Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш - Транспорт - Рефераты

Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

222 KB

Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш Режа: 1. Ташиш ва тижорат ишларини ташкил қилиш 2. Юклар ва йўловчилар ташишни режалаш 3. Юк ва тижорат ишларини ташкил қилиш. Ортиш- тушириш ишларини комплекс механизациялаш 4. Темир йўлларда ташишни ташкил қилиш 5. Вагонлар оқимини ташкил этиш

1. Ташиш ва тижорат ишларини ташкил қилиш Умумий тушунчалар. Ташиш жараёни йўловчиларга хизмат кўрсатиш ва ташиш, юкларни ортиш, тушириш, улар учун вагонларни бериш ва олиш,вагонларни поезд тартибларига қўшиш ва темир йўл участкалари бўйлаб харакатлантириш каби ишларни ўз ичига олади. Темир йўлларда ташиш жараёнини ташкил қилиш ва ҳаракатни бошқариш қуйидаги принциплар асосида олиб борилади: ҳаракат хавфсизлиги ва юклар сақланганлигини шартсиз бажариш; ташиш жараёнининг барча босқичларида интенсив технологияларни қўллаш, меҳнатни ва бошқаришни илмий асосда ташкил қилиш, барча бўлимларнинг ҳамкорликда ишишлашини таъминлаш; техник воситалардан самарали ва тежамкорлик билан фойдаланиш; йўловчиларга юқори савияда хизмат кўрсатиш; бошқа транспорт турлари билан ҳамжиҳат ишлаш ва бошқалар. Ушбу принципларга амал қилиш темир йўллардан фойдаланишнинг асосини ташкил қилиб, йўловчи ва юкларни ташишни тезкорлик ва тежамкорлик билан бажаришга имкон яратади. Темир йўллардан фойдаланиш ишларини ташкил қилиш мунтазам такомиллашиб боради ва унинг заминида вагонлар оқимини илмий асосда ташкил этиш, поездлар ҳаракатини жадвал асосида аниқ бажариш, поезд ва юк ишларини техник меёрлаш, тезкор режалаш ва бошқариш омиллари ётади. 2. Юклар ва йўловчилар ташишни режалаш Темир йўлларда юк ва йўловчилар оқимининг ҳосил бўлиши. Юк ва йўловчилар транспорт ишининг асосий меҳнат объектларидан бўлиб, ҳар қандай маҳсулот транспортда жўнатишга қабул қилинганидан, то истеъмолчиларга топшририлгунча транспорт учун юк ҳисобланади.

Товарлар жўнатиш учун йиғиладиган махсус жойлар юк ҳосил қилувчи жойлар ва юклар келтириб тушириладиган махсус жойлар юк қабул қилувчи жойлар деб аталади. Юк қабул қилувчи ва жўнатувчи жойларга асосан саноат корхоналари, жамоа ҳўжаликлари, ер усти кон ва шахталари, карьерлар, темир йўл ва автомобил юк бекатлари, портлар, қурилиш майдончалари, базалар, омборлар ва хокозолар киради. Айрим ҳолларда юк жўнатиш ва қабул қилиш жойлари бирлаштирилган бўлиши мумкин. Бундай жойларда қабул қилинган юк партиялари сархилланиб (сортировка) ва гуруҳланиб қайта жўнатилиши мумкин. Маълум вақт бирлигида тонна ҳисобида қабул қилинган ва жўнатилган юклар ҳажми шу жойнинг юк обороти дейилади. Шунингдек, маълум вақт бирлигида жўнатилган ва қабул қилинган йўловчилар сони ана шу жойнинг йўловчи обороти (айланмаси) дейилади. Юк жўнатиш жойидан қабул қилиш жойига маҳсулот юбориш натижасида юк оқими ҳосил бўлади. Худди шунингдек йўловчилар жўнатишда йўловчилар оқими ҳосил бўлади. Бирор йўналишдаги барча юклар миқдори ёки ҳаракатдаги умумий йўловчилар сони шу йўналишдаги юк ёки йўловчилар оқими ҳисобланади. Юк ва йўловчилар оқими ўз йўналишлари бўйича бир томонлама ёки икки томонлама бўлади. Ташиш миқдори жиҳатидан кичик бўлган йўналиш орқа томонга йўналиш деб қабул қилинган. Ташиш миқдори жиҳатидан улар ўртасидаги мавжуд тавофут юк ва йўловчилар оқимининг йўналишлари бўйича нотекислиги деб аталади. Айрим иқтисодий ва географик минтақалар бирор аниқ ишлаб чиқариш кучлари бўйича иқтисослашган бўлса, бундай минтақаларнинг ҳар бирида кўп миқдорда юқори сифатли ва арзон маҳсулотлар, ҳамда буюмлар чиқарилиши мумкин, улар иқтисодий минтақа эҳтиёжларини қондирибгина қолмай, балки мамлакатнинг бошқа бир қанча минтақалари талабларини ҳам қондириши, ёхуд бошқа мамлакатларга ҳам ташилиши мумкин. Бундай ҳолларда иқтисодий туманлараро турли хом ашёлар, яримфабрикатлар ва

тайёр буюмлар, ёнилғи алмашинуви ва пировард натижада уларнинг ташилишига зарурият туғилади. Тайёр маҳсулот, хомашё, ярим фабрикат маҳсулот ва буюмлар ва ёнилғиларни бирор иқтисодий минтақага қай миқдорда олиб келиш ёки аксинча бошқа минтақага юборишни аниқлаш учун вақти-вақти билан иқтисодий минтақалар транспорт - иқтисодий балансларини тузиб туриш зарур. Мана шундай транспорт – иқтисодий баланслар ишлаб чиқарувчилар ва истеъмол қилувчиларни бирлаштирувчи восита бўлиб, ташиш ишлари режаларини белгилашга асос бўла олади. Ташиш ишларини режалаштириш темир йўл транспорти ишини режалаштиришнинг асоси бўлиб, унинг фойдаланиш, капитал қурилиш- таъмирлаш, молиявий ва бошқа бўлинмалари, ҳамда темир йўллардан фойдаланиш ишларининг техник меёрларини белгилашга имкон яратади. Масалан, ташиш ишлари кўрсаткичлари асосида ҳаракат воситаларининг ўтадиган йўли, вагонлар ва локомотивларнинг ишчи парки, йўллар бўйича вагонлар ва бўш вагонларни топшириш каби меёрлар белгиланади. Режалаштирилган ташишлар ҳажми асосида темир йўлларнинг ёнилғи, электр энергияси, материалларга бўлган эҳтиёжи, ишчи ва хизматчилар сони, маош фонди, ташиш харажатлари, даромад ва тушумлар, ишлаб чиқариш самарадорлиги, ташиш таннархи кабилар ҳисобланади. Темир йўлларда ташиш ҳажмлари ва уларни режалаштириш саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, капитал қурилиш, моддий-техник таъминот, ташқи ва ички товар алмашинуви режалари асосида олиб борилади. Ташишни режалаштириш ва бажаришдан асосий мақсад мамлакатнинг ташишга бўлган барча эҳтиёжларини тўла қондириш, ташиш жараёнига кетадиган сарф-харажатларни камайтириш, ҳалқ ҳўжалигида транспорт- иқтисодий алоқаларни рационаллаштириш, ташиш ишларини транспорт турлари орасида иқтисодий самарали тақсимлаш ва бошқалар. Шу мақсадларда вагонларнинг юк кўтариш қобилияти ва сиғимидан тўла фойдаланиш, ҳаракат таркибларининг бўш қатновини камайтириш,

ташишнинг йил даврлари бўйича нотекислигини камайтириш, ҳалқ хўжалиги тармоқлари эҳтиёжларининг фаслий ўзгаришларини ҳисобга олиш кабилар ҳисобга олинади. Ташишларни режалаштиришда бир хил юк оқимларини қарама-қарши йўналишларда ва ўта узоқ масофаларга ташишларни камайтиришга, ҳар бир транспорт тури бўйича унга хос ва мақбул юкларни тегишли ҳажмларда ташишларни ҳисобга олиш ва номаъқул ташишлар олдини олишга эътибор қаратиш лозим. Ташишларни режалаштиришда юк айланмаси, вагон ҳисобида бир кунлик ўртача юк ортиш, поезднинг ўртача массаси, вагоннинг статик юкланиши, ўртача ташиш масофаси каби кўрсаткичлар белгилаб чиқилади. Бир кунлик ўртача юклаш вагон ҳисобида қуйидагича топилади: ст йил орт Р 365 Q U   Бунда Q йил -йил давомида жўнатилган юклар миқдори, т; Р ст -вагоннинг статик юкланганлиги, т. Вагоннинг статик юкланганлиги ҳар бир юк тури бўйича    орт орт ст U Р Р Бунда  ортР -жами юкланган юклар миқдори, т;  орт U - юклар ортилган вагонлар сони. Юкларнинг ўртача ташиш масофаси тонна-километр ҳисобидаги умумий юк айланмасини тонна ҳисобидаги умумий ташилган юк миқдорига бўлиб топилади, яъни

    р l р lўрт3. Юк ва тижорат ишларини ташкил қилиш. Ортиш-тушириш ишларини комплекс механизациялаш Темир йўлларда юк ва тижорат ишлари « Ўзбекистон темир йўллари « ДАТК Низоми асосида ташкил қилинади. Юк ишлари умум фойдаланувли ва умум фойдаланувда бўлмаган жойларда бажарилади. Умум фойдаланувли жойларга станциялардаги юк ҳовлилари ва темир йўл бошқарувида бўлган бошқа ортиш-тушириш пунктлари кириб, уларда одатда ортиш-тушириш жараёнлари тўпланади. Умум фойдаланувда бўлмаган жойлар бошқа ташкилот, корхона ва муассасаларга қарашли темир йўлли омборхоналар, майдончалар ва бошқа пунктларидан ташкил топади. Ташишга кўрсатиладиган юкларнинг 80% дан ортиқроғи магистрал темир йўл тармоқларининг узвий давоми бўлган корхона ва ташкилотларнинг темир йўлларида ортилади ва туширилади. Бундай йўллар шохобча йўллар деб аталади. Темир йўлларнинг ўз шохобча йўли бўлган корхона билан ўзаро муносабатлари ҳамда вагонларни узатиш ва йиғиш тартиблари шохобча йўлларидан фойдаланиш, вагонларни узатиш ва йиғиб келиш шартномалари орқали бажарилади. Агар бир саноат ноҳиясидаги корхоналарнинг тарқоқ жойлашган транспорт цехлари ТЙШЙ (ППЖТ) деб номланадиган хўжалик ҳисобидаги транспорт бирлашмасига кирса, ушбу бирлашма билан шохобча темир йўлларини ишлатиш бўйича шартнома тузилади. Локомотив ва вагонлардан унумли фойдаланиш, уларнинг туришини камайтириш, ортиш-тушириш ишларини жадаллаштириш ва маблағларни тежаш мақсадида шохобча йўллар ва улар туташадиган станция ишлари ягона технологик жараён асосида ташкил этилади. Бунда вагонлар билан ишлаш технологияси корхонадаги ишлаб-чиқариш жараёни ритми (маром)

билан боғланади. Шу мақсадларда станция ва корхоналар шохобча йўлларининг ортиш-тушириш механизмлари ва бошқа техник жиҳозлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган шохобча йўллар Низом асосида темир йўллар бошқарувига топширилади. Ортиш ва тушириш ишларидан ташқари станцияларда қуйидаги тижорат ишлари бажарилади: юкни тайёрлаш, тортиш ва ташишга қабул қилиш, ташиш ҳужжатларини расмийлаштириш, ташиш ҳақи йиғимларини (сбор) ундириш, вагонларни пломбалаш (тамғалаш), станцияда юкларни сақлаш, келган юкларни олувчиларга топшириш ва бошқалар. Юклар одатий фоизларда юкли тезликда ва тезлаштирилган поездларда (тез бузилувчан маҳсулотлар, тирик жонзотлар) катта тезликда оширилган тариф бўйича ҳақ тўлаб ташилиши мумкин. Булардан ташқари, юкларни йўловчи поездларининг багаж вагонларида ёки махсус почта-багаж поездларида йўловчи поезд тезлигида ҳам ташиш йўлга қўйилган. Вагонларни ортиш жойига қўйишдан (беришдан ) олдин унинг ушбу юкни ташиш учун яроқлилигини аниқлаш мақсадида техник ва тижорат кўриги ўтказилади. Ҳар бир юкли жўнатма учун, хоҳ у вагонбай, хоҳ майда жўнатма бўлсин, ҳамда бутун маршрут ёки вагонлар гуруҳи ва контейнерлар комплекти учун жўнатувчи устама (накладная) деб аталадиган юк ташиш учун асосий хужжатни тузади. Накладная ташиш жараёнида бутун йўл давомида юк билан бирга бўлади ва охирги манзил станциясида юк билан бирга олувчига топширилади. Юклар ташиш учун жўнатувчи томонидан тайёрланади ва накладной билан биргаликда ортиш жойида олувчи-берувчига кўрсатилади. У юкнинг ғилофланишини, жўнатувчи маркировкасини (тамғаланишини) ва унда олувчи номи ва манзилини текширади, рўйхатга қўяди. Маркировкада юк номи, ўринлар сони ҳамда жўнатувчи темир йўл ва станция номи кўрсатилади. Станциянинг товар идорасида (контора) ташиш ҳақи ҳисобланади (махсус Тариф амалномаси-Тарифное руководство бўйича) ва

уни накладнойга ёзиб қўйилади. Ундан ташқари темир йўллар ортиш, тушириш, тортиш ва шохобча йўлларга узатиш бўйича қўшимча йиғмалар олади. Аксарият темир йўл бўлимларида ташиш ҳақи минтақавий (бўлим) замонавий ҳисоблаш тизимлари билан жиҳозланган технологик марказ томонидан ҳисоблаб ундирилади. Товар идорасида накладной асосида йўл ахборотномаси (дорожная ведомость) тузилади. Ведомость ташиш режаларининг бажарилиши рўйхатини тузиш ва ҳисобот учун, юк келгани ҳақидаги ва ташиш ҳақлари ундирилганлиги ҳақидаги ҳисоботлар учун керак бўлади. Тарозибон томонидан ҳар бир ортилган вагон учун вагон варақаси (вагоннўй лист) тузилиб, унда вагон ва юк жўнатилмалари ҳақидаги маълумотлар, накладной рақам билан кўрсатилади. Вагон варақаси бўйича тушириш вақтида юкнинг мавжудлиги текширилади ва поезд массасини топишда вагонлардаги юклар массаси ҳисобга олинади. Юкларни ташиш хужжатлари техник идорага юборилиб, у ерда ҳар бир тузилган вагонлар таркиблари учун поезд хужжати- натура варағи тузилади. Натура варағида поезд рақами, поезд тузилган ва етиб бориш станциялари, вагонларнинг таркибдаги тартиб рақамлари, поезд массаси, узунлиги ва бошқа маълумотлар кўрсатилади. Натура варағи бўйича поездлар қабул қилинади ва топширилади, юк ҳужжатлари терилади, қабул қилинади ва топширилади, станцияларда поездлар тарқатилади ва қайта тузилади. Ҳозирда юк ва поезд ҳужжатларини тузишнинг машиналаштирилган тизимлари мавжуд бўлиб, унинг ёрдамида ҳар бир вагоннинг темир йўл тармоқларида турган ўрни ва ҳаракатланишини кузатиш ва керакли ҳисобот ҳужжатларини тузиш имконини беради. Мижозлар томонидан жўнатиладиган айрим юклар ташиш жараёнида тегишли шарт ва шароитлар таъминланишини талаб этади. Масалан, дон маҳсулотларини ташиш олдидан тозаланган ва ювилган, айримлари эса ювишдан олдин дезинфекция қилинган ёпиқ вагонларда бажарилиши керак.

Руда, кўмир ва бошқа қишда қотиб қолиши мумкин бўлган юклар олдиндан қуритиб сувсизлантирилиши керак, оммавий равишда тушириладиган музлаб қолган юклар тушириш пунктларида махсус иситкичларда иситилиши ёки механик усулда юмшатилиши керак. Темир йўлларда ёнувчан, портловчи ва бошқа оғир оқибатлар келтириб чиқарувчи юклар ҳам ташилади. Бундай юклар хавфли юклар дейилиб, иссиқлик ва кимёвий таъсирчанлиги бўйича (портловчи моддалар, сиқилган ва суюлтирилган газлар, ўз-ўзидан ёниб кетувчи моддалар ва бошқалар) гуруҳларга ажратилади. Бундай гуруҳларнинг ҳар бирини ташиш учун тегишли шарт-шароитлар талаб этилади ва уларга амал қилиш мажбурийдир. Темир йўл транспортида, ҳамда аралаш темир йўл-автомобил ва темир йўл-сув алоқа йўлларида юкларни контейнерларда ташиш кенг тарқалган. Контейнер парки темир йўлларнинг универсал контейнерларидан ва махсус (тез бузилувчан, қуйиб ташиладиган ва бошқалар), юк жўнатувчиларга тегишли контейнерлардан иборат. Катта тоннажли, массаси 20т ва ундан кўп бўлган контейнерларда юкларни ташиш тезкорлик билан ривожланиб бормоқда. Жўнатувчи омборларида ортилган контейнерлар автомобиллар билан темир йўл станцияларига ташиб келтирилиб кранлар ёрдамида контейнер майдончасига туширилади, кейин у ердан темир йўл платформаларига ортилади. Бориш станциясига етгандан кейин контейнерлар у ердаги контейнер майдончасига туширилади ёки автомобилларга ортилиб олувчилар омборига етказиб берилади. Контейнерлар кўп айланишли ташувчи тара бўлиб, юкларни ғилофламай ташиш, ёғоч материалларни (тахталарни) ўраш, матоларни, металл ленталар ва михларни тежаш имконини беради. Контейнерларда ташиш юкларни жўнатувчи омборларидан олувчи омборларигача оралиқ базаларда қайта ишламай транзит ҳолда етказиш ва ортиш-тушириш ишларини тўлиқ механизациялаш имконини беради. Ишлаб-чиқариш меҳнат

самарадорлиги майда жўнатмалар билан ташишга нисбатан 4-5 маротаба унумлироқ бўлади. Умуман юкларни контейнерларда ташиш ҳалқ хўжалиги бўйича сезиларли иқтисодий самара беради. Айрим темир йўл линияларида махсус контейнерли поездлар ҳаракати юкларни тезкор етказиш мақсадида йўлга қўйилган. Кучли кранлар, контейнерларни илиш ва бўшатишни автоматлаштирувчи мосламалар билан жиҳозланган контейнер станциялари ҳам ташкил этилган. Айрим темир йўллар контейнерларни ташиш бўйича замонавий ҳисоблаш воситалари- компютерлар билан жиҳозланган, «АБТ-контейнер» - контейнерларни ташишнинг автоматлаштирилган бошқариш тизими деб номланувчи тизимлар ишга туширилган. МДҲ давлатлари темир йўлларида юкларни 20 ва 30 тоннали контейнерларда жўнатувчи омборларидан олувчи омборларигача ҳар хил транспорт турларини қўллаб етказувчи ягона контейнер транспорт тизими ҳам амалга оширилган ва ушбу тизимда ишларни комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш воситалари қўлланилган. Катта тоннажли контейнерларни ҳалқаро ташишларда кенг қўллаш ташиш масофасини сезиларли даражада камайтирш имконини беради. Темир йўлларда ғилофли-қадоқли юкларни пакетларда (ўралган ҳолда) ташиш уларни «вагон-автомобил» ва аксинча вариантларда қайта ортиш ишларини тўлиқ механизациялашга имкон яратади. Пакетларда ташиш тегишли ташиш харажатларини 15-30% тежаб, меҳнат самарадорлигини ортиш-туширишда 3-4 баробар оширади. Бунда автомобилларнинг вагонларнинг юк ишлари остида туриши кескин қисқаради. Юкларни поддонларга (тагликларга) қўйиш уларни қават-қават тахлаб омборхона майдонларидан тўлиқ фойдаланиш имконини беради. Вагонларнинг юк кўтариш қобилиятидан тўлиқ фойдаланиш учун юкларни зичлаштириб ортиш усуллари кенг қўлланилади. Масалан, ёғоч материалларни очиқ вагонларга пакетли ва тепа қисмида габаритнинг

торайган юқори қисми бўйича «шапка» билан ортиш юк ҳажмини кўпайтиради. Ташиш жараёнида юкларни тезкор ва сифатли сақлаб ташишга алоҳида эътибор қаратилади. Шу мақсадларда юкнинг даражаси, ташиш усули, тури ва тезлигига қараб ташиш муддатлари белгиланади. Ташиш шартномаларининг бажарилиши, вагонларнинг ортиқча унумсиз туриб қолиши, вагонларни бериш ва олиш вақтларида йўқотишлар бўйича жавобгарлик темир йўл Низомига мувофиқ темир йўллар, жўнатувчилар ва олувчилар зиммасига юкланади ва тегишли жарималар солинади. Юк ишларини бажариш, уларни сақлаш учун темир йўллар ёпиқ омборлар, контейнер ва тўкма юк майдонлари, тарози хўжалиги ва бошқа иншоот ва қурилмалар мажмуи билан таъминланган. Ёпиқ омборларда темир йўл ичкарида ёки ташқаридан жойлашган бўлиши мумкин. Юкларни кўп қаватли қилиб тахловчи кранлари бўлган омборлар ҳам мавжуд. Расм-1. Темир йўл изи киритилган ёпиқ юк омбори: а – кесим; б – режавий кўриниш

Омборхоналар ичида юкларни олиб юриш учун аккумляторли электрокаралар ва ички ёнар двигателли автокаралар (аравачалар) қўлланади. Сочма, донали ва енгил донали юклар горизонтал ва қияликлар бўйлаб конвеерлар (транспортерлар) ёрдамида ҳаракатланади (ташилади). Контейнерларда, поддонларда ва яшикларда ташиладиган юкларни очиқ платформалар ва майдончалар бўйлаб ташиш учун автоортгич (автопогрузчик), ёпиқ омборлар ичида эса вилкали электроортгичлар қўлланади. Бу икки турдаги механизмлар керакли олиб қўйиладиган ускуналар билан жиҳозланади. Сочма ва донали тўкма юкларни ортиш- туширишда чўмичли трактор-орткичлар қўлланади. Шу мақсадларда очиқ платформалар ва майдонларда темир йўл излари бўйлаб, гусеница (кенг занжир тасма ғилдиракли ва автомобил ғилдиракларида юрадиган стрелали кўтарувчи кранлар ҳамда чорпояли (козловой) ва кўприкли кранлар қўлланади. Сочма юклар учун қўлланадиган кранлар грейферлар (икки паллали чўмич), донали-ғилофли юклар ва контейнерлар учун –илгак ва бошқа махсус мосламалар билан жиҳозланади. Тўкма сочилувчан юклар ўзи тўкувчи вагонлардан эстакада ёки кўтарма йўллар орқали, юк айланмаси жуда катта бўлганда махсус вагон ағдаргичлар ёрдамида тўкиб туширилади. Юқорида санаб ўтилган барча машина ва механизмлар юк ортиш-тушириш ишларида қўлланиладиган қурилма ва воситаларга киради. Ушбу комплексда ҳар хил бункерлар ва ортувчи эстакадалар ҳам қўлланади. 4. Темир йўлларда ташишни ташкил қилиш Темир йўлларда йўловчилар ташишни истиқболи ривожлантириш ва ташишни ташкил қилишнинг асосий мақсади аҳолининг ҳаракатланишга бўлган барча талаб ва эҳтиёжларини қондириб, вокзалларда ва поездларда йўловчиларга юксак савияли хизмат кўрсатишдан иборат.

Йўловчилар ташишнинг ривожланиш истиқболлари аҳолининг сон жиҳатдан ўсиши, темир йўллар ва бошқа транспорт турлари бўйича ҳаракатчанлигининг ошиши билан бевосита боғлиқдир. Ўзбекистонда аҳоли ва ишчилар ресурсининг ўсиб бориши нисбатан юқори бўлиб, баъзи башоратларга кўра 2010 йилга келиб аҳоли сони 28 млн. кишидан ва ишчилар сони 15 млн. кишидан ошиши керак. 2010 йил шаҳарларда яшовчи аҳоли тахминиан 36 % ни, қишлоқ жойларда 64%ни ташкил этиши мўлжалланмоқда. Ўзбекистонда туризмнинг ривожланиши жадал суръатлар билан бормоқда ва бунда мамлакатимиздаги тарихий ва меъморчилик ёдгорликларининг ниҳоятда кўплигининг аҳамияти катта. Ўзбекистонда туризм ривожи учун бениҳоя катта имкониятлар мавжуд бўлиб, ҳозирда кўплаб энг замонавий меҳмонхоналар қурилиши олиб борилмоқда, санъат асарлари, ёдгорликлар яратиш ва транспорт сервисини юқори даражага кўтариш устида катта ишлар олиб борилмоқда. Ҳисоблар натижасида 2010 йилга бориб йўловчи ташиш бозоридаги рақобатдошлигини ошириш натижасида шаҳарлараро алоқаларда умумбажарилувчи йўловчилар айланмасида 25 % ва шаҳаратроф йўналишларида 16 % йўловчиларни темир йўллар орқали ташиш кўзда тутилмоқда. Йўловчилар ташишни белгилашда йўловчилар оқимининг йўналишлари ва йил фасллари, шаҳаратроф йўналишида эса ой, кун ва ҳатто соатлар бўйича тақсимланиши аниқланади. Бу мақсадларда йўловчилар оқимини ўрганиш натижаларидан фойдалнилади. Йўловчи поездлари уч гуруҳга бўлинади: узоққа-700 км дан ортиқ масофаларга қатновчи, маҳаллий-150 дан 700 км гача ва шаҳаратроф- 150 км гача бўлган масофаларга қатновчи поездлар. Узоққа ва маҳаллий йўналишларда қатнайдиган поездлар юриш тезлиги ва тўхташлар сонига қараб тезюрар ва йўловчи поездларга бўлинади. Тезюрар поездлар катта тезликларда юради ва фақат катта станцияларда

тўхтайди. 2004 йилдан бошлаб Тошкент-Самарқанд йўналиши бўйича тезюрар электрпоезди қатнай бошлади. «Регистон» деб аталувчи ушбу экспресс поезд 345 км йўлни ўн соатда босиб ўтади. Поезд вагонлари юмшоқ ўриндиқлар ва барча қулайликларга эга бўлиб йўловчиларга ҳузурбахш шароитлар яратади. Йўловчи поездларининг тезюрар поездларга нисбатан тезлиги камроқ бўлиб, улар асосан барча станцияларда тўхтайдилар. Почта ва багаж тезюрар йўловчи ва почта – багаж поездлари таркибларига қўшиладиган махсус вагонларда ташилади. Йўловчиларга қулайлик мақсадида узоққа қатновчи поездларнинг бошланғич манзилдан жўнашини кечки вақтларга, охирги манзилларга етиб келишини эрта тонгга режалаштириб поездларнинг юриш жадваллари тузилади. Маҳаллий ва шаҳаратроф поездларининг қатнаш жадвали эса йўловчилар оқимининг асосий қисмига қулай вақтларга, шаҳардаги корхоналарга келадиган ишчи-хизматчиларнинг иш вақтига боғлаб тузилади. Оддий поездлардан ташқари узун таркибли, узунлиги оширилган ва бирлаштирилган йўловчи поездлари ҳам фарқланади. Узун таркибли йўловчи поезди айни поездни тузиш чизмасидагидан кўпроқ вагонларга эга бўлади. Узунлиги оширилган йўловчи поезди таркибларидаги вагонлар сони 20 дан ортади. Икки йўловчи поездлари ўзаро бирлаштирилиб, уларнинг ҳар бирининг бошида ишлаб турган локомотивлари бўлса, бундай поездлар бирлашган йўловчи поездлари дейилади. Йўловчи ташишнинг умумий ҳажмида шаҳаратроф ташишларининг улуши катта. Шаҳаратроф ташишларнинг характерли ҳусусиятлари, ушбу турдаги поездларнинг йўловчиларни чиқариш ва тушириш учун кўп тўхташи, ҳамда ҳаракатнинг йил фасллари, ҳафта кунлари ва соатлар бўйича нотекислиги ва ўзгариб туришидан иборат.

Шаҳаратроф йўналишлардаги йўловчилар оқими жуда кўп бўлса уларга қулайлик яратиш мақсадида «зонали ҳаракат» деб номланувчи жадвал бўйича ҳаракатни ташкил қилиш усули қўлланади. Бунда шаҳаратроф йўналиши линияси бир неча қисмларга – зоналарга бўлинади ва бир зона бўйича барча бекатларда тўхтайдиган поездлар бошқаларини тўхтамай, ёки фақат катта бекатларда тўхтаб ўтади. Иккинчи зонага борадиган йўловчилар ўз зона поездларида биринчи зона бўйлаб тўхтамай ўтадилар. Ҳаракатни бундай ташкил қилишда аввало поездларнинг йўловчилар билан тўлиши нисбатан бир текис ва масофани ўтиш учун вақт ҳам камроқ сарфланади. Йўловчиларнинг байрам ва дам олиш кунлари шаҳардан ташқарига чиқиш эҳтиёжларини қондириш мақсадида бундай кунларда бирлаштирилган электр поездларининг ва қўшимча шаҳаратроф поездларининг ҳаракатини ташкил қилиш ҳам амалга оширилади. Агар шаҳаратроф йўналишларидаги йўловчилар оқими кам бўлса, электрлаштирилган йўлларда ҳам иқтисодий тежамкорлик мақсадларида йўловчиларга дизел-поездлар қатновини ташкил қилиш мумкин. Йўловчиларга қулайлик мақсадида йўл чипталарини олдиндан сотиш, уларни йўловчиларнинг уйларига, шу жумладан, айрим оралиқ станцияларига ҳам етказиб бериш, катта шаҳарлар орқали ўтиб кетадиган йўловчиларга йўлда, сафар вақтида поезднинг ўзида кейинги йўли учун чипта билан таъминлаш амалиётлари ҳам татбиқ этилган. Йўловчиларга чипта сотиш, жойларни белгилаш ва ҳисобга олиш учун узоққа қатновчи поездларга йўловчиларни чипта билан таъминловчи «Экспресс - 2» тизими татбиқ этилган бўлиб, унинг ёрдамида йўловчига 45 секунд ичида хизмат кўрсатилиши мумкин. Йўловчиларга кўрсатиладиган хизматлар тез ва соз бўлиши учун йўловчиларга хизмат бошқаруви замонавий компьютерлар ва ҳисоблаш техникаси билан жиҳозланган. Улар воситаларида чипта ёзувчи, топширувчи, компостерловчи машиналар, автоматик маълумотномалар, телевизион кўрсаткичлар ва бошқалар мавжуд.

Йўловчиларга қулайлик яратиш мақсадида темир йўл ва бошқа транспорт турларининг туташиш пунктларида бирлашган вокзаллар қурилиб темир йўллар, автомобил ва ҳаво йўллари бўйлаб юрадиган йўловчилар учун хизмат кўрсатади. 5. Вагонлар оқимини ташкил этиш Поездлар тузишни режалаш. Станцияларда ортилиб маълум йўналишлар бўйича жўнатиладиган вагонлар вагонлар оқимини ташкил этади. Ушбу вагонлар оқимини тўғри ташкил этиш вагонлар айланмасини тезлаштириш, манёвр воситаларини тежамкор ишлатиш ва фойдаланиш харажатларини камайтириш имконини беради. Юкланган ва юкланмаган бўш вагонлар оқими тузиш режаси асосида ташкил этилади. Поездлар тузиш режаси (план формирования) юк ортувчи ва туширувчи ноҳиялар орасида вагонлар тақсимланиши асосида тузилади. Ушбу вагонлар оқими ҳақидаги маълумотлар «шахматка» деб аталувчи қаторлар ва устунлар бўйича рақамланувчи жадвал шаклида тўлдириб жадвалда ҳар бир станция орқали ўтадиган вагонлар кўрсатилади. қуйидаги жадвалда кўрсатилганидек, масалан, А станциясидан Б стацияга 155 вагон, В станциясига эса 820 вагон, Б станциясидан А станцияга – 230 вагон келади. Расм-.2. Йўналиш чизмаси: А, Д – охирги (чекка) станциялар; Б, В, Г – оралиқдаги станциялар. Поезд тузиш режаси манзиллар бўйича вагонлар оқимидан қайси станцияларга қандай турдаги поездларни ҳар бир участка, саралаш, юк ёки бошқа станциялар тузишини белгилайди. Шундай қилиб, поезд тузиш режаси

етиб бориш манзили ёки сараловчи станцияни, ҳамда ҳар бир станциянинг иш ҳажми ва характерини белгилайди. Ушбу режани тузишда имкон қадар кўпроқ вагонларни тўғри маршрутли йўналишли поездларга тиркаб уларнинг йўлдаги станцияларда қайта ишланмай катта масофаларга етиб боришини таъминлашга ҳаракат қилиш керак бўлади. Поезд тузишда охирги ёки қайта тузувчи станцияларга етиб борадиган вагонлар танлаб терилади. Бундай тузиш юкларни тезроқ етказишга, ҳаракат таркибларидан унумли фойдаланишга имкон бериб, ташиш ҳаражатларини ҳам камайтиради. Бундай тартибда поездлар тузилиши ташишларни маршрутлаштиришнинг моҳиятини белгилайди. Маршрутлаш тўғридан – тўғри оммавий равишда юклаш станциясида ёки ортиш жойларида (жўнатувчи маршрутлари) тузилиши ҳамда техник станцияларда (саралаш ва участка станциялари) уларга келган вагонлардан аниқ манзиллар бўйича қайта ишланмай етиб борадиганларини тўплаб тузилиши мумкин. Бундай поездлар камида йўлдаги бир техник станцияни қайта ишланмай ўтиши керак. Жўнатувчининг маршрути бирор станцияда фақат бир ягона ортувчи томонидан юкланган ва юк туширувчи охирги станцияга (ёки тушириш жойлари бўйича тақсимловчи станцияга) етиб борувчи вагонлардан тузилади. Агар бир ортувчи томонидан аниқ йўналиш бўйича ортилган вагонлар поезд таркибларига етарли бўлмаса, у ҳолда ушбу йўналиш бўйича бир неча юкланган, ёки бир станцияда ҳар хил ортувчилар томонидан юкланган вагонлардан поезд тузилиб поезд маршрут бўйлаб юборилади. Бундай поездларни поғонали маршрутлар деб аталади. Поғонали маршрутларни ташкил қилишинг ўзига хос ташкилий томонлари бўлиб, бунда ойнинг маълум белгиланган кунлари барча ортувчиларнинг фақат бир йўналиш бўйича вагон юклашлари лозим бўлиб, ушбу ортилган вагонлар тезкорлик билан кетма – кет йиғиб келинади ва маршрутга жамланади. Жўнатувчи ва поғонали маршрутлар ажратилгандан кейин қолган вагонлар оқимидан бошқа туркумдаги поездлар тузиш режалаштирилади.

Бундай поездлар туркуми қуйидагилардан иборат: ўткинчи (сквозной), йўл бўйлаб камида бир техник (участка ёки саралаш) станцияда қайта ишланмай ўтказиладиган поезд; участка – бир техник станциядан (иккинчисигача) кейингисигача қайта ишланмай борадиган; терма – ёндош участкадаги орлиқ станциялари учун вагонларни олиб борадиган; олиб чиқувчи – ёндош участкада узелга яқин жойлашган оралиқ станцияларига катта гуруҳли вагон таркибларини олиб борувчи; узатувчи – темир йўл узели ичида жойлашган бир станциядан бошқасига вагонлар таркибларини олиб борувчи поездлар. Темир йўлларда тезюрар юк поездларини тузиш алоҳида режаланиб, улар тезкор етказилиши керак бўлган тез бузилувчи, тирик ҳайвонлар, қимматбаҳо, ўта зарур ва ш.к. юкли вагонлардан иборат бўлади. Поездлар тузишни режалаштиришда бўш вагонлардан, у вагонлар тури бўйича алоҳида (ёпиқ ва очиқ турдаги цистерналар) юксиз поездлар тузиш ҳам кўзда тутилади. Бундай поездлар одатда юк ортиш станцияларигача йўлда қайта ишланмай етказилади. Поезд таркибларидаги ҳар хил манзилга етказиладиган вагонлар гуруҳи сонига қараб бир гуруҳли ва кўп гуруҳли поездлар фарқланади. Умуман поездлар тузишни режалаштириш вагонларнинг поезд таркибларига йиғилиш жараёнида, уларни қайта ишлаш жараёнида туришининг умумий муддатини қисқартириш ҳамда фойдаланиш харажатларини камайтиришга имкон яратиши керак. Поезд тузиш режалаштирилишини баҳолаш учун унинг кўрсаткичларини ҳисоблайдилар. Ушбу кўрсаткичларнинг асосийлари: вагон-соатларнинг умумий сарфи, шу жумладан вагонларни тўплаш ва уларни қайта ишланмай босган масофаси; поезд тузиш режасига боғлиқ бўлган фойдаланиш харажатлари ва бошқалар. Ҳозирда темир йўл тармоқлари бўйлаб поезд тузишининг оптимал режалари замонавий ҳисоблаш машиналари ва компютерлар қўллаб танланади. Ҳисоблаш учун асосий маълумотлар: вагонлар оқими

жадваллари, тўплаш ва қайта ишлаш учун вагон – соат меёрлари, станция қайта ишлаши мумкин бўлган саралаш йўллари ва вагонлар сони ва ш.к. Поездларни тузиш тартиб ва қоидалари. Поезд деб белгиланган тартибда шаклда тузилган ва ўзаро тиркалган бир ёки бир неча ишлаб турган локомотивли ёки мотор вагонли, белгиланган сигналлари бўлган вагонлар таркибларига айтилади. Перегонга жўнатиладиган ёлғиз локомотивлар, моторли вагонлар, автомоторисалар ва йўлдан олинмайдиган дрезиналар ҳам поезд деб қаралади. Мавқеига қараб поездлар навбатдан ташқари ва навбатлиларга бўлинади. Навбатдан ташқари поездлар ёнғин ўчирувчи ва меёрдаги ҳаракатни тикловчи поездлар, қор тозалагичлар, якка локомотивлар, автомотриса ва йўлдан олинмайдиган дрезиналардан иборат бўлиб, поездлар ҳаракатини ўз маромига тиклаш ва ўт ўчириш, ҳамда айрим фавқулодда ҳолатлар учун тайинланади. Навбатли поездлар устуворлик тартиби бўйича қуйидагилар: ўта тезюрар ва тезюрар йўловчи, барча қолган номдаги йўловчи поездлар, тезлаштирилган юк, хўжалик поездлари ва вагонсиз локомотивлар. Таркибларида 10 ва ундан кўпроқ одамлар билан банд вагонлари бўлган юк поезди одам ташувчи поезд деб аталади. Темир йўлнинг ўз этиёжлари ( шағал, релслар, шпалалар ва ш.к. ташиш) учун хизмат қилувчи поезд хўжалик поезди деб аталади. Ҳар бир поездга даражасига қараб у тузилган станцияда рақам берилади. Рақамлар тезюрар йўловчи поездларига 1 дан 99 гача, узоққа қатновчи доимий поездларга 171 дан 299 гача, шаҳаратроф поездларга 6001 дан 6099 гача, ўткинчи юк поездларга 2001 дан 2998 гача, участка поездларга 3001 дан 3398 гача, терма поездларга 3401 дан 3498 гача ва ш.к. берилади. Поездлар бир томон бўйича (шимолдан жанубга ва шарқдан ғарбга деб қабул қилинган) тоқ рақамлар, тескари томон бўйича эса жуфт рақамлар билан белгиланади. Рақамлардан ташқари ҳар бир юк поездига у тузилган станцияда қайта ишловчи станцияга етиб боргунига қадар амалда бўладиган индекс –

рақамли белги берилади. Юк поезди индекси 10 рақамдан иборат махсус код бўлиб, унинг биринчи тўрт рақами (поезд тузувчи станциянинг) ягона тармоқ белгиси (ЯТБ), кейинги иккитаси ушбу станцияда тузилган поезд таркибларининг тартиб рақамини, охирги тўрттаси эса ЯТБ бўйича поезд борадиган станция рақамини белгилайди. Поезднинг массаси ва узунлиги поезд тузиш ражаси ва ҳаракат жадвалида (график движения) белгиланади. Ўткинчи ва машрутли поездлар меёрлари поезд массаси ва узунлигини бошқа участкаларга ўтганда ўзгартирмаслик мақсадларида бутун йўналиш бўйлаб бир хил олинади. Ўта тезкор юк поездлари катта тезликларда ҳаракатланиб, уларнинг масса меёрлари камроқ белгиланади. Темир йўлларда массаси меёрдан анча ортиқ бўлган оғир юкли поездларни бошқариш йўлга қўйилган бўлиб, унинг натижасида темир йўллар мавжуд локомотивлар сони билан қўшимча юкларни ташиш ва ташиш харажатларини камайтириш имконига эга бўладилар. Юк поездлари оғирлиги оширилган ва оғир юкли бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда оғирлиги оширилган юк поезди, таркиб бошида, бошида ва охирида, бошида ва таркибнинг охиридан учдан бир узунлигида бир ёки бир нечта ишлаб турган локомотиви бўлади. Иккинчи ҳолда эса 100 тонна ва ундан ортиқ оғирликка мўлжалланган тегишли русумдаги локомотивлар учун оғирлиги шу поезд ўтадиган участкалардаги ҳаракат графигида кўрсатилган оғирликдан ортиқ кетадиган поезд-оғир юкли поездни ташкил этади. Узунлиги бўйича оддий поездлардан ташқари: узун таркибли, узунлиги оширилган ва бирлаштирилган юк поездлари фарқланади. Узун таркибли юк поездининг узунлиги (шартли вагонлар ҳисобида) шу поезд ўтадиган участкада ҳаракат графигига кўра белгиланган энг катта меёрдан ҳам ортиқ бўлади. Узунлиги оширилган юк поездининг узунлиги 350 ўқ (ғилдирак ўқи) ва ундан ортиқ бўлиши мумкин.

Бирлаштирилган юк поезди ўзаро тиркалган бир ёки бир неча юк поездларидан тузилган бўлиб, ҳар қайси поезд бошида ишлаб турган локомотивлари бўлади. Поезд тузишда унинг брутто массаси ҳисобланади. Бунинг учун вагонлар тарасига юк ҳужжатлари бўйича вагонлардаги юкларнинг массаси қўшилади. Поезд узунлиги участкадаги станциялар қабул-жўнатиш йўлларининг фойдали узунлиги бўйича белгиланди. Ҳаракат таркибларининг узунлиги темир йўл бошқармаси томонидан тасдиқланган ва поездлар ҳаракати жадвали китобчасида илова қилинган жадвал асосида топилади. Поездлар тузилишида ТФК, ҳаракат графиги ва тузиш режаси талабларига тўлиқ риоя қилиш керак. Ушбу талабларни бузиш ҳаракат хавфсизлиги учун таҳдид солиши ва поездни йўл-йўлакай станцияларда қайта ишлашда ортиқча тўхташларга олиб келиши мумкин. Юк поездларини тузишда вагонлар ўқлар сони ва массаси бўйича танлаб терилмайди. Терма поездларда вагонларни борадиган станциялари бўйича гуруҳлаб терилади, гуруҳли поездларда эса вагонлар манзиллари бўйича тузиш режаси асосида терилади. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлашнинг асосий талабларидан бири поездларни тормоз воситалари билан таъминлашдир. Тормозлаш воситаларининг қуввати етакчи пасаювчи қиялик бўйлаб рухсат этилган энг катта тезликда кетаётган поездни ҳаракат учун тўсиқ пайдо бўлган ҳолатларда тормозлаш йўли узунлигидаги масофада тўхтатиш учун етарли бўлиши керак. Етакчи қиялик деб узунлиги поезднинг тормозлаш масофасидан кам бўлмаган (бурилишлар қаршилигини ҳам қўшиб ҳисоблаганда) энг тик пасайиш қиялигига айтилади. Етакчи қиялик ва рухсат этилган максимал ҳаракат тезлиги бўйича тормозлаш масофаси 1000, 1200, 1300, 1500, 1600 ва 1700 м деб қабул қилинган. Поездда талабий тормоз босиш ҳаракат тезлиги ва етакчи қиялик қийматига боғлиқ бўлиб «Ўзбекистон темир йўллари» ДАТК томонидан белгиланган меёрлар асосида ҳисобланади. Жумладан, ушбу меёрларда

қуйидагилар кўрсатилади: юк ва йўловчи поездларининг ҳар 100 тонна оғирлиги учун бир марталик энг кам тормоз босиш; ҳаракат тезлиги, қиялик ўлчами, тормоз босиш ва тормоз йўли орасидаги боғлиқлик; тормоз колоткаларининг ҳаракат таркиблари ўқларига босимининг ҳисобланган меёрлари ва тормоз ҳисоблари учун бошқа маълумотлар. Поездларга локомотив бригадаси томонидан хизмат кўрсатилади. Бундан ташқари, йўловчи поездларга вагон йўл кузатувчилари, ҳамда ДАТК кўрсатмаларига мувофиқ бошқа ходимлар томонидан хизмат кўрсатилади. Йўловчи, почта-багаж, йўловчи-юк, ҳарбий ва одам ташийдиган поездлар ёнғинни ўчириш воситалари, биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш воситалари ва бошқа анжомлар билан таъминланади. Ҳар бир сафар учун машинист йўналиши (маршрут) тўлдирилиб, у локомотив бригадаси ишлайдиган участкада асосий ҳужжатлардан бири ҳисобланади. Унда таркибдаги вагонларнинг турлари бўйича сони, юкларнинг (нетто) массаси ва таркибнинг умумий (брутто) массаси, бригада воситалари, локомотив русуми ва тартиб рақами ва бошқалар кўрсатилади. Сафардан кайтгач машинист маршрутни депо идорасига бригаданинг ойлик маош ҳисоблари учун беради. Идорадан маршрутлар механизациялашган ҳисоблаш фабрикасига юборилиб, у ерда ташиш ишларининг бажарилган ҳажми, ҳаракат таркибаларидан фойдаланиш даражаси, электр энергияси, ёнилғи, мойлаш материалларининг сарфи ва бошқалар ҳисобланади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

Похожие

Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва алоқа

Поездларни қабул қилиш, жўнатиш ва ҳаракатланиш тартиби

Темир йўлларда электр таъминоти иншоотлари ва қурилмалари

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари

Юк автомобиллари ҳаракатини ташкил этиш.