятига эга бўлиши керак. Юқорида айтилган талабларни бажариш, ер полотноси учун грунт таркибини тўғри танлаш, қурилиш вақтида уни етарлича зичлаштириш, ер полотносига остки сувларни қочирувчи ва ён бағирларини мустаҳкамловчи лойиҳавий кўриниш бериш билан олиб борилади. Йўлнинг бўйлама ўқ чизиғига перпендикуляр кесим ер полотносининг кўндаланг кесими дейилади. Ер полотносининг намунавий ва индивидуал кўндаланг кесими кўринишлари фарқланади. Намунавий кесимнинг нормал ва махсус турлари бўлиши мумкин. Нормал ер полотноси уни мустаҳкамлиги етарлича бўлган табиий шароитлардаги грунтларда қуришда қўлланади. Махсус кесимлар эса мураккаб шароитларда қўлланади (доимий музлик ҳудудларида, сурилувчи қумликларда, қояликларда, зах ва балчиқ жойлар ва ш.к.). Индивидуал профиллар мураккаб топографик, гидрогеологик, геологик ва иқлимий шароитларда, ҳамда ер полотноси ён

бағри баландлиги 12 м дан кўп бўлганда қўлланади. Бундай профилларнинг барча ўлчамлари махсус хисоблар билан асосланади. 2 – расмда ер полотноси грунт тўкмасининг намунавий профили келтирилган. Балласт, шпалалар, релслар ётқизиладиган устки қисми асосий майдонча деб аталади. Бир йўллик участкаларда асосий майдончанинг устки қисми кенглиги 2,3 м ва баландлиги 0,15 м бўлган трапеция шаклида, икки йўллик участкаларда эса баландлиги 0,2 м бўлган тенг ён томонли уч бурчак шаклида бўлади. Асосий майдончанинг бундай тузилиши унга балласт қатлами орқали ўтадиган ёмғир ва қор сувларини қочириш учун хизмат қилади. Расм. 2. Бир (а) ва икки йўллик (б) ер полотноси грунт тўкмасининг кўриниши Ер полотноси асосий майдончасининг меёрий кенглиги ишлатилаётган ва янги қурилаётган йўллар учун келтирилган. Икки ва кўп йўллик участкаларда асосий майдонча кенглиги йўл ўқлари орасидаги масофа қийматига (2 йўллик участкаларда 4,1 м га, 3 йўллик участкаларда эса 9,1 м га) кенгайтирилади. Грунт тўкмасининг ер устига тушадиган қисми ер полотносининг асоси дейилади. Асосий майдончанинг полотно ён бағри билан кесишиш чизиғи ер полотносининг қош чизиғи, асоси билан кесишиш чизиғи эса ён бағир таги (подошва) дейилади. Грунт тўкмасининг баландлиги унинг қош чизиғи сатҳидан ўқ чизиғи бўйлаб заминигача ҳисобланади (2-расм). Ён бағирнинг горизонтал текисликка проекцияси узунлигини l билан белгилаб, ён бағир баландлиги h нинг унинг асосига нисбати 1: n ён бағир қиялигини ифодалайди. Ён бағир

қиялиги тўкма баландлиги, грунт хусусиятлари, геологик, гидрогеологик ва иқлимий шароитларга қараб ер полотносининг мустаҳкамлигини таъминловчи қийматларда белгиланади. Кўп ҳолларда ён бағир қиялиги 1:1,5 нисбатда қўлланилади. 3 расмда тўкма шаклдаги наъмунавий кўндаланг кесим кўриниши келтирилган. Грунт тўкиб қурилган ер полотносининг устки сувлари йўл ёқалаб қурилган бўйлама ариқчалар ёрдамида қочирилади. Ушбу ариқчаларнинг баландлиги ва туби кенглиги камида 0,6 м бўлиб, ер сатҳи қиялиги 0,04 гача бўлган жойларда йўлнинг икки томонидан, катта қиялик жойларда эса фақат ернинг кўтарилиш томонидан қурилади. Агар ер полотносига грунт йўл ёқалаб ёнидан олинса, бундай ҳолларда сувларни қочириш учун грунт ўйиб олинган «резерв» деб аталувчи текисланган захира чуқурликларидан фойдаланилади. 1-ер полотносининг грунт тўкмаси; 2—қош чизиқ (бровка); 3— йўл чети (обочина); 4- қум қатлами; 5— балласт қатлами; 6—ёнбағир (откос); 7— берма; 8—резерв (захира ўймаси); 9— сув қочирувчи ариқча.

Расм 3. Ер полотносининг икки йўллик тўзилиши Резерв ва сув қочириш ариқчалари камида 0,002 бўйлама қиялик билан қурилади. Ён бағир асосидан сув қочирувчи ариқчагача ёки резервгача бўлган масофа «берма» деб номланади. Бўлғуси иккинчи йўл қуриладиган томондан бир йўллик участкаларда берма кенглиги 7,1м, қарши томондан эса камида 3 м олинади ва унинг усти ташқи томонга қараб 0,02 -0,04 қияликда текисланади. Ўйма шаклдаги намунавий кўндаланг кесим кўриниши 5.4 расмда келтирилган. Расм 4. Ўйма (вўемка) шаклидаги ер полотносининг тўзилиши:

1- ажратма майдон белгиси; 2 —тепалик ариқчаси; 3 —дўнглик (кавальер); 4 — оралик ариқчаси; 5 —кўтарма (банкет); 6 —темир йўл чети (кювет) арииқчаси; 7 — балласт қатлами; 8 — йўл чети; 9-грунт тўкмаси. Бунда ер полотносининг асосий майдончаси тўкма шакл билан бир хил. Асосий майдончанинг икки ёнидан «кювет» деб аталувчи бўйлама арииқчалар қурилиб, унинг чуқурлиги 0,6м, тубининг кенглиги 0,4м, бўйлама қиялиги 0,02 қилиб олинади. Агар ерни ўйиш вақтида олинган грунт яқин атрофда йўл тўкмасига ишлатилмаса, у ҳолда тепалик томондан ўйма ташқарисига тўғри призма шаклида тўкиб, текисланади ва унинг номи «кавальер» деб аталади. Йўл томонга оқиб келадиган сувларни қочириш учун кавальердан олдинроқ тепа томон ариқчаси қурилади. Ўйма ён бағри чеккасидан (қош чизиғидан) кавальергача бўлган оралиқда кавальер томонга қиялик билан «банкет» деб аталувчи тупроқ уюми тўкиб текисланади. Унинг устидан ва кавальер ён бағридан оқадиган сувлар учун банкет орти оралиқ ариқчаси қурилади. Бўш грунт ва танқис маҳаллий шароитларда сув қочириш ариқчалари ва кюветлар ўрнига темир-бетон, бетон, тош ёки ёғоч лотоклар (махсус ариқчалар) қурилиши мумкин. Ушбу лотоклар трапецеидал (5 расм) тўғри бурчакли ярим айлана ва тўғри учбурчак шаклида бўлиши мумкин.

Расм 5. Ром русумидаги темирбетон ёпиқ ариқча: 1-темирбетон плиталар; 2- хандақни қум қатлам билан қопланиши; 3-10 10 см ўлчамли темирбетон рамалар; 4-цемент қоплама; 5-бўшлиқларни бетон билан тўлдирилиши; 6- қум-шчебенли асос-қатлам; 7-бетонли асос-қатлам; 8-2,5 см диаметрли дренаж туйнукчалари. Станциялар ҳудудида устки сувлар кўндаланг ва бўйлама сув қочириш қурилмалари ёрдамида олиб кетилади. Одамлар ишлайдиган, юрадиган жойларда бундай иншоотлар ёпиқ турда қурилади. Катта станциялардан сувларни олиб кетиш учун коллекторлар ва канализация қувурлари, серёғин

ҳудудларда эса жала қудуқ канализациялари қурилади. Ер полотноси томондан ер ости сувларини қочириш ёки унинг сатҳини пастлаш мақсадида махсус дренаж иншоотларини қуриш кўзда тутилади. Дренаж қурилмалари очиқ дренаж ариқчалари, лотоклари, ёпиқ турда кювет ости дренажлари ёки дренаж йўлаги кўринишида қурилади. Расм 6. Кюветости дренаж: 1 – мустаҳкамланган қатлам; 2 – шиббаланган қатлам; 3 – икки ғовак қатлам; 4 – йирик қум; 5 – шчебен ёки майдатош; 6 – шчебен ёки йирик тош; 7 – дренаж қувури; 8 – ясси ёгоч. Дренаж (6-расм) сувни яхши ўтказувчи йирик қум, шағал, чақиқ тош (шчебен) билан тўлдирилган, остки қисмида сувни ўтказиш учун тешикли қувур ётқизилган траншея қурилмасидан иборат. Устки сувлар тушмаслиги учун дренажнинг юқори қисми тупроқ тўкиб, шиббалаб зичланади. Темир йўлларда ВНИИЖТ томонидан ишлаб чиқилган керамзитли филтрли қувур дренаж конструкциялари кенг қўлланиб, уни қуриш учун махсус машина ҳам

ихтиро этилган. Ер полотносини сув ювиб кетишидан ва шамол емиришидан сақлаш учун унинг ён бағирлари ва қош чизиқлари мустаҳкамланиши керак. Бундай мустаҳкамланишнинг оддий усули ер полотноси ёнини илдиз тизими қуюқ тарқаладиган кўп йиллик ўт экишдан иборат. Камдан-кам сув босадиган жойларда ўт экиш тўлиқ ёки катаксимон қилиб бажарилиши мумкин. қулай иқлимий шароитларда сув таъсирига қарши бутасимон дарахтлар билан кўкаламлаштириш яхши натижа беради. Кўп сув босадиган жойларда ер полотноси ён бағрини тош териб маҳкамлаш мумкин. Айрим ҳолатларда тош билан тўлдирилган симли яшиклар ҳам ётқизилади. Бу ишларнинг ҳаммаси катта сарф-харажатлар билан боғлиқ бўлади. Ён бағирларни мустаҳкамлашнинг энг синалган пишиқ ва тўла механизация қўллаб қуриш мумкин бўлган усули бу темир-бетон плиталар ётқизиш ҳисобланади. Ер полотносини мустаҳкамлаш қурилмалари тури грунт таркиби, сув оқими ҳажми, кучи ва маҳаллий материаллар мавжудлиги ва ишларни механизациялаш имкониятига қараб танланади. Катта қиялик, тоғлик жойларда ёки чидамлилиги бўш бўлган ер полотноси ён бағирларини мустаҳкамлашда тиргак деворлар (подпорная стена), контрфорс ва бошқа иншоотлар индивидуал лойиҳалар асосида қурилиши мумкин. 3. Ер полотносининг деформациялари ва уларни бартараф этиш қурилиш ва фойдаланиш қоидаларига қатъий риоя қилинганда ер полотносининг муқим ҳолати яхши таъминланади. қоидаларга риоя этилмаганда, ер устки қисми ҳолати бузилганда ёки табиий офатлар оқибатида ер полотносида деформация ўзгаришлари пайдо бўлади. Ер полотноси асосий майдончасининг деформацияси ва бузилишларида ён бағирнинг, ер полотноси таркибининг ва асосининг бузилишлари фарқланади. Ушбу бузилишлар бўш замин ва ноқулай табиат таъсирида ҳам пайдо бўлиши мумкин.

Ер полотноси асосий майдончасининг деформациялари ва бузилиши (зарарланиши) асосий майдончада чуқурликлар ва дўнгликлар кўтарилганда пайдо бўлиши мумкин. Чуқурлик пайдо бўлиши асосий майдончада балласт қатламининг ер полотносига ўйилиб кириши натижасида содир бўлади. 5.7 расмда йўлнинг қийшайиб кетиши акс этдирилган. Расм. 7. Йўлнинг қийшайиб кетиши А) Балласт тоғоралари Б) Балласт токчаси. В) Балласт қоплари

Г) Нотеикисликлар Д) Ўпирилиш. Е) Тупроқ силжиши Ж) Кўчки З) Ўпирилиш И) Сув ювиши

К) Жарлик Л) қор босиши Расм 8. Ҳаракат вақтидаги йўлнинг деформацияси ва ер полотносининг ҳаракат таркибига бўлган тасири Балласт қатламининг қалинлиги ёки ер полотноси грунтининг чидамлилиги етарли бўлмаса, шпалалар остидаги юзаларда балласт тоғоралари деб аталувчи чуқурликлар пайдо бўлади (8.-а расм). Агар, ўз вақтида чоралар кўрилмаса, балласт тоғоралари катталашиб, балласт ложалари деб аталувчи ёйиқ чуқурликлар (8.-б расм), балласт қоплари (8.-в расм) ва балласт уялари (8-г расм) ва ш.к. ҳосил бўлади. Тўкма шаклидаги ер полотноси асосий майдончаси деформациясининг олдини олиш мақсадида майдонча юзасига чидамлилиги юқори бўлган грунт ётқизилиб, кучли шиббалаб зичлаштирилади, ер полотноси ички қисмига сув ўтишининг олди олинади, йўлда поездлар ҳаракати бошланишидан аввал балласт қавати етарлича қалинликда тўшалади. Балласт тоғоралари пайдо бўлган ер полотносини соғломлаштириш уларни ён томондан кесиб тозалаш йўли билан бажарилади. Дўнглик шаклидаги деформация одатда ер полотносининг асосий майдончасида устки ёғингарчилик ёки пастдан кўтариладиган илиқ сизот сувларининг совуқ ҳароратда музлаши натижасида пайдо бўлади. Дўнгликлар ер полотноси асосий майдончасининг чуқурлашган жойларида

ёки ифлосланган балласт қисмида пайдо бўлса, уларни устки; асосий майдонча остида пайдо бўлса – грунт дўнглиги деб аталади. Устки дўнглик жойларда ифлосланган балласт алмаштирилади, балласт тоғаралари ва ложалари эса тирқишлар очиб қуритилади. Грунт дўнгликлари эса сизот сувлар сатхини пасайтириш, кювет ости дренажлари қуриш, мелиорация тадбирларини қўллаш йўли билан соғломлаштирилади. Ён бағир бузилишлари грунтни ёғингарчилик сувлари билан ювилиши, грунт айрим қисмларининг умумий ҳолати бузилмай силжиши натижасида, тупроқ кўчиши натижасида юзага келади. Тоғлик жойларда эса йирик тошлар қўзғалиши ёки грунтнинг тошли массалари сурилиши мумкин. Буларнинг сабаби, одатда ён бағирнинг етарлича мустаҳкамланмаганлиги, қиялигининг катталиги, грунт зичлигининг камлиги бўлади. Бу бузилишларни бартараф этиш учун қўшимча маҳкамлаш, ён бағирларнинг ётиқлигини катталаштириш, контрфорслар қуриш ишлари бажарилади. Ер полотноси танасининг ва асосининг бузилишлари кўчки, сурилиш, қиялик жойларда ёйилиб кетиш ва чўкма кўринишларда (расм 8) юзага келади. Буларнинг сабаби, асосан, грунтнинг ортиқча намланиб кетиши, таркибининг хилма-хил бўлиши ва қиялик жойларнинг ноқулай геологик шароитларидир. қиялик жойлада замин нотўғри тайёрланган бўлса ва ортиқча намланишдан сақланиш етарли бўлмаса грунт силжиши содир бўлади. Бундай деформацияларнинг олдини олиш учун асосан ер полотноси ва унинг атрофидаги ернинг қиялик жойларида дренаж иншоотлари, тиргак деворлар ва банкет тиргаклари қурилади. Замин бўш бўлганда ер полотносида ўпирилиш, тўкма жойларда чўкиш, ер полотноси асосида грунт кўтарилиши ҳолатлари пайдо бўлиши мумкин. Чўкишлар, ўпирилишлар жойнинг геологик ҳолатларини синчиклаб текшириш, йўлни балласт билан кўтариш ва бошқа тадбирлар билан бартараф этилади. 4. Сунъий иншоотлар, уларнинг турлари ва вазифаси

Темир йўлларнинг сувли тўсиқлар, бошқа темир йўл ва автомобил йўллари, тоғ оралиқлари, қоялик жойлар, шаҳар ҳудуди орқали ўтишида, ҳамда одамларнинг темир йўлдан бехавотир ўтишларини таъминлаш учун мураккаб шароитларда сунъий иншоотлар қурилади. Сунъий иншоотлар кўприклар, тоннеллар, қувурлар тиргак деворлар, йўналтирувчи иншоотлар, дюкерлар, галерея, сел ўтказгичлари ва бошқалардан иборат. Расм.9. Дарё кўприги

Расм 10. қувур Темир йўллар дарё, канал, ариқ, жарлик устидан ўтказилганда кўприк ёки қувурлар қурилади. (9 - 10- расм) Кўприкнинг бошқа турлари йўл ўтказгич кўприги, виадук, эстакада кабилар. Расм 11. Кўприкли йўл ўтказгич (путепровод)

Йўл ўтказгич кўприклари (11 расм) темир йўлларнинг ўзаро ёки автомобил йўлларининг кесишув жойларида қурилади. Улар икки кесишувчи йўлларда ҳаракатнинг мустақиллиги ва тўлиқ хавфсизлигини таъминлайди. Расм 12. Виадук Виадуклар (12 расм) темир йўлларни чуқур даралар, катта жарликлар ва тоғ оралиқлари устидан ўтказишда ер полотносининг баланд тўкмалари ўрнида қурилади. Расм 13. Эстакада

Эстакада (5.13 расм) темир йўл шаҳар сатхидан юқорида ўтказилган ҳолларда қурилиб, улар шаҳар кўчаларини торайтирмайди, сиқиб қуймайди ва у темир йўл остидаги ҳаракатга ҳалақит бермайди. Бундай иншоотлар катта дарёлар ёйилиб ўтадиган жойларда ҳам қурилдаи. Расм 14. Тоннел Баланд тоғлик қоялар орқали темир йўл ўтказишда ер полотносини катта чуқурликда ўтказиш ўрнига тоннеллар қурилиши мумкин. (5.14 расм). Одамларнинг станция йўллари орқали ўтиш жойларида ва шаҳар атроф поездларининг ўтиш жойларида уларнинг хафсизлигини таъминлаш учун пиёда кўприклари ёки тонннеллар қурилади. Қиялик жойларда, тоғ ён багирларида дарё ва кўл ёқалаб темир йўл қуришда ер полотносини силжишлардан муҳофаза қилиш учун тиргак деворлар қурилади. Тоғли ҳудудларда емирлиш эҳтимоли бўлган жойларда махсус галереялар (15 расм) , тошли, балчиқ, сел йўлларида сел ўтказгичлар қурилади. Кичик сув йўлларини темир йўл остидан ўтказиш учун дюкерлар (16 расм) қурилади. Дюкер йўлнинг икки томонида қудуқ шаклида қурилиб, ер остида

қувур орқали бирлаштирилади. Сунъий иншоотларнинг энг кўп тарқалган тури (92 % дан ортиғи) кўприклар ва қувурлардир. Сунъий иншоотлар қурилиши қиммат бўлиб, одатда уларни узоқ муддат ишлатиш учун қурилади. Улар қурилишда оддий ва фойдаланишда арзон бўлиб, белгиланган тезликда ҳаракат хафсизлигини таъминлаши керак. Расм 15. Кўчкига қарши галерея Расм 16. Дюкернинг бўйлама кесими

5. Кўприклар Кўприклар устун таянчлар орасида, йўл ётқизиш учун асос бўлувчи пролёт тузилмаларидан, уларни ушлаб турувчи таянчлардан иборат бўлиб, барча оғирлик кучлари таянчлар орқали ерга узатилади. Кўприк ўзининг келиш йўлаклари, мустаҳкамловчи ва йўналтирувчи, бошқарувчи иншоотлари ва кўприкости дарё ўзани билан биргаликда кўприкли ўтиш таркибини ташкил этади. Расм 17. Кўприк Кўприкнинг қирғоқдаги таянчлари қирғоқ устунлари, оралиқ таянчлари эса кўприк устунлари дейилади. Устунлар ёрдамида кўприклар пролётларга бўлинади. Устунлар пойдевор ва кўринадиган қисми (танаси)дан ташкил

топиб яхлит (монолит) ёки йиғма бўлиши мумкин. Кўприк пойдевори қаттиқ грунт саёз жойлашганда қурилиши мумкин. Грунт бўш бўлса кўприк устунлари қозиқоёқлар қоқиб ўрнатилади. Расм 18. Кўприк чизмаси: 1 – кўприк пойдевори (асоси); 2 – қўзғалмас тиргак қисмлари; 3 – пролет (тўсин) қурилмалари; 4 – ҳаракатланувчи тиргак қисмлари; 5 – кўприк устунлари; L – кўприкнинг умумий узунлиги; l ҳ – ҳисобий пролет; l 1 қ l 2 қ l 3 – кўприк оралиғи; СБС – сувнинг энг баланд сатҳи; СЎС – сувнинг ўртача сатҳи.

Расм 19. Кўприкларнинг фундаментли таянчлари: а) оғир таянчли; б) қозиқоёқли; 1 – таянч танаси; 2 – фундамент; 3 – майда қум қатлами; 4 – лой тупроқ; СЎС – сувнинг ёз чилласидаги ўртача сатхи. Пролёт тузилма устунларига таянч қисмлари билан ўрнатилиб, ҳарорат ўзгариши ва оғирлик кучлари таъсирида эгилишида пролёт қисмининг бирмунча бурилишига ва бўйлама сурилишига имкон беради. Пролётнинг бир томони қўзғалмас таянчларга, иккинчи томони эса ҳаракатланувчи таянчларга ўрнатилади (расм. 5.18). Ўтиш қисмининг жойлашувига қараб кўприклар устки, остки ёки оралиқ ўтувли бўлиши мумкин. Расм 20. Кўприк: а) устидан юриш; б) остидан юриш; в) ўртасидан юриш.

Пролётлар сонига қараб кўприклар бир, икки ва кўп пролётли бўлиши мумкин. Йўллар сонига қараб бир, икки ва кўп йўлли кўприклар бўлади. қурилиш материалига қараб тош, металл, темирбетон ва ёғоч кўприклар бўлади. Таянчларга босимни (статик чизмаси бўйича) узатиш усулига қараб балкали (тўсинли), аркали, ромли (рамали), осма ва аралаш турларда бўлиши мумкин. Расм. 21. Икки йўлли кўприкдан поезд ўтиши

Темир йўлларда асосан (70% дан ортиғи) металл кўприклар қўлланади. Улар ўта мустаҳкам, нисбатан енгил ва бир турдаги қисмлари кўп қўлланиладиган универсал бўлиб узоқ муддат (80 йил атрофида) хизмат қила олади. Металл кўприкларнинг асосий камчилиги металлнинг кўп сарфланиши ва уни жорий сақлаш мураккаблигидир. Расм.22. Виадукдан поезд ўтиши Хизмат қилиш даврининг узунлиги ва ўта мустаҳкам кўприкларнинг кўп қуриладиган турларидан бири темир-бетон кўприклардир. Бундай кўприклар металлни кам талаб этади, ўтадиган поезд оғирлигига таъсири сезилмайди, завод шароитларида қисмларини тайёрлаш қулай. Аммо темир- бетон кўприкларнинг ўта оғирлиги қурилиш монтаж ишларини

мураккаблаштиради ва ўрнатиш учун ўта кучли таянчлар қурилишини талаб этади. Кўприк турини ва материалини танлаш техник ва иқтисодий ҳисоблар билан асосланади. 5. қувурлар, тоннеллар, тиргак деворлар ва йўналтирувчи иншоотлар қувурлар темир йўл катта бўлмаган сув йўллари устидан кесиб ўтганда қурилади. Материали бўйича тошли, металл, бетон ва темир бетон қувурлар фарқланади. Расм 23. қувурнинг бўйлама кесими: 1 – кириш каллаги; 2 – сув ҳимоялагичи; 3 – чиқиш каллаги; 4 – мустаҳкамлаш қатлами; 5 – рисберма; 6 – фундамент; 7 – деформация чоки; 8 - қувур ҳалқалари (бўлаклари). Темир бетон қувурлар 1-6 м ли алоҳида бўлаклардан йиғилиб ўзаро деформацион чок билан ажратиладиган тури кўпроқ қўлланади (5.23 расм). қувурларни қуриш ва сақлаш учун ҳаражат кам керак бўлади. Ўтадиган сув ҳажми ва ер полотноси қаддига қараб қувурлар 1, 2 ёки 3 тешикли бўлиши мумкин, кўндаланг кесими думалоқ, тўғри бурчакли, ёки гумбазсимон бўлади. қувурларга киришда ва чиқиш жойларида ер тўкмасини ювилишдан сақлаш учун қувурни чиқиш жойлари кенгайтирилиб думалоқлаштирилади. Темир бетон қувурлар ўрнида металл қувурларни ётқизиш қурилиш ишларини соддалаштиради ва тезлаштириш имконини беради, чунки улар учун махсус замин тайёрланмай оддий қумли ёки шағал қават устига қўйилиши мумкин.

Агар ер полотноси баландлиги 10 м дан ортиқ бўлса, у ҳолда кичик темир- бетон кўприк қуриш арзон ва қулай бўлиши мумкин. Тоннел йўлни ер остидан ўтказиш учун сунъий иншоот бўлиб, жойланиши бўйича тоғ, сув ости ва шаҳар тоннеллари турлари мавжуд. Тоннеллар уларга ёғингарчилик ва ер ости сувларининг силқиб ўтишидан муҳофаза қилинган бўлиши керак ва уларда сув қочириш иншоотлари ҳам қурилади. Тоннелдан сувни ташқарига чиқариш учун темир йўл бўйлама профилда бир ёки икки томонга камида 0,003 қиялик билан лойиҳаланади. Узунлиги 400 м гача бўлган майдончалар тоннелларда ҳар хил томон қияликларининг ажралиш жойларида қурилиши мумкин. Тоннеллар бурилишларда қурилганда уларнинг радиуси 600м дан кам бўлмаслиги керак. Тоннелларга кириш жойлари мустаҳкамланиб пештоқ кўринишида бажарилади. Поезд ўтаётган вақтида тоннелда ишлаётган одамлар беркиниши учун унинг деворларида махсус ўйма (ниша), иш ускуналари, материалларни сақлаш учун махсус хоналар қурилади. Тепловоз билан тортиладиган йўлларда тоннел ўтказгичи 1000 м дан ортиқ бўлса сунъий шамоллатиш кўзда тутилади.

Расм. 24. Тиргак деворлар Тиргак деворлар (24 расм) ер полотноси ён бағирларини ўпирилиши ёки грунт ювилиши олдини олиш учун ер тўкмаси асосига тоғлик қияликларда, денгиз ва дарё сохилларида қурилади, шу жумладан аҳоли пунктларида темир йўлга ажратилган ер кенглигини камайтириш мақсадларида қурилади. Мавжуд темир йўлларда тош, бетон ва бутобетон билан терилган тиргак деворлар мавжуд. Улар замонавий алоҳида темирбетон секциялар билан қурилиши мумкин. Кўприкларни ва ер полотносини ювилишдан ва бошқа зарарланишдан сақлаш учун сув йўлидан сунъий иншоотга келиш олдида махсус йуналтирувчи иншоотлар (25 расм) қурилиши мумкин. Уларда дамбалар сув окимини ер тўкмасидан узоқлаштириш учун, кўприклар асоси устунларини ювилишлардан сақлаш учун ва сувнинг ўз йўлида осойишта ўтишини таъминлаш учун хизмат қилади.

Расм 25. Сув йўналишини ростловчи қурилма: 1 – ноксимон дамба; 2 – траверсалар; 3 – нағал кўринишидаги дамба; 4 – дамба боши. 6. Йўлнинг устки тузилиши. Йўл устки қурилмаларининг вазифаси, таркибий тузилиши ва турлари Йўлнинг устки қурилмалари таркиб ҳаракатини йўналтиришга, ғилдираклар орқали ҳаракат кучларини қабул қилиш ва уларни йўлнинг остки қисмига ўтказишга хизмат қилади.

Расм 26. Темир йўл устки тузилиши: 1-релслар; 2-шпалалар; 3-релсларнинг оралиқ маҳкамлагичлар; 4-шчебен балласт; 5-қумли тўшама. Йўлнинг устки қурилмалари (26 расм) комплекс конструкция бўлиб, балласт қатлами, шпалалар, релслар, релс маҳкамлагичлар, силжишга қарши мосламалар, стрелкали ўтказгичлар, кўприк ва ўтказгичларнинг брусларидан таркиб топади. Шпалалар билан бириктирилган релслар релсли - шпалали йўл панжараларини ташкил қилади. Унинг шпалалари ер полотносининг асосий майдончаси устига тўшалган балласт қатламига қўйилади. Балласт қатлами қалинлиги ва шпалалар орасидаги масофа ер полотносига бўладиган босимни унинг босим вақтида эзилиши ва босим йўқолгандан кейин асл ҳолига қайтишини таъминлаши керак. 5.27 расмда йўл устки қурилмасининг ягона конструкция сифатида ишлаши кўрсатилган. Ҳаракат таркибининг босими ғилдиракларнинг йўл билан туташган жойидан пастга томон узоқлашган сари таъсир юзаси катталаша боради ва ер полотноси сатҳига тахминан 0,8·10 кПа куч билан бир текисда тарқалади. Расм. 27. Ғ илдирак босим кучларини ер полотносига узатиш чизмаси Йўлнинг устки қурилмалари жуда мураккаб шароитларда ишлайди, ўтаётган поездлар, ёғингарчилик, шамол, ҳаво ҳароратининг ўзгариши таъсирида бўлиб, етарли мустахқам, чидамли, узоқ муддат ишлайдиган ва

тежамкор бўлиши керак. Йўлнинг юкланганлигига қараб магистрал темир йўлларда уч турдаги йўлнинг устки қурилмалари қўлланади. (жадвал 5) Темир йўлларда устки қурилмаларнинг турлари Жадвал 5.1 Устки қурилма тури Йўлнин г йиллик юкланга нлиги, млн ткм/км Бош йўллар даги релс массаси кг/м Шпала тури 1 км йўлдаги шпалалар сони, дона Балласт тури тўғри йўлларда Эгри лик ларда R ≤1200 м ва V ≥120 км/с; R ≤2000 м Ўта оғир 50 дан ортиқ 75 Темир бетон ва 1 тур тўйинтир илган ёгоч шпалалар 1840 2000 қумли асосдаги парчаланган тош (шчебень) ва асбестли Огир 25-30 65 Юқорида гидек 1840 2000 Юқорида гидек Нормал 25 гача 50 Юқорида гидек 1840 2000 Юқоридаги дек, ҳамда карьер шағали ва чиғаноқлар. 7 . Балласт қатлами Балласт қатламининг асосий вазифаси шпалалардан тушадиган кучни ер полотносининг асосий майдончасига бир текис тарқатиш, шпалаларнинг вертикал ва горизонтал кучлар таъсирига чидамлилигини таъминлаш, из ости заминининг эластиклигини таъминлаш, ҳамда релс-шпала панжарасини профилда ростлаш ва ундан устки сувларни қочиришдан иборат. Балласт қатлами ўзида сув ушламаслиги, асосий майдончани ортиқча намланишдан сақлаши керак. Балласт материали мустаҳқам, эластик,

босимга ва атмосфера таъсирига чидамли, ҳамда арзон бўлиши керак. Балласт зичланишда майдаланиб кетмаслиги, поезд ўтганда чангимаслиги, шамол учирмаслиги, сув билан ювилмаслиги ва ўт ўсмаслиги керак. Балласт сифатида сочилувчан, сувни яхши ўтказадиган материаллар: шчебен (чақиқ тош), шағал, йирик қум, асбест чиқиндилари ва чиғаноқ ишлатилиши мумкин. Энг яхши материал сифатида табиий тошларни парчалаб тайерланган шчебен ва шағал тош ишлатилади. Темир йўлларда қўлланиладиган шчебен 2 хил ўлчамда: 25 дан 60 мм гача ва 25 дан 50 мм гача катталикдаги парчаланган тош бўлакларидан ташкил топади. Стратегия йўллари учун ва қурилиш мақсадларида бўлаклари 5 дан 25 мм гача бўлган майда шчебен ишлатилади. Шчебен материали сувни яхши ўтказади, қиш шароитларида музлаб ёпишмайди, йўлнинг бўйлама кучларига қаршилигини қумлик балластга нисбатан 1,5 баробар ва вертикал кучларга нисбатан 2 баробар оширади, ишлаш муддати катта. Аммо шчебен темир йўл бўйлаб ташиладиган сочилувчан юклар (кўмир, торф, руда) таъсирида тез ифлосланади. Оғирлик кучлари таъсиридан шчебень бўлакларининг ер полотносига ўйилиб кириши ва ифлосланишининг олдини олиш учун ва тежамкорлик мақсадида унинг остига қумли қават тўшалади. Расм 28. Икки йўллик линияларда бош йўллар балласт призмасининг кўндаланг кесими: 1-шчебен; 2-қум. Оддий тош ва тош - қумли балластлар табиий шароитларда қатламланган бўлиб, сув ўзанларидан олинади. Бундай балласт арзон, кам ифлосланади, аммо босимга чидамлилиги камроқ, сувни ёмон ўтказади ва қишда музлаб ёпишиб қолиши мумкин.

Асбест балласт асбест саноати чиқиндиларидан парчаланган тоғ жинслари сифатида тайёрланади, чидамлилиги яхши, кам ифлосланади аммо юқори тезликларда чанг кўтарилади ва ёмғир таъсирида ювилиши мумкин. Чиғаноқ ва қумли балласт сифатсиз бўлиб, арзон маҳаллий материал сифатида кам аҳамиятли йўлларда қўлланилиши мумкин. Балласт қатлами йўлга призма шаклида тўшалади ва одатда ён томонлари 1:1,5 нисбатда ётқизилади. Устки қисмининг кенглиги белгиланган меёрлар асосида олинади. (жадв 2) Балласт қатламининг ўлчамлари Жадвал 2. Йўл устки тузилишининг тури Ўлчамлар,см а в с Меёрий Оғир Ўта оғир 25/30 * 30/35 35/40 20 20 20 25 35 45 * сурати – ёғоч шпалалар учун, махражи – темирбетон шпалалар учун Тезюрар поездлар ҳаракати бўлган йўлларда фақат шчебенли балласт ётқизилади, йиллик юкланганлик 50 млн. ткм/км дан ортиқ бўлганда балласт призмасининг кенглиги қўшимча 20 см га, калинлиги 5 смга оширилади. Станцияларнинг қабул - жўнатиш йўлларида балласт қаватининг қалинлиги шпал остида 30 см, қолган йўлларда эса 25 см қабул қилинган. Фойдаланиш жараёнида балластнинг ифлосланиши ва сув ўтказиш қобилияти қийинлашувининг олдини олиш учун шчебенли балласт қатлами вақти - вақти билан тозалаб турилади, оддий тошли ва қум балластларни алмаштириб ва тўлдириб турилади. Йўлда тўкилиш, балласт ифлосланишининг олдини олиш учун сочилувчан ва чангли юкларни носоз вагонларга, ҳамда вагондан юқори килиб ортишга рухсат этилмайди. Шу

мақсадларда сочилувчан юклар ортилгандан кейин махсус парда ҳосил қилувчи суюқликлар билан ишланиши мумкин. 8 . Шпалалар Шпалалар релс остига асос бўлиб, релсдан кучланиш қабул қилиб, балласт қатламига ўтказишга хизмат қилади. Бундан ташқари шпалалар уларга релсларни ўрнатиш учун ва йўлнинг мунтазам кенглигини таъминлаш учун хизмат қилади. Релс ости асосига шпалалардан ташқари кўприклар ва стрелкали ўтказгичларнинг шпала-бруслари, ярим шпала кўринишидаги таянчлар, яхлит плита ва рамалар ҳам киради. Шпалалар мустаҳкам, эластик, арзон ва электр токларига етарлича қаршиликка эга бўлиши керак. Шпала материали сифатида ёғоч, темир - бетон ва металл ишлатилади. Дунё амалиётида шпалаларнинг асосий қисми махсус мойли антисептиклар билан шимдирилган ёғоч шпалалардан иборат. Бу шпалаларнинг афзаллиги уларнинг енгиллиги, эластиклиги, енгил тайёрланиши релсларни маҳкамлаш осонлиги, ҳамда релсли занжир токларига қаршилигининг катталигидадир. Ёғоч шпалаларнинг камчилиги уларнинг қисқа муддат (15-18 йил) хизмат килиши ва асосан юқори сифатли ёғоч (сосна, арча, игнабарглилар, айрим ҳолларда кедр, қарағай кабилар) сарфланишидир. Кўндаланг кесим шакли бўйича ёғоч шпалалар икки турда тайёрланади: қирқма А турдаги 4 томонидан арраланган шпалалар ва Б турдаги брусли фақат устки ва остки томони арраланган шпалалар. Бу икки турдаги шпалаларнинг ҳар бири ўлчамлари бўйича 3 хил бўлади (расм 30).

Расм 29. Ёғоч шпалаларнинг кўндаланг кесими (29 расм) 1 турдаги шпалалар магистрал йўлларнинг бош йўлларига, II турдагилар станция ва корхоналарнинг шохобча йўлларига ва III турдагилари саноат корхоналарига мўлжалланган. Ёғоч шпалаларнинг стандарт узунлиги 2750 мм бўлиб, ўта юкланган йўллар учун 2800 мм узунликда ҳам тайёрланиши мумкин. Расм 30. Темир - бетон шпала

ХХ аср ўрталаридан бошлаб темир йўлларда олдиндан кучлантирилган арматурали (30 расм) темир - бетон шпалалар кенг қўлланила бошланди. Уларнинг афзалликлари узоқ муддат хизмат килишида (40-50 йил) бўлиб йўлнинг ўта мустаҳкамлигини, поездлар ҳаракатининг осойишталигини таъминлайди. Темир - бетон шпалаларнинг қўлланилиши ҳалқ хўжалиги учун катта аҳамиятли бўлган ёғоч ишлатишни тежайди. Ўзбекистонда маҳаллий қурилиш материалларининг кўплиги темир - бетон шпалаларни жуда кенг қўллаш имкониятини беради. Темир - бетон шпалаларни барча асосий йўналишларда ва тез юрар ҳаракатли участкаларда кенг қўллаш назарда тутилади. Темир - бетон шпалалар массаси жуда оғир бўлиб, юқори ток ўтказувчанлик, ўта қаттиқлик ва релсларни ўрнатиш мураккаблиги билан фарқланади. Темир-бетон шпалалар қўлланганда йўлнинг эластиклигини кўтариш учун релс остига амортизацияловчи қават қўйилади. Шпалалар орқали ток ўтиб кетишини олдини олиш учун электр изоляцияли махсус конструкцияли релс маҳкамлагичлар ишлатилади (расм 31). Металл шпалалар камдан - кам ҳолларда, айрим турдаги кўприклар орқали ва шунга ўхшаш ҳолатларда йўлнинг габарит баландлигини шпала қалинлиги ҳисобига ошириш учун қўлланилади. Металл шпалалар учун жуда кўп металл сарфланади, у занглаши мумкин, ток ўтишини олдини олиш қийин. Релс остида шпалаларнинг бўйлама жойланиш тартиби унинг «эпюраси» дейилади. Темир йўлларда шпалалар 4 эпюрада қўлланилиб, 1 км йўл узунлигида 1440-1600, 1840 ва 2000 дона шпала қўйилиши мумкин. Ҳозирда темир йўлларда релс остига темир-бетон блокли, яхлит плитали ва рамали бетон конструкциялар қўлланила бошлади.

Расм 31. Темир - бетон шпалалар учун КБ русумидаги ажратма махкамлагич: 1 – клеммали пружинали болт; 2 – клемма; 3 – ажратиб турувчи втулка; 4 – белгиловчи (закладной) болт; 5 – анкер шайба; 6 – таглик; 7 – резина таглик; 8 –металл таглик; 9 – ясси шайба; 10 – икки винтли пружинали шайба. 9 . Релслар Релс ҳаракат таркиби ғилдиракларини йўналтириш, ундан юкланишни олиб ва шпалаларга бериш учун мўлжалланган. Бундан ташқари автоблокировкали участкаларда релслар сигнал токларини, электр тортишда эса қайтиш токларини ўтказувчи сифатида ишлатилади. Барқарор ишлаш учун релслар пишиқ, мустаҳкам, кўпга чидайдиган, қаттиқ бўлиши, аммо мўрт бўлмасликлари керак. Чунки уларга зарбли динамик юкланишлар тушади. Релс ўта чидамли пўлатдан тайёрланади. Релслар оғирлиги ва кўндаланг профилига боғлиқ ҳолда Р50, Р65 ва Р75 турларга бўлинади. Р ҳарфи «релс»ни билдиради, рақам эса 1 м узунликдаги релснинг яхлитланган массасини килограммларда ифодалайди. 1962 йилгача йўлга Р43 турдаги релслар ҳам ётқизиларди. Релсни букишга ҳаракат қиладиган вертикал юкланиш релсга энг кўп таъсир кўрсатиши сабабли унинг энг

мақсадга мувофиқ шакли қўштаврли релс бўлиб, металл сарфини тежаш имконини беради. Ҳар хил турдаги релсларнинг асосий ўлчамлари келтирилган. У ёки бу релс турини танлаш линиянинг юкланганлигига ва поездларнинг ҳаракат тезликларига боғлиқ. Йўловчи поездлари юқори тезлик билан юрадиган линияларда Р65 турдаги релслар ётқизилади. Релслар стандарт 25 м узунликда ишлаб чиқарилади. Бундан ташқари эгриликларда ётқизиш учун қисқартирилган 24,92 ва 24,84м узунликдаги релслар тайёрланади. Улоқсиз йўлларда ва стрелкали ўтказгичларни ётқизишда тўғриловчи релслар сифатида аввалги стандарт узунлигидаги (12,50м) ва қисқартирилган (12,46; 12,42 ва 12,38м) релслар ишлатилади. Релсларнинг хизмат муддати унинг устидан ўтган тоннаж миқдори билан ўлчанади ва Р65 релслар учун ўртача 500 млн.т брутто, Р50 учун – 350 млн.т бруттони ташкил қилади. Р75 релсларнинг хизмат муддати Р65 релсларидан 30% юқори. Релсларнинг хизмат муддатини ошириш ўзаро боғлиқ тадбирлар комплексини ўтказиш билан амалга оширилади: релс массасини ошириш; релс пўлати сифатини кўтариш; улоқсиз йўл ҳисобига релсларнинг иш шароитини яхшилаш; релс каллаги юзасини силлиқлаш, унинг ён томонини мойлаш ва ҳ.к.. Носоз релсларни алмаштириш учун йўлнинг ҳар километрида махсус дастгоҳларда сақланадиган релслар заҳирасидан фойдаланилади. Релс бириктиргичлари. Силжишга қарши мосламалар. Релсли йўл бир – биридан белгиланган оралиқ масофада жойлашган икки узлуксиз релслардан ташкил топган. Бундай йўл релсларни шпалаларга ва алоҳида релс звеноларини ўзаро бириктириш ҳисобига таъминланади. Релслар шпалаларга оралиқ бириктиргичлар ёрдамида маҳкамланиб, улар релсларнинг шпалалр билан етарлича мустаҳкам боғланишини, йўл кенглигининг доимийлигини, релсларнинг етарлича эгилувчанлигини таъминлаши, ҳамда релсларни бўйлама силжиш ёки ағдарилишдан сақлаши керак. Темир – бетон шпалаларда булардан ташқари релс ва шпалаларнинг электр изоляцияси ҳам таъминланиши керак. Оралиқ бириктиргичлар уч асосий кўринишда бўлади:

ажралмайдиган, аралаш ва ажраладиган. Ажралмайдиган бириктиришда (расм 5.32, а) релс ва у таянадиган таглик шпалалрга қозиқ михлар ёки шуруплар билан биргаликда қотирилади. Аралаш турда эса таглик бундан ташқарии шпалага қўшимча қозиқ михлар (расм 5.32, б.) билан ҳам қотирилади. Расм 32. Ёғоч шпалаларда қозиқ михли оралиқ бириктиргич: а – ажралмайдиган; б – аралаш тур; 1 – релс; 2 – костил; 3 – таглик; 4 – шпала. Бизнинг мамлакатимизда 1:20 қия юзалик понасимон тагликларни қозиқ мих билан қотириш кенг тарқалган. Унинг афзаллиги конструкциясининг соддалиги, оғир эмаслиги, йўлни михлаш, қайта михлаш ёки ечиш осонлигидан келиб чиқади. Бироқ бундай қотириш йўл кенглигининг доимийлигини кафолатламайди ва шпалаларнинг механик емирилишига олиб келади. Ажраладиган бириктиришда релс тагликка қаттиқ ёки эластик клеммалар ва (расм 33) клеммали болтлар билан қотирилади. Ажраладиган бириктиргичларнинг афзалликлари тагликни ечмасдан релсларни алмаштириш имконияти, бўйлама кучланишларга катта қаршилиги ва йўл кенглигининг доимий сақланишидир.

Расм 33. Темир – бетон шпалаларга релсни ажраладиган КБ туридаги бириктиргичлар билан қотириш: 1-клеммпли босиб турувчи болт; 2-клемма; 3-изоляцияловчи втулка; 4-бостирма болт; 5-анкер шайба; 6-қистирма; 7- резина таглик; 8-металл таглик; 9-ясси шайба; 10-икки ўрамли пружинали шайба. Шунинг учун қиммат ва конструкциясининг мураккаблигига қарамай аста-секин унга ўтилмоқда. Бундан ташқари ажраладиган бириктиргичлар йўлни силжишдан сақлаш учун қотиришни талаб қилмайди ва бошқа бириктиргичлар билан таққослаганда фойдаланиш ҳаражатларини қисқартиради. Релс звеноларининг ўзаро боғланиши асосий элементлари накладка, гайкали болтлар ва пружинали шайбалар бўлган туташма бириктиргичлари ёрдамида амалга оширилади. Релс улагич накладкалар релсларни ўзаро боғлаш, туташмада эгувчи ва кўндаланг кучларни қабул қилиш учун мўлжалланган (расм 34).

Расм 34. Релсларнинг осма туташувида икки бошли устқўйма (накладка) Икки бошли накладкалар ўта мустаҳкам пўлатдан тайёрлаб чиниқтирилади. Болтлар накладкалар каби юқори мустаҳкамликка эга бўлиши керак. Доимий тарангликни таъминлаш учун уларнинг гайкалари остига пружинали шайбалар қўйилади. Ҳозирги вақтларда асосан 6 тешикли накладкалар ишлатилади. Шпалага нисбатан жойлашуви бўйича релс улоқларининг осма, якка шпалада ва иккиланган шпалаларда жойлашуви фарқланади. Осма уланиш стандарт сифатида қабул қилинган бўлиб (расм 34) улар уланишнинг мустаҳкамлигини ва эластиклигини таъминлайди, ҳамда улоқ шпалалари остига балластни жойлаштириб зичлашни енгиллаштиради. Ҳарорат ўзгариши билан релслар узунлиги ҳам ўзгариб, релс туташмаси ораси узайишдан ёпилади ёки торайишдан очилади. Бу оралиқнинг катталиги таркиб ғилдиракларига кучли зарбалар бўлмаслиги учун 21 мм дан ошмаслиги керак. Ҳар бир ҳарорат ўзгаришига релсларнинг қуйидаги улоқ оралиғи мос келади t t l l p o    max  , Бу ерда γ – пўлатнинг чизиқли кенгайиш коэффициенти; pl - релс узунлиги, м; t tmax, - тегишлича жойнинг энг юқори ҳарорати ва релснинг ётқизиш вақтидаги ҳарорати.

Туташмаларда релс охирларининг узайишдан сурилиш имконияти учун релс тешиклари чўзиқроқ ва каттароқ диаметрли қилинади. Янги релслар фақат думалоқ тешикли қилиб ишланади. Автоблокировкали линияларнинг блок-участкаларини чегараловчи релслар оралиғи электр токлари ўтиб кетмаслиги учун изоляция улоғи билан туташтирилади. Уларнинг темир накладкали ва елим болтли (расм 5.35) икки турлари мавжуд. Расм 35. Изоляцияли туташманинг кўндаланг кесими: а-икки томонидан металл клеммали; б-клейболтли; 1-релс; 2-устқўйма; 3—истирма; 4-болт ости планкаси; 5-қимирлатмаёдиган планка; 6-втулка (тиқин); 7-остки изоляцияловчи қистирма; 8-таглик; 9-туташма болти; 10-гайка; 11-шайба; 12- эпоксид елимли шиша матоли изоляция; 13-болт изоляцияси. Биринчи кўринишдаги туташмада изоляция полиэтилен, текстолит ёки фибрали қистирма ва втулкалар қўйиб таъминланади. Улоқ оралиғига релс андозасига мос трикоп ёки тесктолитдан тайёрланган қистирма ҳам қўйилади. Охирги вақтларда елим болтли туташмалардан кенг фойдаланилмоқда, уларда металл накладкалар, изоляцияловчи стеклоткан қистирмалар ва изоляция втулкалари релс охирларига эпоксид елим билан ягона монолит қилиб ёпиштирилади. Электрли тортиш ва автоблокировкали линияларда улоқдан токни тўсиқларсиз ўтказиш учун махсус улоқ туташтиргичлар ўрнатилади.

Поездлар ҳаракатланганида ва асосан сурункали қиялик бўйлаб оғир ҳаракатланишларда тормозлаш натижасида ҳосил бўладиган кучларнинг таъсирида релсларнинг шпалаларда ёки шағал бўйлаб шпалалар билан бирга бўйлама силжиши содир бўлади. Бу жараёнга йўл силжиши дейилади. Икки йўлли участкаларда силжиш ҳаракат йўналиши бўйича, бир йўлли линияларда эса икки томонли бўлади. Йўл силжишини бартараф қилишнинг энг яхши усули шчебен балластидан ва ажраладиган қотириш воситаларидан фойдаланиш бўлиб, улар релсларнинг бўйлама силжишига етарли қаршиликка эга ва қўшимча қотиргичлар талаб этмайди. Ажралмайдиган ва аралаш қотиришларада йўл силжишини бартараф қилиш учун силжишга қарши мосламалар- релс тутқичлар (противоугонлар) ишлатилади. Стандарт мосламалар пружинали (расм 5.36) скоба бўлиб, релс таглигига қисиб кийгизилади ва шпалага ёпиштирилади. Ўзи поналанадиган тутқичлар (расм37) пона ва скобадан иборат бўлиб, куч таъсирида релс силжиган сари поналаниб боради. Расм 36. Пружинали релс тутқич Пружинали релс тутқичлар поналиларга қарганда енгил ва ягона деталдан иборат бўлиб бир йўлли ва икки йўлли линияларда яхши ишлайди, ишчи кучини кам талаб қилади. Улар 25 м ли релсга 18 дан 44 жуфтликкача ўрнатилади.

Расм 37. Поналанадиган релс тутқич 1 0 . Улоқсиз йўл 50 йиллардан бошлаб темир йўлларда замонавий конструкцияга эга бўлган прогрессив улоқсиз йўллар қурила бошланди. Уланишларни бартараф этиш ҳисобига йўлга тушадиган динамик таъсирлар пасаяди, ғилдиракларнинг едирилиши ва поездлар ҳаракатига қаршилик камаяди. Буларнинг ҳаммаси поездларни тортишда электр энергия ва ёнилғи сарфини камайтиради. Алоҳида релс звеноларини ўзаро пайвандлаш ҳисобига релсларни улаб боғлашлар сонининг сезиларли қисқариши ҳар километр йўлда 1,8 тонна металлни тежашга, йўлни таъмирлаш ва таъминлаш харажатларининг камайишига олиб келади. Улоқсиз йўл релсларининг хизмат муддати улоқлиларига нисбатан 20% , ёғоч шпалалар 8 – 13%, балласт – 20% кўтарилади, йўлни таъмирлашдаги меҳнат сарфи 10 – 30% камаяди. Улоқсиз йўллар учун релс тасмалари болтли тирқишлари бўлмаган стандарт узунликдаги термик чиниқтирилган Р65 ва Р75 маркали стандарт узунликдаги релслардан тайёрланади. Стационар ёки кўчма контакт сварка машиналарда электроконтакт йўли билан релслар пайвандланади. Одатда пайвандланган яхлит релс тасмаси узунлиги 800 метрдан ошмайди ва улар перегонга узунлигига мос бўлган роликлар билан жиҳозланган платформа таркибли махсус поездларда олиб келинади.

Зарурият туғилганда тасма 950метргача узайтирилади ва уни тайёрлаш учун ётқизиладиган жойда қўшимча 150 метр узунликда релслар пайвандланади. Релс тасмаларининг минимал узунлиги 250 метр бўлади. Бироқ, қисқа тоннелларда ва техник асосланган ҳолларда 250 метр ёки ундан ҳам кичикроқ (камида 150 метр) яхлит релслар ётқизилиши мумкин. Пайвандланган яхлит релс тасмаларини ўзаро улашда улар орасида икки – тўрт жуфт 12,50 м ёки ўзгарувчан узунликдаги (12,50; 12,46; 12,42; 12,38м узунликдаги тенглаштирувчи) мувозанатловчи релслар ётқизилади ва улар ёрдамида релс тасмалари узунлиги ёзги ва қишки даврларда тегишлича ростлаб турилади. Йўлга ётқизилган мувозанатловчи релсларнинг тўлиқ комплекти мувозанатловчи елка (пролёт) деб аталади. Йўлнинг етарлича мустаҳкамлигини таъминлаш учун релсли улоқлар мувозанатловчи елкаларда фақат чидамлилиги оширилган олти тешикли накладка (ён қўйма) ва улоқ болтлари билан биралштирилади. Улоқсиз йўлларнинг асосий афзаллиги унда яхши қотирилган релс тасмасининг ҳарорат кўтарилганида ёки пасайганида ўз узунлигини йўқотмаслигидир. Шу туфайли уларда сезиларли бўйлама кенгайтирувчи ёки сиқувчи 100 – 200 кН кучлар пайдо бўлиб, иссиқ ҳавода йўлни бир томонга туртилиб чиқишига олиб келади, кучли совуқда эса яхлит релс тасмаси узилиб хавфли оралиқларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Шунинг учун улоқсиз йўллар ажраладиган бириктиргичлар билан темир-бетон шпалаларга ва шчебенли балластга ётқизилади, шағал призма эса зичлаштирилади. Улоқсиз йўлни ишлатишнинг икки усули мавжуд. Биринчи усул кенг қўлланадиган бўлиб, релсларни доимий ҳарорат режимида қотиршни кўзда тутади. Иккинчи усул йил мавсумларида ҳароратнинг кескин ўзгаришларида қўлланилиб, ҳарорат кучланишларини енгиллатишни, релс тасмаларини бир йилда икки марта мавсумий баҳорги ва қишки режим бўйича қайта қотиришни кўзда тутади. Бунда тасма охиридан бошлаб релсларни шпалаларга қотиргичлар бўшатилади ва мувозанатловчи релслар ечилади. Тўқималарда кучланишни енгиллатиш уларни узайтириш ёки

калталаштиришни кўзда тутади, сўнг янги мувозанатловчи релслар ўрнатилади. Улоқсиз йўлларнинг фойдалилигини ошириш учун мувозанатловчи оралиқлар сонини қисқартиришга интиладилар, чунки уларни сақлашга барча ишлатиш ҳаражатларининг 25% сарфланади. Юқори тезликда ҳаракатланадиган участкаларда улоқсиз йўллардан фойдаланиш анча самаралироқ бўлиб, йўлнинг устки қурилишига катта талаблар қўйилади. Бунда асосий эътибор релслар юзасининг тўлқинсимон емирилишини тўхтатиш ва бартараф қилишга қаратилган. Тўлқинсимон емирилиш махсус сайқалловчи поездлар билан йўқотилади. Аралаш қотиришда релслар бешта қозиқ мих билан шпалаларнинг ҳар бир охирига қотирилади. 1 1 . Йўлларнинг уланиши ва кесишувлари. Стрелкали ўтказгичлар Ҳаракат таркибини бир йўлдан бошқасига ўтказиш учун йўлларни боғловчи ва кесиштирувчи қурилмалар қўлланади. Улар йўл устки тузилмаларининг таркибий қисмига киради. Йўллар ўзаро стрелкали ўтказгичлар ёрдамида уланади. Йўлларнинг ўзаро кесишуви эса берк (тўмтоқ, ўтказгичсиз) кесишувлар ёрдамида бажарилади. Стрелкали ўтказгичлар ва тўмтоқ кесишувлар ёрдамида йўлларнинг уланиши стрелкали кўчалар ва съездлар дейилиди. Вазифаси ва улаш шароитларига қараб стелкали ўтказгичлар якка, иккиланган ва чоррахасимон ўтказувчи турларга бўлинади. Якка ўтказгичлар оддий, симметрик ва носимметрик турларга ажралади. Оддий стрелкали ўтказгич (расм 5.38) икки йўлни ўзаро улаш учун хизмат қилади. У ўнг ёки чап томонли бўлиб ён йўлни тўғри йўлдан у ёки бу томонга оғдиришда қўлланади. Ушбу турдаги ўтказгичлар темир йўлларда энг кўп қўлланади. Стрелкали ўтказгич таркибига стрелка, крестовина ва контррелслар, уларни ўзаро боғловчи қисмлар, ҳамда ўтказгич шпалалари тўплами киради.

Расм 38. Оддий стрелкали ўтказгич чизмаси: 1-ўтказувчи механизм; 2, 4-рама релслари; 3-айри йўналтиргич (остряк); 5,8-контррелс; 6-усовик; 7- крестовина; 9-ўтказгич бруслари (шпалалар). Стрелка икки рама релслари, икки айрилар ва ўтказиш механизмидан иборат бўлиб, ҳаракат таркиби ғилдиракларини тўғри ёки ён йўлга йўналтиришга имкон беради. Айрилар ўзаро кўндаланг стрелка тортгичи билан бирлаштирилиб, унинг ёрдамида бир айри рама релсига зичлаб тақалса, иккинчиси рама релсидан ғилдирак гардиши ўркачининг эркин ўтиши учун етарли масофага қочирилади. Айрилар бир ҳолатдан бошқасига махсус стрелка узатмасининг (привод) тортгичи орқали ўтказилади. Айрилари узун бўлган ётиқ стрелкали ўтказгичларда айрилар икки тортгич орқали ўтказилади. Узатма айриларни у ёки бу ҳолатда қулфлайдиган ва уларнинг рама релсларига зич тақалишини назорат қиладиган ускуналар билан жиҳозланади. Айрининг ўткир томони унинг тиғи (остриё), охирги томони эса – ўзаги деб аталади. Ўзак маҳкамлагичлари айрининг горизонтал текислик бўйлаб бурилиб ёндош рама релсига тақалишига имкон беради. Крестовина (расм 5.39) ўзак (сердечник) ва икки усовиклардан иборат бўлиб, ғилдирак ўркачининг (гребень) релс каллакларини кесиб ўтишини таъминлайди, контррелслар эса ғилдирак жуфтларининг крестовина орқали ўтишида ғилдирак ўркачини тегишли новлар орқали ўтишини таъминлайди.

Крестовина ўзаги ишчи қирралари давомининг ўзаро кесишган нуқтаси унинг математик маркази дейилади. Усовиклар орасидаги энг тор жой крестовина бўғизи дейилади. Крестовина ўзаги ишчи қирраларининг кесишув чизиқлари орасидаги бурчак крестовина бурчаги деб аталади. Расм 39. Крестовина чизмаси: 1-усовиклар; 2-новлар; 3-ўзак; 4-крестовина охири. Ўтказгичнинг стрелка ва крестовина орасидаги бирлаштирувчи қисми тўғри участка ва ўтказувчи эгриликлардан иборат бўлади. Ушбу эгрилик радиуси крестовина бурчагига боғлиқ бўлиб, бурчак қиймати камайган сари радиус катталашиб боради. Крестовина бурчаги кичик бўлган ўтказгичлар катта тезликдаги поездлар ҳаракатига имкон беради. Стрелкали ўтказгичлар махсус бошмоқлар, тагликлар, бурама мих ва костил-михлар ёрдамида ўтказувчи брусларга ёки темир–бетон плиталарга махкамланиб, балласт призмасига қўйилади. Симметрик ўтказгич (расм 40) оддий ўтказгич каби асосисй қисмлардан ташкил топади. Аммо айрилар, крестовина ва ўтказгич эгриликларининг қисқалиги йўллар уланишини сезиларли қисқартиришга имкон беради. Симметрик ўтказгичлар станцияларда асосий йўлни икки йўлга бир хил  /2 бурчак остида тармоқлантириш учун қўлланади. Кам ҳолларда ҳар томонли носимметрик ўтказгичлар қўлланиб, улар икки йўлни ҳар хил бурчак остида улайди.

Расм 40. Симметрик стрелкали ўтказгич чизмаси: 1-тўғри йўл ўқи; 2-ён ўқи. Иккиланган ўтказгич асосий йўлни уч йўналиш бўйича ўтказишга имкон беради. Улар мураккаб конструкцияли ва нозик бўлиб жой танқислигида камдан–кам қўлланади. Чоррахасимон ўтказгичлар (расм 41) ҳаракат таркибини бир йўлдан иккинчисига иккала йўналиш бўйича ўтказишга имкон беради. Бундай ўтказгич тўрт жуфт айрилар ва тўрт крестовиналарга (икки ўткир ва икки тўмтоқ бурчакли) эга бўлади. Расм.41. Чоррахасимон стрелкали ўтказгич чизмаси: 1-тўмтоқ крестовина; 2- айрилар; 3-ўткир крестовина. Стрелкали ўтказгичлар релс турлари бўйича, айриларининг тузилиши ва крестовина бурчаги қийматига қараб фарқланади. Айрилар тўғри ва эгри чизиқли бўлиши мумкин. Эгри чизиқли айриларнинг рама релси оралиғидаги

бурчаги кичик бўлиб, ҳаракат таркиби ғилдиракларининг эгрилик бўйлаб ўтишини енгиллаштиради. Крестовина ўзаги охиридаги кенглигининг (К) ўзак узунлигига ( l ) нисбати крестовина маркаси дейилади. Крестовина маркаси қуйидагича топилади:  tg tg l K N    2 2 1 бунда α - крестовина бурчаги; N – бутун сон. Стрелкали ўтказгичлар крестовина маркаси бўйича темир йўлларда 5.3 жадвал бўйича кўйилади. Стрелкали ўтказгичларнинг ишлатилиши Жадвал 5.3 Стрелкали ўтказгич жойлашган йўл номи Стрелкали ўтказгичнинг крестовина маркаси оддий симметрик Бош ва қабул – жўнатиш йўллари 1/11* - Юк поездларининг қабул- жўнатиш йўллари 1/9 1/6 Бошқа йўллар 1/8 1/4,5 * Йўловчи поездлари фақат тўғри йўл бўйлаб ўтказилса, 1/9 маркали стрелкали ўтказгичларни қўллашга рухсат этилади. Темир йўлларда эгилувчан, айрили ва қуйма конструкцияли, тўғри йўл бўйлаб 160 км/соат гача тезликда ҳаракатланишга имкон берадиган 1/11 маркали стрелкали ўтказгичларни қўллаш кўпайиб бормоқда. Ётиқ (пологий)

1/18 ва 1/22 маркали замонавий стрелкали ўтказгичлар поездларнинг бош йўлдан ён йўлга катта тезликда ўтиш йўлларига қўйилади. Бунда ён йўл бўйлаб юриш тезлиги тегишлича 80 ва 120 км/соатни ташкил этади. Тезюрар Москва–Петербург линиясида йўловчи поездларининг тўғри йўл бўйлаб 200 км/соат тезликда юриши учун мўлжалланган Р65 1/11 маркали стрелкали ўтказгичлар қўлланган. Ушбу ўтказгичнинг конструктив тузилишида эгилувчан (гибкий) ҳаракатланувчи ўзакли крестовина қўлланган. Иш ҳолатида ўзак (сердечник) тегишли крестовина усовигининг ён қиррасига зич ёпишиб ҳаракат таркиби ғилдираклари учун релсли узлуксиз юзани ташкил этади (расм 5.42). Расм42. Ҳаракатчан узакли крестовина Йўлларнинг уланишини лойиҳалашда ва қуришда стрелкали ўтказгичларнинг ҳисоблар асосида топиладиган асосий геометрик элементларини билиш талаб этилади. 43,а расмда бўлаклар билан қуйидагилар кўрсатилади: АБ- рама релсларининг айрилардан олдинга чиқувчи қисми ( m ); БВ- айрилар узунлиги ( l a );

ВГ- ўтиш эгрилиги узунлиги; ГД- крестовина олдинги қисмининг узунлиги ( h ); ДЕ- крестовина ўзаги дум (хвостовая) қисмининг узунлиги ( q ); S - из кенглиги; О- стрелкали ўтказгич маркази, яъни йўл ўқ чизиқларининг кесишган нуқтаси; БО- айри бошланишидан ўтказгич марказигача бўлган масофа ( a 0 ); ОД- ўтказгич марказидан крестовинанинг математик марказигача бўлган масофа ( b 0 ); БД- ўтказгичнинг назарий узунлиги ( L н ); АЕ- ўтказгичнинг тўлиқ узунлиги ( L ў ). Стелкали ўтказгич асосий элементларининг ўлчамларини айрим ўқ чизиқларини лойиҳалаб ва бунда ҳосил бўлган тенгламаларни ечиб топиш мумкин. Расм 43. Стрелкали ўтказгичнинг геометрик элементлари (унсурлари) БВГД контурининг горизонтал ўққа проекцияси ўтказгичнинг назарий узунлигига тенг

      cos sin sin cos h R l L a T     Ўтказгичнинг тўлиқ узунлиги q m L L н У    . БВГД контурини вертикал ўққа проекциялаб из кенглигини топамиз.        sin cos cos sin h R l S a     Тенгламаларни ечиб стрелкали ўтказгичнинг исталган геометрик элементининг қийматини аниқлаш мумкин. Авваллари стрелкали ўтказгичлар ва темир йўл икки релс чизиқлари билан кўрсатилар эди. Аммо чизма қулайлиги ҳамда чизма ва темир йўл режасини ўқишни қулайлаштириш учун чизмада фақат йўл, съездлар, тўмтоқ (берк) кесишувлар, стрелкали кўчалар ва стрелкали ўтказгич марказлари ўқлари кўрсатилади. қуриш учун йўлларни ва стрелкали ўтказгичларни жойида белгилаш ўқ чизиқлари бўйича бажарилади ва бунда ўтказгичларнинг геометрик элемент ўлчамлари натурал (ҳақиқий) узунликда қўйилади. Шундай қилиб, 43,б расмда кўрсатилганидек, оддий стрелкали ўтказгич ўқ чизиқларда ўтказгич марказидан α крестовина бурчаги остида тарқаладиган икки чизиқ кўринишида ифодаланади. Стрелкали ўтказгичларни йўл ўқлари билан чизиш учун α бурчаги, АОқ a бўлган рама релслари бошидан ўтказгич марказигача ва ОЕқ b бўлган стрелкали ўтказгич марказидан крестовина ўзагигача масофаларни билиш керак. Крестовина маркаси ва релс турига қараб стрелкали ўтказгичларнинг асосий ўлчамлари 5.4 жадвалда келтирилган. Жадвал 4 Релс тури Крестовина маркаси Крестовина бурчаги Асосий ўлчамлар a b

Р65 1/22 2 o 35’50’’ 31,86 39,26 P65, P50 1/18 3 o 10’12,5’’ 25,56 31,96 P65* 1/11 5 o 11’40’’ 14,06 20,42 P65 1/11 5 o 11’40’’ 14,02 19,35 P50, P43 1/11 5 o 11’40’’ 14,43 19,10 P65 1/9 6 o 20’25’’ 15,19 15,85 P50, P43 1/9 6 o 20’25’’ 15,42 15,64 P50 1/6 сим 9 0 27’45’’ 6,93 10,61 * - 160 км / с гача тезликлар учун релслар нишаблиги билан. Чизмага стрелкали ўтказкични кўчириш қуйидагича бажарилади: ўтказгич марказидан белгиланган масштабда тўғри йўл ўқи бўйлаб крестовина маркасининг махраж рақамига тенг бирлик ўлчаб қўйилади ва ушбу узунлик охирида йўл ўқига перпендикуляр бир бирлик (марканинг сурат рақамига тенг) ўлчаб қўйилади; шундан сўнг олинган нуқтани ўтказгич маркази билан бирлаштирилади. Стрелкали ўтказгичлар банд қиладиган йўллар узунлигини қисқартириш, ҳамда стрелкаларга қараб туришни енгиллаштириш мақсадларида уларни ихчам жойлаштиришга ҳаракат қилинади. 44-расмда стрелкали ўтказгичларнинг ёндош жойлашув чизмалари кўрсатилган, ҳамда стрелкали ўтказгич марказлари орасидаги масофаларни ҳисоблаш формулалари келтирилган. Ўтказгичлар орасидаги тўғри қўйма қиймати 1,2 ва 3 чизмаларда ҳаракат тезлиги, йўлнинг вазифаси ва жойлашган ўрнига қараб ҳаракат таркибининг ўтишини ҳисобга олиб топилади. Ушбу қиймат миқдори 4,5 дан 25 метргача олинади. 4 ва 5 чизмаларда қўйма йўл оралиғи (е) қийматига қараб қуйидаги формулалар билан топилади: 4 – чизма учун:  b a e f     sin ва 5 – чизма учун b e f 2 sin    .

Расм 44. Стрелкали ўтказгичларнинг ёндош жойлашув чизмаси Съездлар, берк (тўмтоқ) кесишувлар, стрелкали кўчалар Йўлларни улаш учун бошқа, кенг тарқалган қурилмалардан бири стрелкали съездлардир. Бирлаштирилувчи йўлларда жойлашувига қараб съездлар оддий, чоррахасимон ва қисқартирилган бўлиши мумкин. Оддий съезд (расм 45) икки оддий якка стрелкали ўтказгичлар ва икки крестовина ўзаги оралиғида қўйиладиган бирлаштирувчи йўл (f) дан иборат бўлади.

Расм 45. Оддий съезд Съезддаги стрелкали ўтказгичлар марказларининг координатларини топиш учун ОО 1 чизиғи йўл ўқиган (КЛ) ва унга перпендикуляр чизиққа (йўл оралиғи е ) проекцияланади:  tg e f b х    cos) 2( ;  sin) 2( f b e y    . Охирги тенгламадан тўғри қўйма узунлиги ҳисобланади b e f 2 sin    . Съезд тўлиқ узунлигининг проекцияси x a X  2 . Чоррахасимон, ёки қўш съезд (расм 46) икки оддий съездларнинг кесишувидан иборат бўлиб тўрт стрелкали ўтказгич ва крестовина ўзаклари оралиғидаги тўмтоқ (берк) кесишмадан ташкил топади. Бундай съездлар икки кетма-кет жойлашган оддий съездлар учун етарлича узунликда жой бўлмаган танқис шароитларда қўлланади.

Расм 46. Чоррахасимон съезд Қисқартирилган съездлар бир-биридан узоқда катта оралиқда жойлашган йўллар уланишининг умумий узунлигини қисқартириш мақсадида қўлланади. Чоррахасимон съездлар қурилишида, ҳамда йўлларнинг, ҳаракат таркибини бир йўлдан бошқасига ўтказмасдан кесишув жойларида берк турдаги кесишмалар қурилади. Улар тўғри ва ўткир бурчак остида бажарилиши мумкин. Магистрал темир йўлларда асосан 1/9 ва 1/11 крестовина маркали ўткир бурчакли тўмтоқ кесишмалар қўлланади. Ушбу кесишмалар контррелсли икки ўткир ва икки ўтмас бурчакли тўрт крестовиналардан иборат (расм 47). Тўғри бурчакли кесишмаларда барча крестовиналар бир хил бўлади. Расм 47. Йўлларнинг ўтказгичсиз кесишуви (тўмтоқ кесишувлар)

Параллел йўлларга олиб борувчи кетма-кет жойлашган стрелкали ўтказгичли йўл стрелкали кўча деб аталади. Бундай кўча ҳаракат таркибини бирлаштирилган йўлларнинг ҳар бирига ўтказиш имконини беради. Одатда стрелкали кўча бир хил вазифали йўлларни парк деб аталувчи гурухга бирлаштиради. Асосий йўлга нисбатан жойлашуви ва оғиш бурчагига қараб стрелкали кўчалар ҳар хил кўринишли бўлади. 48 расмда асосий йўлга крестовина бурчаги α остида жойлашган стрелкали кўча тасвирланган бўлиб, улар кам йўлли паркларда қўлланади. Бурилиш бурчаги чўққиси С нуқта координаталарини унинг асосий элементларини горизонтал ва вертикал ўқларга проекциялаб топилади:    e y tg e x ;  . бу ерда e - йўл ўқлари орасидаги масофа. Расм 48. Стрелкали кўчанинг ўқ чизиқли чизмаси Уланишнинг тўлиқ узунлиги LқaқxқT. Жой танқис холатларда йўлларни улаш, ҳамда манёвр ҳаракатларида ўтиш йўлининг узунлигини камайтириш мақсадларида қисқартирилган стрелкали кўчалар, крестовина бурчагидан катта қийматли бурчак остидаги ва бошқа турдаги кўчалар қўлланади. Чекка (конечнўе) уланишлар. Йўлларнинг маташуви (сплетение) ва қўшма йўллар(совмеҳение)

Йўл тармоқларини лойиҳалашда чекка уланишлар (конечнўе соединения) деб аталувчи йўлларнинг якка ҳолда уланиши кузатилади (расм 5.49). Расм 49. Йўлларнинг чекка уланиши ОЕАС чизиғи вертикал ўқ бўйича проекцияланса қуйидаги тенглик олинади еқ(bқg)sinαқR(1-cosα)қ(bқgқT)sinα. b, e ва α ларни маълум деб қабул қилиб ва боғловчи эгрилик АД радиусининг қийматини R деб белгилаб (унинг қиймати ўтказгич эгрилиги радиусидан кам бўлмаслиги керак), тенгламадан ўтказгич ва эгрилик бошланиши оралиғидаги тўғри йўл қўймаси g узунлиги қуйидагича топилади:) ( sin sin ) cos 1( T b e b R e g           . Бунда эгрилик тангенси Т қиймати (эгрилик бошланишидан бурилиш бурчаги чўққисигача бўлган масофа) 2  tg R CD AC T     . Эгрилик узунлиги

180  R AD . Йўлларнинг маташуви (расм 5.50) маълум масофа узунлигида икки йўлни фақат бир йўл кенглигидаги ер полотносига жойлаштириш зарурияти туғилганда (масалан, кўприк каби иншоотларни таъмирлаш вақтларида) қўлланади. Расм 50. Йўлларнинг маташуви Ҳар хил кенгликдаги темир йўлларни (масалан, 1520 ва 1000 мм) ягона ер полотноси устида жойлаштиришга тўғри келса (кўприк орқали ўтиш ёки юк иншоотлари олдида), у ҳолда қўшма йўллар қурилади. Бундай ҳолатларда йўллар қўшиладиган жойларда кенг изли йўл ичида қўшимча учинчи релсли из, бир ўткир бурчакли крестовина ва бир айрили стрелкали ўтказгич ётқизилади (расм 51). Расм 51. Йўлларнинг қўшилуви 12. Темир йўл изининг тузилиши Релсли изларнинг тузилиши ҳаракат таркиби ғилдирак жуфтларининг тузилиши билан чамбарчарс боғлиқ. /илдирак жуфтлиги издан тушиб кетмаслиги учун чети бўйлаб йўналтирувчи бўртиқ чамбараги бўлган

ғилдираклар зичлаб мустаҳкамланган пўлат ўқдан иборат. Ҳаракат таркиби ғилдираклари юмалаш юзасининг ўрта қисми 1/20 нисбатида конуссимон қилиб ишланган бўлиб, унинг бундай тузилиши горизонтал кучларга катта қаршилик кўрсатади, йўлнинг носозликларига сезувчанликни камайтиради, ғилдирак жуфтларининг стрелкали ўтказгичлардан ўтишини қийинлаштирадиган новсимон ўймалар ҳосил бўлишининг олдини олади ва бир текис сийқаланишини таъминлайди. /илдиракларга мос равишда йўл релслари ҳам 1/20 нисбатда қия ўрнатилади. Бунинг учун ёғоч шпалаларда релс остига махсус понасимон таглик қўйилади. Темир-бетон шпалаларнинг релс ўрнатиладиган устки қисми эса шу қияликка мослаб тайёрланади. Релс каллаг ининг ички қирралари орасидаги масофа темир йўлларда из кенглиги дейилади. Ушбу кенглик ғилдираклар орасидаги масофага (1440±3 мм), икки ғилдирак йўналтирувчи бўртиқ чамбарагининг қалинлиги (25- 33мм) ва ғилдиракларнинг релс бўйлаб эркин ҳаракатланиши учун ғилдирак ва из оралиқ кенглигини қўшган ҳолда ҳисобланади. МДҲ давлатларида, шу жумладан Ўзбекистонда темир йўл изларининг кенглиги 1520 мм қабул қилинган бўлиб тўғри ва радиуси 349м. дан ортиқ бўлган бурилишларда из кенглигини кенгайиш томонига 6мм. ва торайиш томонига 4мм. гача ўзгаришга рухсат этилади. Темир йўлларда 1972 й.гача амалда бўлган 1524мм из кенглигидан ўзгартирмай фойдаланишга рухсат этилган.

Расм. 52. Ғ илдирак жуфти кўриниши Техникавий фойдаланиш қоидаларига биноан йўлнинг икки релс сатҳи тўғри участкаларда баробар бўлиши керак. Тўғри участканинг тўлиқ узунлиги давомида бир томон релс сатҳининг иккинчисидан 6мм баланд бўлишишга рухсат этилади Йўл қурилишида релсларнинг туташиш жойлари икки из бўйлаб тўғри учбурчак остида аниқ қарама-қарши жойлашган бўлиши керак. Бундай жойлашув ўзаро силжиган туташишларга қараганда ҳаракатни осойишта бажариш, ғилдирак жуфтларининг релсга урилишини ва вагон чайқалишини камайтириш, ҳамда релс-шпалали йўл панжарасини йўл ётқизувчи механизм ёрдамида тайёр ҳолда алмаштириш имконини беради Алоҳида ғилдирак жуфтлари ўзининг вертикал ўқи атрофида айланмаслиги учун вагон ёки локомотивларнинг икки ва кўпроқ ғилдирак жуфтлари алоҳида рамаларда қаттиқ бириктирилади. Бундай

яхлит рама билан бириктирилган четки ғилдирак ўқлари орасидаги масофа ғилдирак базаси дейилади. Ғ илдирак жуфтларининг рама орқали қаттиқ бирикиши уларнинг релслардаги ҳолатини барқарорлаштиради, аммо кичик радиусли бурилишлардан ўтишини қийинлаштиради. Шунинг учун замонавий ҳаракат таркиби кичик базали аравачалар билан жиҳозланади. Бурилишларда темир йўлнинг тузилиш хусусиятлари. Бурилиш жойларда темир йўлнинг тузилиши ўзига хос хусусиятларга эга, жумладан: ташқи релснинг ички релсга нисбатан баландроқ бўлиши, ўтиш айланасининг қўйилиши кичик радиусларда изнинг кенгайиши, ички из бўйлаб қисқартирилган релсларнинг қўйилиши, йўлнинг кучайтирилиши, икки йўллик ва кўп йўллик линияларда йўл ўқлари орасидаги масофанинг катталашиши. Расм. 53. Вагоннинг йўлнинг эгри қисмида ҳаракатланиши Ташқи релснинг баландроқ қўйилиши бурилишларда эгрилик радиуси 4000 м ва ундан кичик бўлганда, релсларга юкламанинг тахминан бир

хил тақсимланишини ва марказдан қочма кучлар тасирининг камайишини таъминлаб, ушбу кўтарилиш қиймати қуйидагича топилади. H +12,5 . v 2 / R Формулада v - ҳаракат тезлиги, км/с R - эгрилик радиуси, м Ҳаракат тезлиги ўртача белгиланган қийматда бўлиши керак. Агар тезлик ўртача қийматдан камайиб кетса ички релсга юкланиш кучаяди ва унинг тақсимланиши бузилади. Ҳаракат таркиби юриш қисми ғилдирак аравачаларининг бурилиш эгриликларидан яхши ўтишини таминлаш учун из оралиғи қуйидаги миқдорда кенгайтирилади. S + q max + f т +4, бунда f т - ташқи из бўйлаб бурилиш стреласи (найзаси) q max - ғилдирак чамбаракларининг ташқи томонлари орасидаги масофа , мм 4-изнинг торайиш меёри, мм Эгрилик жойларда из кенглиги меёрлари қуйидагича белгиланган: R ≥ 350 м бўлганда - из кенглиги 1520 мм R қ 349-300 м да - 1530 мм R ≤ 299 м бўлганда - 1535 мм Ўтиш эгрилигини қўйиш . Тўғри йўлнинг айлана радиусли эгрилик билан уланиши улар орасида ўтиш эгри йўлини қуриш орқали бажарилади. Ўтиш эгри йўли тўғри йўлни айлана бурилиши билан режада ва профилда оҳиста уланишини таъминлайди. Ўтиш эгрилиги режада чексиз катта радиусдаги эгриликнинг айланма радиусигача радиоидал спирал тенгламаси асосида ўзгариб боради. Ташқи релснинг кўтарилиши ва ўз оралиғининг кенгайиши ушбу ўтиш эгрилиги чегарасида аста бажарилади.

Ички из бўйлаб кичрайтирилган релс қўйилиши эгриликларда релс туташмаларининг иккала изда радиус чизиғи бўйлаб жойлашганини таъминлашдир. Акс ҳолда туташув жойлари ўзаро сурилиб ҳаракат нотекислигини келтириб чиқаради. Бурилиш жойлар учун эгри изларнинг мос қисқаруви белгиланган меёрларда релс тайёрловчи заводларда бажарилади. 1200 м дан кам радиусли эгриликларда тўғри йўл билан уланишнинг мустаҳкамлигини таъминлаш учун йўл кучайтирилади. Бунинг учун балласт призмаси, ер полотноси ташқи томондан кучайтирилади, шпалалар сони кўпайтирилади ва релслар остига махсус кенг елкали тагликлар қўйилади. Икки ва кўп йўллик участкаларда қурилиш габарити талабларига асосан ўтиш эгрилигидан бошлаб йўл ўқлари орасидаги масофа тегишлича кенгайтирилади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

Похожие

Йўл хўжалиги

Йўлнинг қисмлари. Йўл режаси. Йўл бўйлама кесими. Йўл кундаланг кесими.

Йўл пойини лойихалаш. Йўл пойи ён қиялиги. Йўл пойининг устиворлигини ва мустахкамлигини таъминлаш.

Йўл-транспорт ҳодисалари

Йўл тўшамаси конструкциялари