Tonnellarni qurishda muhandis-geologik qidiruvlar - Транспорт - Рефераты

Tonnellarni qurishda muhandis-geologik qidiruvlar

Загружено в:

25.01.2023

Скачано:

0

Размер:

697.099609375 KB

Tonnellarni qurishda muhandis-geologik qidiruvlar Reja: 1. Muhandis-geologik qidiruvlarning uslublari 2. Tog’ bosimi va uning bashorati

1. Muhandis-geologik qidiruvlarning uslublari Tonnellarning boshqa muhandislik inshootlaridan farqi - ularning butunlay yer ostida joylashganidir. Shu sababli ularning konstruksiyalari, qurish uslubi, narxi va qurilish muddatlari, asosan, tonnel qurilayotgan joyning geologik va gidrologik sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Tonnel qurilishi muvaffaqiyatli ketishi uchun qurilish belgilangan hududni muhandis-geologik qidiruvi katta ahamiyat kasb etadi. Trassaning barcha qidiruvlarini umumlashtiruvchi geologik ekspertiza quruvchilarni qiziqtirgan barcha savollarga javob berishi, tonnelni qurish va ekspluatatsiyasi paytida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan barcha qiyinchiliklarni oldindan aniqlashi va trassaning geologik jihatdan eng maqbul joylashishini tavsiya qilishi kerak. Ekspertizaning hatolari yoki noto’g’ri xulosalari tonnelning narxiga, qurilishning borishiga, qurish muddatlariga va ekspluatatsiya sharoitlariga juda salbiy ta’sir qilishi mumkin. Tonnel qurilayotgan hududni muhandis-geologik qidiruvlari tarkibiga quyidagi ishlar kiradi: 1. Hududning geologiyasi, gidrogeologiyasi, topografiyasi haqidayozma va kartografik manba’larni o’rganib chiqish. 2. Hududning ochiq holdagi yer qatlamini, grunt massalariningturg’unligini, relef xarakterini, yer yuzasiga chiqqan suv manba’larining kuchini va kimyoviy tarkibini o’rganib chiqishdan iborat bo’lgan muhandis-geologik s’yomka o’tkazish. 3. Batafsil geologik-qidiruv ishlarini o’tkazish uchun tonneltrassasining variantlarini belgilash. 4. Chuqur yer ostidan olingan gruntlarning fizik-mexanik xossalariniva suv osti suvlarining kimyoviy tarkibini laboratoriyalarda o’rganib chiqishdan iborat bo’lgan geologik-qidiruv va gidrogeologik tadqiqotlar o’tkazish. Tog’ massivining katta chuqurlikdagi tadqiqotlarining eng samarali va keng tarqalgan uslublari sifatida qumli, chaqiq tog’ jinsli va loyli gruntlarda zarbli- aylanmali uskunalar bilan burg’ilab skvajinalar qazish va 1 metrdan ko’p bo’lmagan chuqurlikdan namunalar olish uslubini, yarim qoyali va qoyali gruntlarda esa butun chuqurligi bo’yicha kern olinadigan kolonkali qazish uslubini

ko’rsatib o’tish mumkin. Burg’ilab qazish jarayonida skvajinalar loyli qorishma bilan yuvilmaydi. Skvajina chuqurligini tonnelning osti joylashgan chuqurlikdan 6 metrga ortiq olinadi, murakkab geologik sharoitlarda esa skvajina tonneldan pastda joylashgan turg’un gruntlar qatlami ichiga 2 metrga chuqurlashtiriladi. Skvajinalarning soni va joylashishi metropolitenlar, tog’ temir yo’l va avtoyo’l tonnellarini loyihalash va qurish uchun muhandis-geologik qidiruvlar o’tkazish bo’yicha QMQ 2.05.05-96 ga binoan qabul qilinadi. Skvajinalarning umumiy sonini kamida 1/3 qismi filtrlar bilan jihozlanadi. Filtrlar vositasida namunalar olinib suv osti suvlarining debiti, kimyoviy tarkibi, harorati, sathlarining o’zgarib turishi va gruntlarning filtratsiya koeffitsientlari aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar suv osti suvlarining rejimi va tog’ massivining tuzilishi haqida tasavvurga ega bo’lish uchun yetarli hisoblanadi, lekin ular quruvchilarni qiziqtirgan barcha savollarga javob bera olmaydi. Tonnelning o’qi bo’yicha kavlangan ungurlarda olib borilgan sinov va o’rganishlardan eng qimmatli ma’lumotlar olinadi. Bunday ungurlar sifatida portallardan, vertikal shaxtalarning stvollaridan yoki “deraza” shtolnyalardan o’tgan yo’naltiruvchi shtolnyalarni ko’rsatish mumkin. Shtolnyalarda tog’ bosimi o’lchanadi, gruntlarning mexanik va elastik xossalari, suv osti suvlarining oqib kelishi, kavlangan ungurdagi harorat o’rganiladi va tonnelni loyihalash va qurish uchun kerak bo’lgan boshqa ma’lumotlar aniqlashtiriladi. Tonnelning joylashish chuqurligi katta bo’lganda batafsil geologik tadqiqotlar murakkablashadi, chunki 300 metrdan katta bo’lgan chuqurlikdan namunalarni olish uchun skvajinalar qazish ko’p vaqt talab qiladi va qiyin kechadi. Bunday hollarda turli fizik kattaliklarni o’lchash yo’li bilan tog’ massivining tuzilishi haqida tasavvurga ega bo’lish mumkin bo’lgan bilvosita qidirish uslublari - geofizik uslublarni qo’llashga to’g’ri keladi. Masalan, elektrometriya uslubi namunalar olmasdan burg’ilashga va shu tufayli burg’ilash jarayonini

tezlashtirishga imkon yaratadi. Bu uslub gruntlarning elektrik qarshiliklari qiymatlarining har xilligini hisobga olishga asoslangan. Seysmometriya usulini qo’llash esa zarb to’lqinlarining tog’ massividagi tarqalish tezligini o’lchashga asoslanadi. Bunda zarb to’lqinlari tarqalish tezligi turli gruntlarning fizikmexanik xossalariga bog’liqligi hisobga olinadi. Muhandis-geologik qidiruvlar natijasida tonnel trassasidagi tog’ massivining geologik tuzilishi, uning muhandis-geologik xarakteristikasi, gidrogeologik sharoitlari va qurilishning muvaffaqiyatli bitirilishiga ta’sir etadigan bir qator umumiy masalalar aniqlanadi. Tonnel trassasidagi tog’ massivining geologik tuzilishi haqida Texnik shartlar va qo’llanmalarda (QMQ 2.05.05-96) sanab o’tilgan bo’ylama va ko’ndalang qirqimlar va boshqa grafik materiallar ma’lumot beradi. Muhandis-geologik qidiruvlar materiallarini o’rganib chiqish natijasida tonnel qurilishi hududini va tonnel kesib o’tadigan tog’ massivini xarakterlaydigan quyidagi omillar yoritilishi kerak. Tonnel qurilishi hududidagi yer yuzasining o’ziga xos xususiyatlari. Joyning relefi, yer yuzasining cho’kishi, o’simliklar bilan qoplanganligi, quriladigan tonnel ustidagi polosaning botqoqliligi, yaqinlikda suv havzalarining borligi va ularning xarakteri, yer osti qazish ishlari bajarilayotgan paytda grunt qatlamlarining o’z og’irligi ta’sirida bir-biriga nisbatan siljish ehtimolining mavjudligi, gruntlar oqimi ehtimoli va tog’ massivi turg’unligining buzilishi, gruntlarning (gips, angidrit, ohaktosh, dolomit) qorishib ketishi bilan bog’liq bo’lgan karst ko’rinishlarining borligi, cho’kindi va suv bilan to’lgan g’orlarning paydo bo’lishi, hamda seysmik hodisalar haqida ma’lumotlar. Bu ma’lumotlar ko’p sonli muhandislik masalalarini yechish, ya’ni quriladigan tonnel zonasiga yuzaki suvlarning oqib kelishi va bu suvlarni qochirish tadbirlari, ko’chki uchastkalaridan (trassani tog’ massivining ichkarisiga o’tkazish) va karst uchastkalaridan (aylanib o’tish yoki tonnel- ko’priklarni qurish) turli yo’llar bilan o’tish, hamda inshootning zilzilabardoshligini ta’minlash tadbirlarini amalga oshirish uchun zarurdir.

Meteorologiya. Bunda qurilish hududidagi haroratning o’zgarishlari, havoning namligi, yog’inlar miqdori, ustunlik qiluvchi shamollarning kuchi va yo’nalishi, ungur qazilmasining haroratini aniqlash uchun kerak bo’lgan tuproqning muzlash chuqurligi, tonnelning kirish uchastkalarini va shamollatish tizimini loyihalash, inshootning uzoqqa bardoshliligini ta’minlaydigan tonnel konstruksiyalari materiallarini tanlash masalalari yoritilishi kerak. Geologik shartlar. Bunda gruntlarning joylashish va qatlamlanish shartlari, dislokatsiya ko’rinishlari xarakteri, fizik-mexanik xossalari yoritilishi kerak. Bu ma’lumotlar yer osti suvlarining eng ko’p yig’iladigan joylarini, tonnel obdelkalari shaklini, yuk ko’taruvchanligini va tonnel qazish uslublarini belgilaydigan tog’ bosimining kattaligini va xarakterini aniqlash uchun kerak bo’ladi. Gruntlarning joylashish xarakteri tonnellarni qurishning eng ratsional uslubini tanlashga, tog’ massivining turg’unligiga, suvlarning oqib kelayotgan miqdoriga va gruntlarni qazish shartlariga katta ta’sir ko’rsatadi. Bir jinsli gruntlarda tonnelni kavlab borish ishlari sodda, tez va arzon kechadi. Bunga gruntlarning katta turg’unligi, kavlash ishlari tarzining va usullarining bir xilligi yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Gruntlar qancha ko’p qatlamlardan va slaneslardan iborat bo’lsa, ish ko’lami shuncha ko’payadi. Qatlamning bo’shliqdagi holati (1-rasm) tushish va ishqalanish burchaklari bilan xarakterlanadi. Tushish burchagi α deb qatlam tekisligi bilan gorizontal tekislik orasidagi burchakka aytiladi, ishqalanish burchagi  deb esa ishqalanish chizig’ining meridian bilan xosil qilgan burchagiga aytiladi. Gruntlarning eng qulay joylashishi sifatida sirpanuvchi qatlamlar yo’q bo’lgan holda bu gruntlarning gorizontal (  = 5...10°) joylashishini) joylashishini ko’rsatish mumkin.

Rasm 1. Grunt qatlamining joylashish elementlari Qalin qatlamlardan iborat bo’lgan mustahkam qoyada kavlangan ungurning tepa ship qismini 3...4 metr oraliqlargacha boshqa elementlar bilan mustahkamlamasdan qoldirsa bo’ladi. Agar uning tepa ship qismi kungurali qilinsa, bu oraliqlarning kattaligini yanada oshirsa bo’ladi. Qiya qatlamlarning borligi tonnel inshootining ishlash sharoitlarini murakkablashtiradi. Agar tonnel qatlamlarning joylashish yo’nalishini katta burchak ( α = 60°) joylashishini...90°) joylashishini ga yaqin) ostida kesib o’tsa, unda kavlangan ungur qulay sharoitlarda deb hisoblanadi, chunki qatlamning biror qismi pastga tik qulaganda, bu qatlamlar kam kuchsizlanadi. Bundan tashqari alohida olingan qatlamlar mustaqil turg’un holatda bo’ladi va ayniqsa qatlamlar orasida biron bir bog’liqlik bo’lganda, ungur kavlashni yetarli darajadagi uzunlikda davom ettirsa bo’ladi (2, a -rasm).

Rasm 2. Qatlamlarning joylashish yo’nalishini katta burchak ostida kesib o’tuvchi ungur Qatlamning biror qismi pastga yotiq qulaganda, kavlangan ungur uni katta uzunlikda kesib o’tadi va bunda mahalliy o’pirilishlar (1) bo’lishi ehtimoli ko’payadi (2, b -rasm). Kavlangan ungurning o’qi qatlamlarning joylashish yo’nalishiga to’g’ri kelganda, qulay holat hisoblanmaydi (3-rasm). Bunda grunt qatlamlari kavlangan ungur bilan to’la kesib o’tiladi va, agar qatlamlar orasida ishonchli bog’liqlik bo’lmasa ungurning devorlari va shipidan birbiridan darzlar bilan ajralgan grunt palaxsalari pastga qulashi muqarrardir. Bunday hollarda kavlanayotgan ungur uzunligini qisqartirish va ungurni kavlashni ayri holdagi chambaraklar bilan davom ettirish tavsiya etiladi. Qatlamlar tik joylashganda va, ayniqsa, tonnel o’qi va qatlamlar joylashishi chizig’i orasidagi burchak katta bo’lmaganda, ungurga suv oqib kelishi ehtimoli ko’payadi. Rasm 3. Ungurning o’qi qatlamlarning joylashish yo’nalishiga to’g’ri kelgandagi holat Yer qobig’ining tektonik o’zgarishlari bo’lgan joylarda yer osti suvlarining rejimi va gruntlarning xossalari o’zgaradi, bu o’zgarishlarni oldindan aytib berish qiyinlashadi. Gruntlarning fizik-mexanik xossalari. Sochiluvchan va plastik gruntlarning xossalari gruntlar mexanikasi kursida o’rganiladi, oquvchan gruntlarni esa og’ir

suyuqlik deb hisoblash mumkin. Quyida tonnellar qurilishida ko’p uchraydigan qoyali gruntlarni asosiy xossalarini ko’rib chiqamiz. Gruntning siqilishga bo’lgan mustahkamligi uning mineralogik tarkibiga, strukturasiga, g’ovakligiga, zarralarini bog’lab turgan bog’lovchilarning turiga va nurash darajasiga bog’liq bo’ladi. Mustahkamligi yuqori bo’lgan gruntlar sifatida nuramagan, bir tartibda joylashgan mayda zarrali strukturaga ega bo’lgan, bu zarralari bir-biriga kremnezem sementi bilan yopishgan yoki bog’langan gruntlarni ko’rsatish mumkin. Gruntlardagi darz ularning buzilishga bo’lgan qarshiligini sezilarli darajada kamaytiradi. Shu sababdan gruntning mustahkamligi va tog’ massivining mustahkamligi degan tushunchalar ajratilgan. Qoyali gruntlarning cho’zilishga bo’lgan qarshiligi uning siqilishga bo’lgan qarshiligidan ancha kam bo’lib bor yo’g’i uning 3...5 % ni tashkil qiladi. Strukturasi yirik kristalli gruntlar uzilishga eng kam qarshilik ko’rsatadi. Gruntlar Guk qonuniga bo’ysunmaydilar, ya’ni ularning nisbiy deformatsiyalari va tegishli kuchlanishlari orasidagi bog’liqlik chiziqli bog’liqlikka qaraganda anchagina murakkabdir. Lekin tonnellarni qurish jarayonida yuzaga keladigan, uncha katta bo’lmagan kuchlanishlar uchun gruntlarni chiziqli deformatsiyalanadigan, ya’ni umumiy deformatsiyalarning doimiy moduli E o ga ega bo’lgan material sifatida qabul qilish mumkin bo’ladi. Turli hil grunlar uchun umumiy deformatsiyalarning moduli keng chegarada o’zgaradi: 50 dan (qumli gruntlar uchun) 400 MPa gacha (mergel gruntlar uchun); ko’ndalang deformatsiyalar koeffitsienti µ - 0,1 dan 0,45 gacha. Gruntlarning bu ikki xarakteristikasi laboratoriya yo’li bilan aniqlanishi mumkin, lekin olingan natijalarni gruntlar o’rab turgan yer osti inshootlarining statik hisoblarida ishlatish qiyinchilik tug’diradi, chunki gruntning kichik namunalarini sinash natijasida aniqlangan xossalari alohida qatlamlardan tashkil topgan, darzlar tufayli kuchsizlangan grunt massivining shu kabi xossalaridan katta farq qiladi. Gruntning qattiqligi portlatish-burg’ilash ishlari olib borilayotganda shpurlarni burg’ilash tezligini belgilaydi. Bu tezlik Moos qattiqlik shkalasi yordamida faqat taxminan xarakterlanishi mumkin, chunki qoyali grunt turli xossali minerallardan

tashkil topgan. Qoyali gruntning qattiqligini uning burg’ilashga moyilligi, ya’ni standart shpurni 1 metrini burg’ilashga ketgan vaqt bo’yicha, baholash maqsadga muvofiqdir. Gruntlarning darzliligi ularning mustahkamligiga, ustuvorligiga va suv o’tkazmaslik qobiliyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. QMQ 2.05.05-96 ga binoan darzlilik darajasi grunt blokining hajmi va o’zaro kesishish natijasida paydo bo’ladigan darzlar orasidagi masofa bilan xarakterlanadi. Bu belgilari bo’yicha gruntlar uch kategoriyaga - kuchsiz darzlangan, darzlangan va kuchli darzlangan gruntlarga bo’linadi. Agar gruntning darzlari bir necha yo’nalishda 0,25 metrdan ortiq zichlikda joylashgan bo’lsa, bu gruntlar maydalangan gruntlar deb hisoblanadi. Tog’ massivining qatlam-qatlamligi, uning choklari bo’yicha bog’lanishini kuchsizlantirib uning turg’unligini pasaytiradi va tonnel konstruksiyasiga bir tomonlama ta’sir qiluvchi bosim paydo bo’lishiga olib keladi. Bu hol, ayniqsa, qatlam choklari suvda oson yumshaydigan moddalardan iborat bo’lganda ko’proq namoyon bo’ladi. Gruntlarning suv, atmosfera agentlari (yonilg’i gazlari, past harorat) va mikroorganizmlar ta’siriga qarshiligi ularning eruvchanlikka, yumshashga va ob- havoga bo’lgan qarshiligi bilan xarakterlanadi. Kuchli eriydigan gruntlar cho’kindi gruntlar (gips, angidrit) toifasiga kiradi. Cho’kindi karbonlangan gruntlar (ohaktosh, dolomit, mergel) kamroq darajada eriydigan gruntlar hisoblanadi. Gruntlarning erish darajasi tonnel obdelkasining orqasidagi drenaj tadbirlarini olish masalasini yechishda katta ahamiyat kasb etadi. Gruntlarning yumshashi deb suvga to’yingan namunaning siqilishga bo’lgan qarshiligini havoda qurigan namunaning qarshiligiga nisbatiga aytiladi. Nuramaydigan kristall gruntlarning yumshashi qiyinroq kechadi. Ularning yumshash ko’rsatkichi kam hollarda 0,9 dan kichik bo’ladi. Gruntlarning yumshashi ularning kuchli nuralganligi belgisi bo’lib, bu belgi ayniqsa loyli gruntlarda ko’proq namoyon bo’ladi.

Gruntlarning sovuqbardoshligi g’ovaklarining suvga to’lishi 70...80% dan ko’p bo’lmagan (g’ovaklarning bir me’yorda tarqalmaganligini va suvning muzlaganda taxminan 10%ga kengayishini hisobga olgan xolda) gruntlarga xosdir. Grunt tarkibida slyuda zarralarining bo’lishi uning sovuqbardoshligini kamaytiradi. Gruntning ob-havoga bo’lgan bardoshliligi sharti - gruntning bir me’yorda mayda zarralardan tuzilganligi, g’ovaklarning bir tekisda tarqalganligi, uning qattiqligi, sovuqbardoshligi va zarralar orasidagi bog’lovchilarning yumshamasligi (yaxshisi - kremnezemlardan tashkil topgani), slyuda zarralarining yo’qligi bo’lib, bu ko’rsatkichlar tonnel unguri devorlarini obdelkasiz qoldirish imkoniyatini beradi. Er osti suvlari. yer osti inshootlarini qurishda eng asosiy to’siqlardan biri suv hisoblanadi. Tonnel unguri qiya xolda yoki shaxta stvoli orqali kavlanayotganda ungurga katta miqdorda suv oqib keladi, bu esa kuchli nasos qurilmalarini o’rnatishni talab qiladi. Bu nasoslar ishining xatto ma’lum bir vaqtga to’xtab qolishi ungurni suv bosib ketishiga olib kelishi mumkin. Gruntlarning erishi va yumshashi ularning turg’unligini pasaytiradi, plastikligini oshiradi, siljishiga va ko’pchishiga sharoit yaratadi. Ob-havosi og’ir iqlimli xududlarda loyli yoki tarkibida loy bo’lgan yirik palaxsali gruntlarning sovuqdan ko’pchishi kuzatilishi mumkin. Tonnel obdelkasini o’rab turgan, namligi yuqori bo’lgan, qishda muzlab qoladigan gruntlarning obdelkaga bo’lgan bosimi tog’ bosimidan ham katta bo’lishi mumkin. Agressiv suvlar obdelka betonini emiradi. Shu sababdan tonnel obdelkasi uchun maxsus tarkibli zich betonlarni qo’llash talab etiladi. Suvning betonga bo’lgan agressivligi uning kimyoviy tahillari natijalarini konstruksiyaning massivlikligini, suvning bosimini, atrofidagi gruntlarning suv o’tkazuvchanligini va qo’llangan sement turini hisobga oladigan agressivlik me’yorlari bilan solishtirib ko’rib belgilanadi. Oddiy portlandsementli yupqa devorli konstruksiyalar filtratsiya koeffitsientlari katta bo’lgan gruntlarda suvning bosimi bo’lgan hollarda eng noqulay sharoitlarda deb hisoblanadi.

Qattiqligi 2 mg-ekv dan kam, vodorod ko’rsatkichi pH < 7 (kislotali qorishmalar), tarkibida me’yordan ortiq ozod karbonat kislotasi, sulfat va magniy ionlari bo’lgan yumshoq suvlar agressiv hisoblanadi. Tonnelga oqib kelayotgan suvlar bilan tonnelni o’rab turgan grunt zarralarining yuvilishi uning yumshashiga va tog’ bosimining ortishi natijasida cho’kishiga olib keladi. Loyli gruntlarning ko’pchishi va suv ta’siri ostida gipsga aylanadigan angidritning bo’rtib ketishi natijasida tog’ bosimi ayniqsa kuchli kattalashadi. Tonneldagi yuqori darajadagi namlik lokomotiv g’ildiraklarining tishlashish koeffitsientini va uning tortish kuchini pasaytirib tonnelning ekspluatatsiya sharoitlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tonnel portali yaqinlarida, muzlash ehtimoli ko’p bo’lgan uchastkalarda tonnel obdelkasiga suvning shimilishi ayniqsa zararlidir. Tonnel kunguralarida katta o’lchamli muzlarning osilib yotishi harakat xavfsizligini ta’minlashni murakkablashtiradi va tonnel obdelkasining buzilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan muz ko’chirish ishlarini olib borishni talab qiladi. Shuning uchun tonnel xududidagi er osti suvlari bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalarga ancha jiddiy yondoshish kerak bo’ladi. Buning uchun bosimli va bosimsiz suv gorizontlarining borligi va joylashish chuqurligi, tonnelga oqib keladigan suvning manba’lari, yer yuzasidagi suv yig’ilish basseynlari o’lchamlari, uning yer osti suvlari bilan bog’lanishlari, kimyoviy tarkibi va harorati, suvning harakat tezligi va filtratsiya koeffitsienti, yer osti suvlarining kutilayotgan debiti haqida yetarli ma’lumotlarga ega bo’lish lozim bo’ladi. Tonnelni yer osti suvlaridan himoya qilish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun tonnelning tog’ massivini tashkil yetgan qatlamlarga nisbatan joylashishi katta ahamiyat kasb etadi. Tonnel yer osti suvlari sathidan pastda joylashganda va uning atrofi suv o’tkazuvchi va darzlari ko’p bo’lgan gruntlar bilan o’ralganda, tonnelga suv oqib kelishi barcha hollarda kutilishi mumkin. Ammo, tonnel suv o’tkazmaydigan gruntlar bilan o’ralgan hollarda ham gruntlarning siljishi natijasida (o’rkachlar, tik bo’rtmalarning chuqurliklari, uzilmalar, ko’chishlar va b.) qatlamlarning buzilishini hisobga olish kerak.

Yer osti gazlari. Ungur ichi atmosferasidagi yer osti gazlari u yerda ishlayotgan ishchilarning sog’ligi uchun xavf tug’diradi. Karbonat angidrit gazi (SO 2 ) zaxarli emas, lekin uning miqdori yuqori bo’lganda kislorod, miqdori kamayib ketadi. Shu sababdan SO 2 ungur hajmining 0,5% dan ko’pini egallamasligi kerak. Karbonat angidrit gazi paydo bo’lishini u chiqishi mumkin bo’lgan darzlarga ega vulqon xududlarida, ko’mir yotqiziqlari bor joylarda kutish mumkin. Ko’mir, tosh tuzlar, neft konlari yaqinidagi bitumlashgan gruntlar qatlamlari joylashgan yerlarda ungurga metan gazi (SN 4 ) kelishi mumkin. Metan havodan deyarli ikki marta yengil bo’lib u ungurning tepa qismida to’planadi. Metanning rangi va xidi bo’lmaydi, lekin u jiddiy xavf tug’diradi, chunki uning havodagi konsentratsiyasi 5,5 dan 14...16 % gacha bo’lganda, portlovchi qorishma xosil qiladi. Metanning havodagi miqdori avtomatik analizatorlar bilan aniqlanadi. Metan konsentratsiyasi 1% dan oshganda, ungur qazish ishlari gazli rejimga o’tkaziladi. Bunda shamollatish hajmi katta miqdorga oshiriladi va uchqun chiqishiga qarshi tadbirlar olinadi. Yer osti ungurining harorati. Yer osti ungurining chuqurligi oshgani sari undagi harorat ortib boradi. Bu ungurni qazishda mashg’ul bo’lgan ishchilarning ish ko’rsatkichlariga katta ta’sir ko’rsatadi. Agar ungur qazish ishlari quruq havoda olib borilayotgan bo’lsa, 45...50 0 C ga ruxsat beriladi, lekin havo nam bo’lsa, harorat 40 0 C dan oshmasligi va kuchli shamollatishni tashkil etish kerak bo’ladi. Ungur ichidagi havoni sovutish tadbirlarini ishlab chiqish va normal ish sharoitlarini ta’minlash uchun tonnel joylashgan chuqurlikdagi bo’lishi mumkin bo’lgan haroratni oldindan bashorat qilish kerak bo’ladi. Yer yuzasidagi haroratning fasliy o’zgarishlari uncha katta bo’lmagan chuqurlikkacha tarqaladi va bu chuqurlik hududning iqlimiga bog’liq bo’ladi. Ekvatorial mamlakatlar uchun bu chuqurlik 6...10 metrni tashkil etadi, kontinental mamlakatlar uchun esa u 30...35 metrgacha ortadi. Doimiy harorat sathidan yerning ostiga tushgani sari bu harorat bir tekisda ortib boradi. Haroratni 1 0 C ga oshishiga to’g’ri keladigan chuqurlik geotermik pog’ona deb ataladi. Tekislik

joylarda bu pog’ona taxminan 33 metrga to’g’ri keladi va u normal geotermik pog’ona deyiladi, vodiylarda geotermik pog’ona 33 metrdan 20 metrgacha kamayadi, tog’ tizmalarining ostida bu ko’rsatkich 33 metrdan 70 metrgacha ortadi (4-rasm). Tog’ massivida geotermik pog’onaning o’rtacha qiymati 45 metrga teng deb qabul qilinadi, lekin konkret holatlarda tonnel qurilayotgan xududdagi shaxta stvollaridagi, skvajinalardagi, yer osti ungurlaridagi haroratning ko’p yillik ko’rsatkichlaridan foydalanish va yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha omillarni hisobga olish kerak bo’ladi. Joy relefining ta’siri yo’qoladigan chuqurlikda geoizotermalar, ya’ni haroratning bir xil bo’lgan nuqtalarini birlashtiruvchi chiziqlar, orasidagi masofa tekislik ostidagi normal geotermik pog’onaga - 33 metrga teng bo’ladi. Rasm 4. Tog’ massividagi geoizotermalar Yer osti ungurining taxminiy harorati t H vodiyning yillik o’rtacha harorati t 0 dan havo haroratiga, keyin dovonning H 0 balandligidagi grunt haroratiga va undan keyin berilgan N chuqurlikdagi haroratga ketma-ket o’tish bilan taxminan aniqlanishi mumkin: Н 0 Н t н = t 0−200 + Δ +45 , (1)

bu yerda 200 - aerotermik pog’ona qiymati, m; havo haroratining 1 0 C ga kamayishiga to’g’ri keladi; A - havo haroratidan tuproq haroratiga o’tishdagi tuzatish koeffitsienti, dovonning dengiz sathidan balandligiga bog’liq (dengiz sathidan 0 dan 2,5 km gacha bo’lgan balandlikda 0,8 dan 3 0 C gacha o’zgaradi). 2. Tog’ bosimi va uning bashorati Tonnel obdelkasining shakli, o’lchamlari va qurish usulini tanlashda hal qiluvchi omil bo’lib tonnelni o’rab turgan gruntlarning obdelkaga bosimi, ya’ni tog’ bosimi hisoblanadi. Gruntlarning xossalariga ko’ra tog’ bosimining turli ko’rinishlari bo’lishi mumkin. Monolit qoyali gruntlarda odatda vertikal bosim kuzatiladi. Agar gruntlarning darzlari ko’p bo’lsa, qatlamlarining joylashish chizig’i va tonnel o’qi orasidagi burchak kichik bo’lsa, bu vertikal bosimga simmetrik bo’lmagan yonbosh bosim qo’shiladi. Obdelkaning orqasida siljish yuzalarini xosil qilishi mumkin bo’lgan sochiluvchan va plastik gruntlar joylashsa obdelkaga vertikal va simmetrik yonbosh bosim va, ba’zi hollarda, ost tomondan ko’taruvchi bosim ta’sir qiladi. Suyuq loy, loyli-qumli va o’z hajmini orttirishga moyil bo’lgan gruntlar o’rab turgan obdelkaga har tomonlama bosim ta’sir qiladi. Yuqorida sanab o’tilgan tog’ bosimining turlari tonnel ko’ndalang kesimi tekisligida ta’sir qiladi. Agar tonnel tik qatlamlarning yo’nalishiga ko’ndalang joylashgan bo’lsa va bu qatlamlar gruntlari o’zaro kuchsiz bog’langan bo’lsa, u holda, zo’riqishlar tonnelning bo’ylama o’qi yo’nalishida paydo bo’lishi ham mumkin. Bunday zo’riqishlar portal yaqinida tonnel obdelkalari orasidagi bog’lanishlarni buzishi mumkin. Tog’ massividagi dislokatsion ko’rinishlarni tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Tog’ xosil bo’lish jarayonida ro’y beradigan qatlamlarning egilishlari va siljishlari natijasida yemirilishlar (yoriqlar) xosil bo’ladi va ular tog’ bosimining katta miqdorda oshib ketishiga, yer osti suvlarining kuchli oqimi kelishiga sabab bo’lishi mumkin.

Bunday xodisalar tog’ uzilmalariga (5-rasm) ta’lluqlidir, chunki yer qobig’ining ikki uchastkasi bir-biriga nisbatan siljishi natijasida gruntning yemirilgan zonasi paydo bo’ladi va bu kuchli bosim xosil qiladi. Tonnelning gruntlar qatlamlanish chizig’iga nisbatan joylashishi katta ahamiyatga egadir. Amalda ko’p uchraydigan, tonnelning gruntlar qatlami burmalari yo’nalishiga ko’ndalang joylashishi tog’ bosimi jihatidan qulay hisoblanadi, chunki bu holda qatlamning ungur bilan buzilishi nisbatan kam bo’ladi. Tonnelning gruntlar qatlami burmalari yo’nalishi bo’yicha joylashishi (5-rasm) qulay hisoblanmaydi. Bu holda grunt qatlami tonnel bilan ancha uzunlikda qirqiladi va buning oqibatida obdelka simmetrik bo’lmagan katta bosim ostida qoladi. Rasm 5. Uzilmalar zonasidagi tonnel Yuqorida sanab o’tilgan omillarning tahlili bosimni bashorat qilish uchun asos yaratadi, ya’ni tog’ bosimining obdelka konturi bo’ylab, tonnelning uzunligi bo’yicha tarqalishi va dislokatsion ko’rinishlar bilan bog’liq bosimning oshishi ehtimoli bo’lgan uchastkalar haqida hulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Muhandis-geologik qidiruvlar natijasida olingan ma’lumotlar orqali tonnel bilan qirqilgan tog’ massivi tuzilishining umumiy qiyofasi va yer osti suvlarining rejimi haqida tasavvurga ega bo’linadi. Ushbu ma’lumotlar asosida tonnel konstruksiyalari loyihalanadi va tonnelni qurish usullari tanlab olinadi. Ungurni kavlash jarayonida gruntlarning yangi xossalari aniqlanadi, ularning zaboydagi va ungur tepasidagi o’ziga xos xusisiyatlari ko’rinadi, qazilgan

qatlamlardagi suv miqdori va manba’lari, gazlarning ajralib chiqishi ma’lum bo’ladi. Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish texnologiyasi jarayoniga tuzatishlar kiritish uchun va o’xshash sharoitlarda boshqa yer osti inshootlarini loyihalashda foydalanishga imkon yaratadi. Bunday ma’lumotlarni olish uchun esa, amaldagi ko’rsatmalarga binoan, yer osti ungurlarida tizimli shaklda muhandis-geologik kuzatuvlar olib boriladi. Ungurni kavlash ishlariga qadar tog’ massivi turg’un muvozanat vaziyatida bo’ladi. Bu vaziyat gruntlarning kuchlanganlik holati va qiyin hisobga olinadigan tektonik, harorat omillari bilan aniqlanadi. Tog’ massivini tashkil etadigan gruntlar chiziqli deformatsiyalanadi deb faraz qilinadi va ularning kuchlanganlik holatini aniqlashda elastiklik nazariyasi usullaridan foydalaniladi. Bunday faraz faqatgina qoyali gruntlargagina emas, balki plastik gruntlarga ham asoslangandir, chunki gruntga tushayotgan bosim kichik chegaralarda o’zgarsa (boshlang’ich bosimdan ungur mahkamlangandan keyingi o’zgarmas bosimgacha), kuchlanish va deformatsiyalar orasidagi bog’lanishni chiziqli deb qabul qilish mumkin bo’ladi. Agar ungur konturi vaqtinchalik mustahkamlash elementlari bilan tutib turilmagan bo’lsa, unda yemirilgan grunt bo’laklarining pastga qulashi kuzatiladi va bu jarayon (ungur balandligining uning kengligiga nisbatining oshishi) ungur ko’ndalang kesimi bir turg’un muvozanat shaklini olgunga qadar davom etadi. Bunday shakl tabiiy g’orlar uchun xarakterli bo’lgan kungurali shakl bo’ladi. Ungurni o’rab turgan gruntlar o’zgargan sharoitlarga moslashadi va oldin vertikal yo’nalishda bo’lgan bosh siquvchi kuchlanishlarning kuch chiziqlari ungurni aylanib o’tib ungur devorlarida kuchlanishlarning konsentratsiyasi yuzaga kelishi tufayli uning yaqinida quyuqlashadi. Agar ungur konturi vaqtinchalik mustahkamlash elementlariga yoki tonnel obdelkasiga mahkamlangan bo’lsa, unda faqat ungur kungurasining tepasidagi, yumshatilib tabiiy muvozanatdan chiqarilgan grunt bo’laklarining og’irligi ta’sir qiladi. Bu ta’sir bosimning kungurasi deb ham ataladi.

Shunday qilib, gruntlarning yer osti konstruksiyasiga bosimi - tog’ bosimi odatda ungurning joylashish chuqurligiga bog’liq bo’lmaydi. Bu holat juda ham muhim hisoblanadi, chunki u joylashish chuqurligi katta bo’lgan ungurlar uchun nisbatan yengil, kungura shaklidagi obdelkalar qurish imkoniyatini beradi. Ungurlarning joylashish chuqurligi kichik bo’lgandagina kavlash natijasida buzilgan gruntlarning pastga qulashi yer yuzasigacha chiqishi mumkin va bunda gruntlarning cho’kishi kuzatiladi. Bu holda yer osti konstruksiyasiga tushayotgan bosim uning tepasidagi grunt ustunining to’la og’irligi bilan o’lchanadi. Mustahkamlash elementlarini o’z vaqtida o’rnatish ungur konturining qoldiq deformatsiyalarini cheklaydi va uni o’rab turgan gruntlarning ko’tarish qobiliyatini saqlash uchun yordam qiladi. Shunday qilib, yer osti ungurini muvaffaqiyat bilan kavlab o’tish sharti - bu uning atrofidagi gruntlarning ko’tarish qobiliyatini saqlab qolish va ulardan konstruktiv element sifatida foydalanishdir. Mustahkamlash elementlarini o’z vaqtida o’rnatmaslik va egiluvchan konstruksiyalarni qo’llash ungur tepasida qoldiq deformatsiyalarning rivojlanishiga, bosim kungurasining paydo bo’lishiga va undan og’irligi kontruksiyaga ta’sir etuvchi gruntning ajralib to’kilib ketishiga olib keladi. Tog’ bosimini haqidagi mavjud bo’lgan gipotezalarda bosim gumbazi to’la rivojlanadi deb faraz qilinadi, ya’ni bunda vaqtinchalik mustahkamlash elemenlarining ijobiy roli hisobga olinmaydi. Yer osti inshootlarining konstruksiyalariga tushuvchi tog’ bosimini analitik aniqlash muammosi uning miqdoriga va xarakteriga ta’sir etuvchi tabiiy va ishlab chiqarish omillarining turli-tumanligi sababli juda ham murakkabdir. Tog’ bosimining bir-biridan farq qiladigan, turli nuqtai nazarlarga asoslangan ko’p gipotezalari mavjud va shuning uchun ular asos qilib olingan nuqtai nazarlar qonuniyligiga mos tor chegarada qoniqarli natijalar beradi. Amaliyot uchun esa ungur tepasida tabiiy muvozanat gumbazi xosil bo’lishi faraziga asoslangan gipotezalar katta ahamiyat kasb etadi. MDH davlatlarining loyihalash amaliyotida prof. M.M. Protodyakonov tomonidan keng diapazonli - kuchsiz gruntlardan qoyali gruntlargacha bo’lgan

diapazondagi gruntlar uchun taklif etilgan gipotezasi tarqalgan. Ushbu nazariyada xarakteristikalarni birlashtiruvchi sifatida ishqalanish koeffitsienti deb taxmin qilinadigan qattiqlik koeffitsienti f, ya’ni grunt zarralarining o’zaro bog’lanishi c ni hisobga olib aniqlangan ichki ishqalanish burchagining tangensi qabul qilingan. Taxmin qilinadigan ishqalanish koeffitsienti f chegaraviy muvozanat paytida grunt zarralarining kontaktlari orasidagi urinma va normal a kuchlanishlarning nisbatiga teng, ya’ni: , (2) bu yerda c - gruntning haqiqiy ichki ishqalanish burchagi. Yuqoridagi ifodadan tarqoq gruntlar (c = 0) uchun f ning qiymati tg φ ga teng deb xulosa qilish mumkin. Qoyali gruntlarda haqiqiy ichki ishqalanish burchagi s molekulyar bog’lanish kuchlari bilan aniqlanadi. Bu holda M.M. Protodyakonov gruntning qattiqlik koeffitsientini uning maydalanishga bo’lgan kub mustahkamligiga R (MPa) bog’liq holda aniqlashni tavsiya etadi: f = R/10. (3) Mustahkamlash elementlarining ishlashi va ungurlarni kavlash ishlari bo’yicha olingan keng tajribalar asosida M.M. Protodyakonov tomonidan gruntlarni qattiqligi bo’yicha klassifikatsiyalash taklif etilgan (QMQ 2.05.05-96). Bu klassifikatsiyaning qisqartirilgan shakli 2.1-jadvalda keltirilgan. Bu jadvalga binoan gruntlar qattiqlik koeffitsienti 20 dan 0,3 gacha bo’lgan 10 toifaga (I dan X gacha) ajratilgan. 1-jadval Gruntla r toifalari Gruntlar Qattiqlik koeffitsienti f Gruntning o’rtacha zichligi, t/ m3 1 2 3 4 I Eng qattiq, zich va qayishqoq kvarsitlar va bazaltlar, juda qattiq 20 2,8...3,0

boshqa jinslar II Juda qattiq granitlar, kvarsli porfir, kremniyli slanes, yuqoridagi ko’rsatilganidan qattiq bo’lmagan kvarsitlar, eng qattiq qumtoshlar va ohaktoshlar 15 2,6...2.7 III Zich granitlar, juda qattiq qumtoshlar va ohaktoshlar, qattiq konglomerat 10 2,5...2,6 Sha Qattiq ohaktoshlar, qumtoshlar va marmar, qattiq bo’lmagan granit, dolomitlar 8 2,5 IV Oddiy qumtoshlar 6 2,4 IVa Qumli slaneslar, slanesli qumtoshlar 5 2,5 V Qattiq loyli slanes, qattiq bo’lmagan qumtoshlar va ohaktoshlar, yumshoq konglomerat 4 2.8 Va Qattiq bo’lmagan turli-tuman slaneslar, zich mergel 3 2,5 VIa У emirilgan slanes, qotib qolgan loylar 1,5 1,8...2,0 VII Zich loylar, loyli grunt 1.0 1,8 VIla Уengil qumli loy, lyoss 0,8 1,6 VIII У engil loyli tuproq, ho’l qum 0,6 1.5 IX Qum, mayda shag’al 0.5 1,7 X Oqma gruntlar, bilqillab ketgan lyosslar va boshqa suyulib ketgan gruntlar 0,3 1,5...1,8 Universal xarakteristika sifatida gruntning qattiqlik koeffitsienti ( f) qabul qilinishi tuyulma ichki ishqalanish burchagi φ K =arctgf ga teng bo’lgan barcha tarqoq gruntlarni tenglashtirish bilan barobar kuchga egadir. ϕRA K

Ungur devorlaridagi tarqoq gruntlarda vertikal tekislikka (45°) joylashishini- 2 ) burchak qiyaligida joylashgan ko’chish tekisliklari paydo bo’ladi (6rasm). Buning oqibatida ungurni o’rab turgan gruntlarning yemirilish zonasi kengayib boradi. Obdelkaning tepa sathida bu zona oralig’i teng: (4) bu yerda B - kattaligi 5 sm dan 15 sm gacha bo’lgan va gruntlarni kavlash usulini hisobga olib qabul qilinadigan ungur oralig’i (uning katta miqdorlari ishlarni portlatish usuli bilan olib borgandagiga to’g’ri keladi); h - ungur balandligi. Ungur va gruntning sirpanib tushayotgan prizmalari tepasida to’kilish paydo bo’ladi. Bu to’kilishning yuqorigi chegarasi bosim gumbazi deb ataladi. Bosim gumbazining yuqorisida ko’taruvchi gumbaz bo’ladi. Ko’taruvchi gumbazning mustahkamligi uning yuqorisida joylashgan kuchsizroq gruntlarning bosimini ko’tara oladigan darajada bo’lishi kerak. Ungurning tepasida paydo bo’ladigan va kvadrat parabola shakliga ega bosim gumbazining balandligi h lt quyidagi M.M. Protodyakonov formulasi orqali aniqlanadi: h 1 = L /2 f . (5) Yuqoridagi formula mustahkamlanmagan Rasm 6. M.M. Protodyakonov ungur tepasidagi bosim gumbazining bo’yicha bosim gumbazi balandligi, ya’ni gumbaz xosil qilinuvchi gipotezaga to’g’ri keladigan, tog’ bosimining maksimal intensivligi paytidagi qiymatini beradi. Uning asosiy kamchiligi - gruntning darzliligi va suvlanganligini

hisobga olib qabul qilinadigan qattiqlik koeffitsientini miqdoriy baholashning qiyinligidir. Bulardan tashqari, real sharoitlarda tog’ bosimi mustahkamlash elementlarining bikirligi, grunt kavlangandan so’ng ularni qo’yishgacha o’tgan vaqt, mustahkamlash ishlarining sifati, ungur devorlari vaqtinchalik mustahkamlangandan boshlab to doimiy obdelkalarni o’rnatishgacha bo’lgan vaqt va boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’ladi. Bu ma’noda tog’ bosimining rivojlanish jarayoniga va uning so’nggi qiymatiga kavlab o’tish ishlarining ratsional tashkil qilinishi ta’siri haqida aytib o’tish mumkin. Ushbu formulaning qo’llanish sharti - ungur tepasida uning yuqorisida joylashgan kuchsiz gruntlar og’irligidan tushayogan yuklarni qabul qila oladigan, yetarli darajada kuchli, ko’taruvchi gumbazning borligidir. Agar pastki yuzadan yoki kuchsiz gruntlar qatlamining ostidan hisoblanganda ko’taruvchi gumbazning balandligi bosim gumbazining balandligiga teng yoki undan katta bo’lsa, bu formuladan amalda qo’llanish mumkin deb hisoblanadi. Ayrim hollarda (katta oraliqli ungurlarni qazishda, ko’taruvchi gumbazning tepasida katta qalinlikdagi kuchsiz gruntlarning borligida) ko’taruvchi gumbazning mustahkamligi hisob- kitob orqali tekshirilishi kerak bo’ladi. Ko’taruvchi gumbazning mustahkamligi yetarli bo’lmagan taqdirda tonnel obdelkasiga tushayotgan tog’ bosimi obdelkaning yuqorisida joylashgan grunt ustunining to’la og’irligidan aniqlanadi. Loyihalashning boshlang’ich bosqichlarida gruntning qattiqlik koeffitsientini 4-jadvaldan qabul qilish mumkin. Batafsil loyihalashda esa gruntning qattiqlik koeffitsientini hisoblash yo’li bilan aniqlash yoki tog’ bosimini to’g’ridan-to’g’ri eksperimental uslublarning biri orqali aniqlash tavsiya etiladi. M.M. Protodyakonovning gipotezasi ungurning tepasida xosil bo’ladigan bosim gumbazi bir jinsli gruntlar qatlamining ichida joylashgan degan farazga asoslangan. Haqiqatda esa, tonnellar ko’p quriladigan qoyali gruntlar odatda ko’p yoki kam darajada yoriqlarga ega bo’ladi va shuning uchun ularga faqat juda kam hollardagina bir jinsli deb qarash mumkin.

Tadqiqotlar tog’ bosimining faqatgina jadalligigina emas, xatto uning ungur konturi bo’ylab taqsimlanish xarakteri ham ko’p jihatdan gruntlarning darzlilik darajasiga va bu darzlarning tonnel o’qiga nisbatan joylashishiga bog’lik ekanligini ko’rsatdi. Faqatgina maydalangan qoyali gruntlardagina tog’ bosimi sochiluvchan muhitdagi kabi namoyon bo’ladi, ya’ni simmetrik ta’sir qiladi. Boshqa holatlarda esa nosimmetrik tog’ bosimi paydo bo’ladi. Ikki parallel ungur ( 1) ni qazish ishlari olib borilayotganda (7-rasm) ularni bir-biridan shunday L masofada joylashtirish kerakki, alohida olingan ungurlarning bosim gumbazlari o’zaro kesishmasin, ungurlar orasidagi buzilmagan grunt massivi - “selik” L kenglikdagi grunt ustuni ( 2) ni ishonchli ko’tarib tura olsin. Aksi taqdirda ungurlar tepasida ikkisi uchun umumiy bo’lgan ( 3) bosim gumbazi xosil bo’lishi va vertikal yuk miqdori oshib ketishi mumkin. Rasm 7. Parallel ungurlar qazish paytida bosim gumbazlarini aniqlash sxemasi Og’ir klimatik sharoitlarda namlangan gruntlarning sovuqdan ko’tarilishini hisobga olish kerak, chunki ba’zida bundan xosil bo’ladigan bosim tog’ bosimidan katta bo’lishi ham mumkin. Sovuqdan ko’tarilishning kritik kuchlari tekis tarqalgan q 0 dan iborat bo’lib, ko’tarilish deformatsiyalarini to’la bostirish maqsadida, uni sovuqdan ko’tarilgan gruntlarning yuzasiga qo’yish kerak bo’ladi.

Bu kuchlar loyli gruntlarning konsistensiyasiga bog’liq ravishda eksperimental yo’l bilan aniqlanadi: (6) bu yerda W , W p va W L - gruntning tabiiy, jo’valanish chegarasidagi va oquvchanlik chegarasidagi namligi. Muzlab ko’tariladigan gruntlarning uch asosiy sinfi ( I L >0,5, I L = 0,25… 0,5 va I L = 0…0,25) uchun ko’tarilishning kritik kuchlari tegishlicha 100...200, 60...100 va 30...60 kPa chegaralarda yotadi. Bu yerda kuchlarning katta qiymatlari loyli zarralari ko’p bo’lgan gruntlarga tegishlidir. Tog’ bosimini formulalar orqali aniqlash xomaki va taqribiy hisoblanadi, chunki bu yerda tog’ bosimiga ta’sir etuvchi turli xil omillardan faqatgina ungurning o’lchamlari va grunt xossalarining ba’zi bir xarakteristikalarigina ( q, f, s) hisobga olinadi. Grunt qattiqlik koeffitsientining aniq emasligi (ayniqsa qoyali gruntlar uchun) obdelkaga ta’sir etuvchi haqiqiy yuklarni to’g’ri baholashni qiyinlashtiradi. Amalda bo’lgan formulalarda ungur devorlarining vaqtinchalik mustahkamlash elementlari bilan ushlab turilgan vaqti, mustahkamlash elementlarining bikirligi va tonnelni qurish uslubi kabi omillarning tog’ bosimiga bo’lgan ta’siri mutlaqo hisobga olinmaydi. Shu sababdan yuqorida aytib o’tilgan omillarni hisobga olishga imkon yaratadigan va tonnel konstruksiyalarini hisoblash uchun ishonchli ma’lumotlar beradigan eksperimental uslublar alohida ahamiyat kasb etadi. Tog’ bosimini ikki yo’l bilan, ya’ni obdelkadagi kuchlanishlar va deformatsiyalarni o’lchab, ularni xosil qilgan yuklarga o’tish yo’li bilan yoki obdelkaning tashqi konturida xosil bo’ladigan kontakt kuchlanishlarini to’g’ridan- to’g’ri o’lchash yo’li bilan aniqlasa bo’ladi. Tog’ bosimini bilvosita aniqlashning birinchi usuli ko’p noaniqliklarga egadir (bosim tarqalishining xarakteri, obdelka elementlaridagi boshlang’ich kuchlanishlarning va montaj sharoitlarining obdelkaning kuchlanganlik holatiga

ta’siri va b.). Ikkinchi usul esa anchagina qulay, universaldir va shu sababdan u hozirgi paytda keng tarqalgandir. Obdelka konturi bo’ylab tarqalgan kuchlanishlarni o’lchash uchun qo’llanilishi turli fizik tamoillarga asoslanishi mumkin bo’lgan messdozalar ishlatiladi. Ungurning konturi bo’ylab o’rnatilgan messdozalar obdelkaga ta’sir etuvchi bosimning normal tashkil etuvchilari qiymatlarini ko’rsatadi. Jihozlarni ungur konturining barcha yeriga o’rnatib tog’ bosimining vaqt davomida oshishi, uning tarqalish qonuniyati va oxirgi qiymati haqida tasavvurga ega bo’lish mumkin. Sim torli messdozalar eng oddiy va ishonchli hisoblanadi. Transport qurilishi ilmiy tekshirish institutining 1,5 MPa gacha bosimlarni o’lchash uchun mo’ljallangan messdozasi (8-rasm) bosim tushadigan membranasi (2) bo’lgan po’lat qutidan (1) iborat. Membrananing egilishi u bilan bikir biriktirilgan tutqichlarga mahkamlangan sim tor (4) ning taranglashishi o’zgarishi natijasida ro’y beradi. Olinadigan taglik (5) rezina bilan zichlangan tortuvchi gardish ( 7 ) bilan ushlab turiladi va sim o’tkazgichlarni kiritish joyiga (6) ega. Membranaga tushayotgan bosim elektromagnit (3) maydonida sim tor tebranish chastotalarining o’zgarishi bo’yicha aniqlanadi. Messdozaning o’lchash aniqligi 2...2,5 KMPa gacha boradi. Messdoza ishlatilishdan oldin tarirovka kamerasida bosim bilan sinaladi. Bu sinov natijasida membranaga tushayotgan bosim va sim torning tebranish chastotasi orasidagi bog’liklik grafigi tuziladi. Obdelkani betonlash yoki temirbeton bloklarni tayyorlash vaqtida bu konstruksiyalarda silindrik kanal qoldiriladi va keyin bu kanalga ichki rezbali po’lat gardish (1) o’rnatiladi (9-rasm). Messdozani eng ichkariga o’rnatib bo’lingandan so’ng gardishning chiqib turgan joyiga messdozani ostidan tutib turuvchi tirgak gardish (3) buralib mahkamlanadi. Obdelkadagi teshik ( 2) messdoza simlarini tashqariga chiqarib jihozga ulashga va bosim ko’rsatkichlarini olishga xizmat qiladi.

Rasm 8. Messdoza Rasm 9. Messdozaning obdelkada joylashishi Tog’ bosimini aniqlashda obdelka va grunt orasidagi tirqishni yaxshilab to’ldirish katta ahamiyatga egadir, chunki bu obdelkaga ta’sir etuvchi bosimni butun kontur bo’ylab tekis tarqalishini va barcha messdozalarni ishga tushishini ta’minlaydi. Obdelkaning orqa tomoniga qattiq qobiq xosil qiladigan sement qorishmasini purkash messdozalar ko’rsatkichlarini buzib ko’rsatishi mumkin. Shu sababli purkash uchun sementsiz qorishma (masalan, qum va suv qorishmasi) qo’llaniladi. Yuqorida ko’rsatilgan tog’ bosimining kuchi messdozalar o’rnatilgan yerda o’lchanadigan usul obdelka orqasida vaqtinchalik mustahkamlash elementlari bo’lmaganda (chunki bu elementlar o’lchov natijalarini, buzib ko’rsatishi mumkin) va kuchsiz, oson deformatsiyalanadigan gruntlarda qo’llanilishi mumkin. Qattiq gruntlarda va obdelka orqasida mustahkamlash elementlari qolgan hollarda tog’ bosimining o’rtacha kuchini o’lchash uchun, bu maqsadlar uchun mo’ljallangan o’lchov tyubingi (10-rasm) qo’llaniladi.

Tyubingning (1) orqa tomoniga konturi bo’ylab rezina prokladkalarga (2) tayanadigan yupqa po’lat list (5) mahkamlangan. Xosil bo’lgan, qalinligi 30mm gacha bo’lgan bo’shliq (3) plastik bitum bilan bosim ostida to’ldiriladi. Tyubing orqasidagi maxsus teshiklarga o’lchamlari kichik bo’lgan messdozalar (6) bitum qatlamiga etguncha burab qotiriladi. Obdelka orqasiga sement qorishmasi (4) teshiklar orqali purkaladi. Bu holda tog’ bosimi po’lat list orqali bitumga, so’ngra messdoza membranalariga beriladi va messdozalar po’lat list yuzasiga tushayotgan kontakt bosimining o’rtacha qiymatini ko’rsatadi. Rasm 10. O’lchov tyubingi Tog’ bosimini tabiiy sharoitlarda o’lchash yer osti inshootlariga tushayotgan haqiqiy yuklarni aniqlashda eng yaxshi uslub hisoblanadi. Ammo yer osti ungurlarida eksperimentlar o’tkazish ko’p hollarda mushkuldir va ular eksperiment natijalariga turli omillarning ta’sirini o’rganish, qo’llanilgan nazariyani tekshirish uchun sharoit yaratishga imkon bermaydi. Shu sababdan tog’ bosimi nazariyasini rivojlantirish uchun laboratoriya sharoitlarida masshtabi kichiklashtirilgan modellarda tajribalar o’tkazish katta ahamiyatga egadir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Fundamentals. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. ISBN-13: 978-1-4398-5234-7. - 574 pp. 2. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Superstructure Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-43985229-3 (eBook - PDF). – 734 pp. 3. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Construction and Maintenance. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-4398-5233-0 (eBook - PDF). – 646 pp. 4. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Seismic Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-4398-5232-3 (eBook - PDF). Visit the Taylor & Francis 722 pp. 5. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 3-qism. Temir yollardagi metall ko’priklar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, TashIIT, 2016. – 168 b. 6. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 1-qism. Temir yollardagi tonnellar va quvurlar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, TashIIT, 2014. – 137 b. 7. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 2-qism. Temir yollardagi temirbeton ko’priklar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, ToshTYMI, 2015. – 160 b.

Похожие

Tonnellarni asrash

Tonnellarni tog’ usulida insho etish

Tonnellarni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish

Tonnellarni qalqon usulida barpo etish

Tonnellar haqida umumiy ma’lumotlar va ularni loyihalash