Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar - Транспорт - Рефераты

Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Загружено в:

29.10.2022

Скачано:

0

Размер:

717.125 KB

Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar Reja: 1 Temirbeton ko’priklarning rivojlanishi qisqacha ma’lumot. 2 Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan buyumlar va materiallar. 3 Temirbeton ko’priklarning asosiy sistemalari va ularni qo’llanilish xududlari. 4 Temirbeton ko’priklarning qatnov qismi konstruksiyalari.

1 Temirbeton ko’priklarning rivojlanishi qisqacha ma’lumot. Temirbeton ko’priklarning rivojlanish tarixi 1873-yildan boshlanadi, o’shanda fransuz olimi Mon’e temirbeton ko’prikka patent oladi. Uning ko’prigi (1 rasm) sistemasi arka ko’rinishida qubba oraliq qurilmali bo’lib, massiv tayanchlar bilan qisib qo’yilgan. Ko’prikning oraliq qurilmalari va tayanchi bir qancha metall sterjenlardan iborat bo’lgan yaxlit karkas qilib birlashtirilgan. 1875-yilda Fransiyada shu sistemada xususan parkda piyodalar o’tadigan uzunligi 16m va kengligi 4m bo’lgan temirbeton ko’prik qurilgan. Birinchi temirbeton ko’priklar ko’rinishi tosh ko’priklarga o’hshagan va arkali sistemada qurilgan. Faqat svodining qalinligi, agar u tayanch chizig’idan tashqida saqlangan bo’lsa, inshootning materialini ko’rsatgan. 1892-yilda Fransuz Gennebik bo’ylama sterjenlar ko’ndalang xomutlardan iborat armaturalash sistemasini taklif etdi. U zamonaviy temirbeton inshootlarga o’tishni taminladi. Uning taklifiga asosan qovurg’ali ko’prik konstruksiyalari paydo bo’ldi, bu keyinchalik arkali va balkali temirbeton ko’priklarning rivojlanishiga imkoniyat tug’dirdi. Ularning yuz yildan ortiq rivojlanish davrida ko’priklarning xar xil sistemalari yaratildi. Temirbeton juda qulay konstruksiya bo’lib chiqdiki, undan metall, yog’och, tosh ko’priklardan olingan konstruksiya shaklidan tashqari faqat temirbetonga xos bo’lgan eng maqbul konstruktiv shakllar yaratildi. Ko’priklarning konstruktiv shakllari yopiladigan oraliqning kattalashishiga qarab o’zgarib bordi. Arkali ko’priklarda 50m gacha bo’lgan oraliqda arkaning qubba qismida, ko’ndalang oraliqlarni qo’llash amalga oshirildi. Buning natijasida qubba ustuning tepa qismidan ajratildi, undan keyin vertikal devor va yurish qismiga ajratildi. Qubba, devor va balkadan iborat sistema hosil bo’ldi. Devorlar qubbaning eniga tayangan xolda yurish qismini ushlab turdi. Arkali ko’priklarning oralig’ini uzaytirish keyinchalik qubba ustida yurish qismini oralig’i uzaytirish hisobiga amalga oshirildi. yurish qismini yupqa plitalarini qovurg’ali plitalarga almashtirish zaruriyati paydo bo’ldi. Plitadagi

qovurg’alar yurish qismidan tushiadigan kuchlarni ma’lum nuqtaga to’pladi, u erdan kuchlar devorga emas, qubbaga ustunlar orqali uzatildi. Arkali ko’priklarning umumiy tuzilishidagi keyingi o’zgarishlar maqbul sistemani yaratishga olib keldi, arkaning ustun (kolonna) laridan tushiadigan kuchlarni qubba emas, aloxida arkalar qabul qildi, ularni soni yurish qismidagi qovurg’alar soni va kolonnalarni ko’ndalang qatordagi soniga teng bo’ladi. Bu sistemani keyingi rivojlanishida arkalar soni o’tish qismidagi qovurg’alar sonidan ko’ndalang bo’ylama balkalarni qo’llash hisobiga, bo’ylama to’sinlar o’tish qismi plitalari bilan birgalikda ushlab turishini taminlaydi. Katta oraliqlarni yopishni o’zlashtirishda yuk ko’taruvchi arkalarning oraliq qurilma tarkibida soni 2ta gacha kamaydi. Harakatning oraliq qurilmaning pasti qismiga o’tkazish imkoniyati paydo bo’ldi. Keyingi harakat oraliq qurilmaning pastki qismida joylashgan sistemalarda o’tish qismi satxida tortqilar qo’llab, vertikal tasir qiluvchi kuchlarning gorizontal tarqaladigan bosimi(raspor)ni tayanchga tasirini bartaraf etildi. Temirbeton balkali ko’priklar XIX-asrning oxirlarida oraliq qurilmasi yupqa plita shaklidagi oraliq uzunligi 6m gacha Mone armaturasi tadbiq etilgan holda 1marta paydo bo’ldi, 1.rasm Mone sistemasidagi ko’prik

keyichalik qovurg’ali plita ko’rinishida yoki uzunligi 15m gacha bo’lgan Gennebek armaturasi tadbiq etilgan xoldagi sistemalar paydo bo’ldi. Tez orada uzunligi 40m gacha bo’lgan uzluksiz temirbeton to’sinli ko’priklar qo’llanila boshlandi. Temirbeton ko’priklarning keyingi rivojlanishi XX-asr boshlarida ikki tomoni ochiq fermalar konsol (osilib turuvchi) sistemalar qo’llanilishi bilan bog’liq. Sezilarli darajada ramali ko’priklar qo’llanila boshlandi. XX-asrning boshida Rossiyadagi temirbeton konstruktsiyalarning xammasi xususan ko’priksozlik tajribalarining ta’sirida rivojlandi. 1886-1896 yillardagi prof. Belelyubskning temirbeton plita, arka, to’sinlarni va oralig’i 17m gacha bo’lgan ko’priklarning haqiqiy ishini isloh qilishda kengaytirilgan tajribalari katta rol o’ynaydi va u temirbeton konstruksiyaning og’ir yuklar tasirida yaxshi ishlashini isbotladi. Rossiyada temirbeton ko’priklarning keng qo’llanilishi temirbeton ko’priklarning xar-xil sistemalari uchun loyiha meyorlari va birinchi texnik shartlar 1908-yilda bosmadan chiqqandan keyin boshlandi. Birinchi jaxon urushi boshlangunga qadar ko’pgina uzlukli, uzluksiz ramali qovurg’ali ko’prik konstruksilari qurilgan. Bu davrdagi vatandoshlarimizning muxandislik va ilmiy faoliyatiga temirbeton konstruksiya bo’yicha katta mutaxasislar: prof. N.A. Belelyubsk, texnik shartlari ishlab chiqishga raxbarlik qilgan, prof. G.P.Perederiya – ko’plab inshootlar muallifi, prof. A.F.Loleyta-temirbetonning buzilish bosqichidagi xisoblash nazariyasini asoslaganlardan biri, prof. I.S.Podolsk-1906yilda temirbeton ko’priklarni 1-kursini rus tilida nashrga chiqargan. 1920-1940 yillarda SSSRda temirbeton ko’priklarning katta qismi qurilgan, Dnepr, Volga, Angar, Neva, Moskva kanaliga qurilgan ko’priklar shular jumlasidandir. Aloxida berkitilgan oraliqlar ularda 130m gacha bo’lgan. O’rta va kichik oraliqlarda temirbeton konstruksiyalar keng qo’llanilgan. Temirbeton ko’priklarning ko’pchiligini arkali sistema qo’llanilib yaxlit betondan qurildi. Urushdan keyingi davrlarda ko’priklarni tiklash va yangi ko’prik qurish ishlari yuqori texnik darajada bajarildi. 1951-yilda 2-qavatli qo’shma xarakatli oraliq

uzunligi eng yuqori natija 228m bo’lgan arkali ko’prik qurilishi temirbeton ko’priklarni keng qo’llanish imkoniyatini yaratdi. 1954yildan boshlab mamlakatimizda yig’ma konstruksiyaga va ishlarni industrial usulga bajarishga o’tish yuzaga kelganligi tufayli ishlab chiqarish texnologiyalarini tubdan o’zgartirish boshlandi. Bu vaqtga kelib, fransuz Freysinning xar tomonlama ishi asosida oldindan zo’riqtirilgan temirbetonni ko’priklarda qo’llash boshlandi. 1950-1960yillarda yig’ma temirbetondandan o’zining sistemasiga mos haqiqiy shahar metro ko’prigi Moskva daryosiga va Saratovda Volga daryosiga uzunligi eng yuqori darajaga (2800m) bo’lgan ko’prik qurildi. Keyingi 10 yillikda temirbeton ko’priklar texnologiyasi va konstruksiyalarini keyingi takomillashtirish yuz berdi. Bunga misol tariqasida muvoffaqiyatli muxandislik echimlaridan Avtozavodskoy, Krasnopresnenskiy va Nagatinskiy ko’priklari, Moskva daryosiga qurilgan Shukino –Strogine ko’prigi, Xersonda Dnepr daryosiga qurilgan avtomobil ko’prigi, qaysiki temirbeton ko’priklarni qurishdagi SSSRda o’sha vaqtdagi zamonaviy yutuqlar amalga oshirildi. XX-asrning oxirida Rossiyada yaxlit temirbeton ko’priklarni umumiy uzunligi bo’yicha keng ko’lamda qo’llanishiga intilish kuzatildi, qurishdagi sanoatlashtirish usullari ishlab chiqish va o’zlashtirish orqali erishildi, ular haqidagi malumotlar keyingi boblarda keltiriladi. 2 Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan buyumlar va materiallar. Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan betonlarga qo’yiladigan talablar. Ko’priklar juda qiyin sharoitlarda ekspluatatsiya qilinadi. Ular og’ir xarakatlanuvchi yuklar tasirida turadi: ularning yuk ko’tarish konstruksiyalarini xar-xil atrof-muhit tasiridan; xaroratning o’zgarishi, namlik, zararli gazlar himoyalash qabul qilinmagan; ularning tayanchlari muz oqimlarining, daryodagi xar-xil ildizlar va boshqa narsalarning oqib kelishi, daryodagi oqim satxining yil davomida o’zgarib turishining faol tasirida bo’ladi. Ko’priklar ishlatilayotgan

vaqtdagi og’ir sharoit, ular qurish vaqtidagi ishlab chiqarish shartlari ko’prik uchun ishlatiladigan material va buyumlarga bir qator talablarni qo’yadi. Temirbeton ko’prik uchun ishlatiladigan betonga quyidagi talablar qo’yiladi: yuqori mustaxkamlik, suv va gaz o’tkazmaslik xossasi, muzlashga chidamlilik, kimyoviy chidamlilik, betonning kerak bo’lgan qotish vaqti, qulay joylashuvchanlik, qo’zg’aluvchanlik va uning xajmini qotish davridagi kamayishi. Beton mustaxkamligi ko’rsatkichi Betonning o’qdagi siqilishdagi mustaxkamlik sinfi B- vaqtinchalik siqilishga qarshiligini, MPa, o’lchamlari 15sm bo’lgan kubni nam xavoda 20±2ºSda 28kun saqlangandan keyin aniqlanadi. Ko’priklar va quvurlar konstruksiyalari uchun siqilishga mustaxkamligi bo’yicha quyidagi sinflar ishlatiladi; B20, B25, B30, B35, B40, B45, B50, B55 va B60. Konstruksiyalarning ko’rinishi va bajaradigan ishiga qarab, ularni armaturalash usullari uchun ularga qo’llanilayotgan betonning sinfiga bog’liq (QMQ. 2.05.0384dagi 21-jadvalda ko’rsatilgan). Yuk ko’taruvchi, asosan oldindan zo’riqtirilgan ko’prik konstruksiyalarida yuqori mustaxkamlikka ega betonlarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ularni quyidagi yo’llar bilan hosil qilinadi: • yuqori faol sementlarni qo’llash (sementni faolligi betonning siqilishdagi mustaxkamligi sinfidan 1.3...1.8 marta ko’p bo’lishi); • sementning beton tarkibidagi meyorini oshirish (1m³ betonga 450kg dan ko’p va 250kg kam bo’lmagan miqdorda, sementning ko’p miqdorda qo’shilishi, cho’kish deformatsiyanig oshishiga va qo’zg’aluvchanlikni oshishi natijasida yoriqlar paydo bo’lishiga olib keladi); • suv sement nisbatini kamaytirish; • mustaxkam beton to’ldiruvchilarini qo’llash sement bilan yopishishini qovushqoqligi kamaytiruvchi omillar ularni loy va changlardan yuvib tozalanadi; • chaqiq tosh va qumning granulometrik tarkibini maqbulini tanlash, chaqiq tosh va qumdan kam mustaxkamlikka ega bo’lgan sement toshlari tarkibi

kamayadi va ular bilan to’ldirilayotgan beton xajmini to’liqroq bo’lishini taminlaydi. Betonning tashqi tasirlarga chidamliligi, suv va gaz o’tkazmaslik qobiliyati uning zichligini kg/m³ birlikda o’lchanadigan oshirish bilan taminlanadi. Kerak bo’lgan zichlikni taminlash betonni titratish yo’li bilan amalga oshiriladi. Ko’prik va quvurlar konstruksiyalarida zichligi 2200 dan 2500kg/m³ zichlikka ega bo’lgan og’ir betonlar qo’llaniladi. Undan kam bo’lgan zichlikka ega bo’lgan betonlarning sinalayotgan konstruksiyalarda ishlatish mumkin. Betonning muzlashga chidamlilik belgisi F-28 sutka ushlab turilgan kubni bir necha marotaba muzlatib, eritilganda uning mustaxkamligi 15%dan ko’p miqdorda kamaymasligi kerak. Ko’prik va quvurlar betonining muzlashga chidamliligi belgisi F qurilish olib borilayotgan xududning ob-xavo sharoitiga, suv satxiga nisbatan joylashuviga va konstruksiyaning ko’rinishiga qarab 100dan 400gacha QMQ.2.05.03-84ni 22-jadvalida keltirilgan. Ob-xavo sharoiti eng sovuq oyning o’rtacha oylik xaroratiga bog’liq bo’ladi. (mo’tadil-xarorat 10ºS dan past, og’ir- xarorat -10ºS dan-20ºS gacha, o’ta og’ir-xarorat-20ºS past). Betonning muzlashga chidamliligini betonni tarkibida kichkina teshikchalar xosil qiluvchi xavo aralashtiruvchi qo’shimchalarni qo’shib amalga oshiriladi, bu muzlashda beton tarkibidagi suvning erkin kattalashishini taminlaydi. Betonning suv o’tkazmaslik markasi W, MPa ; 28 kunlik suvning balandligi 15sm li beton namunani sizib o’tib tomchilamagan kub holatdagi, maxsus usulda sinalgandagi suvning bosimi. Bu belgi er va suvning tagidagi konstruksiya qismlarda W 4dan kam va suv o’tkazuvchi quvurlarda, yurish qismining yo’l to’shamasi va o’tish plitalari uchun W6 kam bo’lmasligi kerak. Betonning kimyoviy chidamliligi ko’proq uning zichligi va qo’llanilayotgan sementning turiga bog’liq. Temirbeton ko’priklarda portlandsement, sulfat kislota tuziga chidamli portlandsement va alyuminiy oksidli sement tarkibli betonlar qo’llaniladi. Portlandsement katta masuliyatga ega bo’lgan ko’priklarda qo’llaniladi. Sulfatga kislota tuziga chidamli portlandsement va alyuminiy oksidli sementlar dengiz, minerallangan va balchiq suvlari tasir etishi mumkin bo’lgan

yoki kimyoviy tajovvuz qiluvchi, portlandsementga zarar etkazuvchilar tasiri bo’lishi mumkin bo’lgan konstruksiyalarda ishlatiladi. Betonning qotish davri va jadalligi , uning kerakli mustaxkamlikka erishishi ishlab chiqarish ishlarini tezlashtirish uchun kerak. Oddiy maydalangan sementning uchkunlik yoshida 50% mustaxkamlikka, yaxshi tuyilgan tez qotuvchi sementlar bir sutkadan keyin 40...50% mustaxkamlikka ega bo’ladi, lekin ular ishlatilganda betonning kirishib qisqarishi oshadi va muzlashga chidamliligi kamayadi. Betonni qotishini tezlashtirish va mustaxkamligini qabul qilishi, kameralarda betonni bir tekisda bug’lantirib, uni sekin asta sovutish orqali amalga oshiriladi. Zich betonni xosil qilish uchun uning qo’zg’aluvchanligi muxim bo’ladi. Uni S/S nisbatini oshirish orqali ko’paytiriladi, bu betonning mustaxkamligini kamaytiradi. Ko’priklarda beton qorishmasining suv sement nisbati 0.6dan ko’p bo’lmasligi kerak. Beton qorishmasi uzoq vaqt titratish va S/Sning 0.3 olib qattiq qorishma qo’llash mumkin. Shunday yumshatuvchi qo’shimchalar borki, ular S/S kichkina bo’lganda ham o’ta qo’zg’aluvchan qorishma hosil qilinadi. Betonning cho’kishi- uning qotish davridagi va to’la qotguncha qadar xajmiy kamayishi. Statik noaniq temirbeton konstruksiyalarda Qo’shimcha kuchlanish va yoriqlar bir tekisda cho’kmagan betonlarda paydo bo’ladi. Beton qotayotgandagi cho’kishdagi deformatsiyalarni kamaytirish uchun, betondagi suv va sementning tarkibini qisqartirish orqali va cho’kishga qarshi armatura qo’yish orqali amalga oshiriladi. Betonning qo’zg’aluvchanligi - qo’zg’almas yuklar tasiri vaqtidagi uning deformatsiyasini oshirish. U statik noaniq konstruksiyalarda ichki kuchlarni qaytadan taqsimlanishiga va zo’riqtirilgan armaturada kuchlanishni kamayishiga olib keladi. Sinalgan konstruksiyalarda oddiy og’ir beton bilan birgalikda engil beton to’ldiruvchisi keramzitdan yoki boshqa materialdan tayorlangan qorishmani qo’llashga ruxsat etiladi. Bunday betonlarning o’rtacha zichligi 1800kg/m³ tashkil etadi. Betonga polimer qo’shimchalarni qo’shib uning cho’zilishga qarshiligi va

suv o’tkazmaslik xossani katta miqdorda oshrilgan betonlar kelajakda rivojlanishi mumkin. Fibrobetonning cho’zilishga mustaxkamligi oddiy betondan 2-3 marotaba ko’p bo’lganligi uchun unga qiziqish bor. Temirbeton ko’priklar uchun armaturalar. Temirbeton ko’prik va quvur uchun ishlatiladigan armaturalar metalining markasi, hisob-kitob uchun QMQ.2.05.03-84 29 jadvalidan olinadi, qurilish xududi tashqi muxitning sovuqroq 5 kunligi o’rtacha xarorati va konstruksiya qismlarining ishlash shartlariga bog’liq xolda olinadi. Temirbeton ko’priklarda quyidagi turdagi armaturalar qo’llaniladi: * issiq o’qlovlangan tekis yumaloq sterjenlar AΙ sinfi; issiq o’qlovlangan qirralari taram-taram bo’rtib chiqqan AΙΙ, AΙΙΙ, AΙV, AV. * issiqda mustaxkamlangan yon tomoni taram-taram bo’rtib chiqqan AT- Ι V, AT-V,AT-VΙ, * o’ta mustaxkam sovuq cho’zilgan sim V ΙΙ ; * o’ta mustaxkam sovuq cho’zilgan k-7 yon tomoni taram-taram bo’rtib chiqqan 7ta eshilgan simga o’xshagan. *spral shaklidagi po’lat arqon, ikki marta o’ralgangan va yopiq. A- Ι dan A- ΙΙΙ gacha bo’lgan armatura sinflari zo’riqtirilmaydigan armaturali konstruksiyalarda qo’llaniladi. A- Ι V, A-V, AT- Ι V, AT-V, AT-V Ι sinfli armaturalar, yuqori mustaxkam simlar, eshilgan simlar va kanatlar oldindan zo’riqtiriladi, temirbeton konstruksiyalarda zo’riqtirilmagan armatura sifatida ishlatiladi. Ko’priklarda konstruktiv armaturalar sifatida A- Ι , A- ΙΙ sinfdagi armaturalar qo’llash ruxsat etiladi. Konstruksiyalarni ko’tarish uchun o’rnatiladigan ilmoqlarini A- Ι sinfdagi markasi BCT3c п 2 va A с - ΙΙ markasi 10 Г T bo’lgan armaturalar ishlatiladi. Termik jilov berilgan armaturalarni, yuqori mustaxkam armaturali simlarni, K-7 sinfga oid armatura po’lat arqonlar va boshqa xar qanday kanatlarning payvandlash taqiqlanadi, chunki konstruksiya qismlarining payvandlangan joylardagi mustaxkamlik sezilarli pasayadi. Beton va armaturalarning hisobiy tavsifi. Kubikni siqish yo’li bilan aniqlangan mustaxkamlik beton mustaxkamligining shartli tavsifi hisoblanadi.

Konstruksiyadagi betonning xaqiqiy mustaxkamligi prizma ko’rinishdagi beton namunasini siqishishga bo’lgan mustaxkamligi aniqlash yo’li bilan amalga oshiriladi, uning balandligi ko’ndalang razmerlaridan 3.5 martadan ko’proq bo’lishi kerak. Betonning prizmali mustaxkamligi uning kubikdagi mustaxkamliginig 70...75% ni tashkil etadi. Betonning cho’zilishga bo’lgan mustaxkamligi odatda kubdagi mustaxkamligidan 10...15 marta kam bo’ladi. Betonning qirqilishga mustaxkamlik chegarasi uning cho’zilishga bo’lgan mustaxkamlik chegarasidan 2.5 barobar ko’p. Betonning hisobiy qarshiligini ko’prik konstruksiyalarini o’qdagi siqilish va cho’zilishga birinchi chegaraviy holat guruhlari uchun hisoblashda me’yoriy qarshilikni unga to’g’ri keladigan betonning ishonchlilik koeffitsientiga va konstruksiyaning ishonchlilik koeffitsientiga bo’lish orqali aniqlanadi. Konstruksiyaning ishonchlilik koeffitsienti, ko’prik konstruksiyalarining majburiyatini hisobga oluvchi, beton uchun λ н =1.1 deb qabul qilinadi. Betonning hisobiy qarshiligini ikkinchi chegaraviy holat guruxlari uchun hisoblashda betonning ishonchlilik koeffitsienti λ b =1deb qabul qilinadi. Armaturaning cho’zilishdagi hisobiy qarshiligini birinchi chegaraviy holat guruhlari uchun hisoblashda me’yoriy qarshilikni unga to’g’ri keladigan armaturaning ishonchlilik koeffitsientiga va konstruksiyaning ishonchlilik koeffitsientiga bo’lish orqali aniqlanadi. Ular avtomobil va temir yo’l ko’priklari uchun xar-xil bo’ladi. Bunda inshootlarining majburiyat darajasini hisobga olinadi. Armaturaning cho’zilishdagi hisobiy qarshiligining qiymatlari QMQ 2.05.0384km 31 jadvalida keltirilgan. Zo’riqtirilmagan armaturaning siqilishdagi hisobiy qarshiligi, birinchi chegaraviy holat guruxlari uchun qo’llaniladigan, armaturaning beton bilan tishlashishi mavjud bo’lganda unga to’g’ri keladigan armaturaning cho’zilishdagi hisobiy R s qarshiligiga teng deb qabul qilinadi. Zo’riqtirilgan armaturadagi sal kattaroq siquvchi kuchlanish R pc elementining siqilgan qismi kesimida joylashgan va beton bilan kirishgan, betonning siqilish chegarasi shartlariga asosan 500mPa dan ko’p bo’lmagan miqdorni qabul qilishi kerak.

Ko’prik va quvurlarning temirbeton konstruksiyalarini hisoblashda beton va armaturaning egiluvchanlik tavsiflari moduli va Puasson koeffitsienti muhim hisoblanadi. Beton egiluvchan, qo’vushqoq va plastik material hisoblanadi. Uning kuchlanishdagi to’liq deformatsiyasi egilishdagi, qo’vushqoqegiluvchan va plastik deformatsiyalarini o’z ichiga oladi, qaysiki kuchlanishning sathiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun egiluvchanlik moduli kuchlanish satxiga va kuchlanishning tasir vaqtiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari egiluvchanlik moduli betonning mustaxkamlik sinfiga bog’liq bo’lib mustaxkamlik ortishi bilan u ko’payadi; bundan tashqari betonning yonShga va kuchlanish holatining turiga ham bog’liq bo’ladi. U betonga nam- xaroratda, ishlov berilganda, beton vaqtivaqti bilan muzlash-erish sharoitlarida ishlaganda quyosh radiatsiyasi tasirida kamayadi. Ko’prik va quvurning temirbeton konstruksiyalarini loyixalashda betonning egiluvchanlik modulini hisobga olish qiyinlashadi, shuning uchun hisoblashda o’rtacha qiymati, betonning siqilishdagi egiluvchanlik moduli E b ning shartli qiymati QMQ 2.05.03-84 28 jadvalidan olinadi. Issiqnamli muxitga qo’yilib ishlov beriladigan betonlar uchun, shu bilan birga vaqti-vaqti galma-gal muzlab-erib turadigan sharoitda ishlovchi betonlarda egilish modulining qiymati 10% ga kamayadi, quyosh raditsiyasidan himoyalanmagan konstruksiyalarning betonlari egilish moduli 15% kamayadi. Betonning siljishi moduli G b 0.4ga teng deb qabul qilinadi, Puasson koeffitsienti µ=0.2 teng bo’ladi. Armaturaning egilish modulini QMQ 2.05.-03-84 ni 34 jadvalidan olinadi. Metalni mustaxkamligi oshirilsa, uning egilish moduli 206000 dan 196000 gacha kamayadi. Paralel sim bog’lamining egilish moduli 177000 MPa deb, K-7 markali armatura bog’lamining, aylana po’lat arqonlar va 2 qavat bog’langan po’lat arqonlarniki 167000 MPa deb qabul qilinadi. Ko’priklarda qo’llaniladigan betonlarni suvdan himoya qilish uchun ishlatiladigan materiallar . Ko’prik oraliq qurilmasi va tayanchlari betoni atrof muxitdagi namlikdan va sizib chiquvchi suvlardan himoyalanadi buning natijasida beton buzilishlar bo’lmaydi, armaturani zanglashdan saqlaydi.

Ko’prik qurilishida qo’llaniladigan suvdan himoyalovchi materiallar, surtaladigan va elimlanadigan turlarga bo’linadi. Surtaladigan himoyada sovuq bo’yash va issiq suyuqlik surtash amalga oshiriladi. Sovuq bo’yashda og’ir benzin yoki kerosinda yondirilgan III va IV markali bitum, huddi shunday qatronli laklar xam qo’llaniladi. Sovuq bo’yash birinchi qatlam bo’lib, uning orqasida 2-3 mm qalinlikda issiq surtishni amalga oshiriladi. Issiq surtiladigan maxsus mumsimon material - bitumning mayda asbest tolali qorishmasi hizmat qiladi. Suvda elimlab himoyalovchi materiallar sifatida asosi butun bo’lgan o’ramalar va asosi sintetik rezina bo’lgan yangi materiallar ishlatiladi(butilkauchuklar). Bitum asosli oddiy o’rama material ruberoid hisoblanadi. U o’rtacha himoya sifatiga ega bo’lib, qog’ozni bitum asosida siqilgani uchun ko’p ishlamaydi. Gidroizolning suv o’tkazmaslik hususiyati yuqori bo’ladi. Gidroizolning ham asosi bitum hisoblanib, u asbestli yoki sellyulozali kartondan tayyorlanadi. Ko’p xizmat qilishi va suv o’tkazmaslik qobiliyati yuqori bo’lganligi uchun gidroizol ko’priksozlikda keng qo’llaniladi. Shisha qatlamli (gidrostekloizol) suvdan himoyalovchi o’rama ham qo’llaniladi, uning asosi shisha gazlama bilan armaturalangan. Uning mustaxkamligi ishqorli muhitda o’ylantiradi. Eng yaxshi suv o’tkazmaslik hususiyatga va texnologik o’sishga ega bo’lgan falgoizol, qalinligi 3mm bo’lgan tekis va taram-taram alyuminiy asosli o’rama. Folgoizoldan alyuminiy ustun, yopishda bitum rezinali suyuq mum qo’llaniladi. Suv o’tkazmaslik qobiliyati bo’yicha u hamma materiallardan ustun turadi va boshqa materiallardan qiymati baland. Folgoizolni faqat kata ma’suliyatli inshootlarda qo’llaniladi: kattaroq ko’priklar va tonnellarda. Bitumli suv o’tkazmaydigan o’rama materiallar bilan ishlashning asosiy yo’li – albatta betonni bir marta bo’yab mastikasiz elimlash. Bitum bilan bo’yalgan bzani eritish uchun elimlanayotgan materialni kengligini qoplovchi isituvchi qizdirgichlar ishlatiladi. Bitumli suv o’tkazmaydigan materiallar qo’llanilganda issiqlikni cheklanish yangi suv o’tkazmaydigan materiallarni ishlab chiqish zarurati paydo bo’ldi. Avtomobil ko’priklarini himoyalashda butgizol materiali ishlab chiqildi – elastik

sovuqqa chidamli (-70 sovuq) asosi butilkauchik bo’lgan rezinaga o’hshash material. Rezinaga o’hshash o’rama materiallar saqlanayotgan sovuq mastika yoki elim bilan yopishtiriladi. Kelajakda qog’oz ko’rinishdagi polivinilxlorid, polipronilen, va polietilen sintetik material qatlamlarini himoyalovchi sifatida ishlatishning maqsadga muvofiq bo’ladi. Rossiyada ishlab chiqarilgan izoplast, mostoplast va dol’mostoplast o’rama materiallarini yangi texnologiyasini tajribada tekshirishdan o’tgan va keng qo’llanilmoqda. Konstruktsiya elementlarini birlashtirishda qo’llaniladigan yelimlar. Yelimlar konstruktiv material hisoblanib, beton qismlarini elimlab birlashtirishda, agar uning birlashtirish mustaxkamli elimlanayotgan konstruksiya betoni mustaxkamligidan kam bo’lmaganda iqtisodiy samarador xisoblanadi, egilish moduli esa qotgan xolatdagi va kengayish koeffitsientlari yo’nalishi bo’yicha elimlanayotgan betonnikiga yaqin bo’ladi. Yelimlangan bog’lanishlar uzoq muddat ishlashi va ekspluatatsiya davrida tashqi muhit tasiriga chidamli bo’lishi kerak. Bunday talablarga enoksid smolasi asosida tayyorlangan elimlar kiradi. Ularda elimdan tashqari qotiruvchi, plastifikator, to’ldiruvchi va modifikatsiyalovchi (turlantiruvchi) qo’shimchalar qo’llaniladi. Ko’priksozlikda asosan Rossiyada ishlab chiqarilgan ЭД 5, ЭД 6, va ЭД 40 markali epoksid elimlari ishlatilgan 1973yildan boshlab yangi ЭД 22, ЭД 20, ЭД 16 va ЭД 14 epoksid elimlar, qandaydir texnolik avzallikka ega bo’lgan ishlab chiqiarilgan. Polimerlash (tayyorlash) mumsimon qatronlarni qotirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qotiruvchining turiga qarab epoksid elimlar oddiy yoki qizdirilgan xolatda tayyorlanishi mumkin. Ko’prik qurilishida sovuq jarayonda qo’llaniladigan qotiruvchilar: geksametilendiamin, polietilen poliamin va trietanoldiamin. Elimning texnologik xossasini qotiruvchiining turii va o’lchami orqali, plastifakator va qo’shimchalarni qo’shib amalga oshiriladi. Qotiruvchining miqdori epoksid elimning og’irligining 10....15% ni tashkil etadi. Plastifikatorlar sifatida dibutilftalat poliefirkrilat ishlatiladi. Ularni 5...30% epoksid elimining og’irligiga nisbatan qo’shiladi. Plastifikator keragidan ortiqcha

qo’shilsa elimllangan joyni mustaxkamligi kamayadi va deformatsiyasi oshadi. To’ldiruvchi elimning yashovchanligiga polimerlash vaqtida tasir etmaydi va asosan elimning xaroratda kengayish koeffitsentining o’zgarishi va epoksid elimining sarfini kamayishiga olib keladi. Ko’prik qurilishida to’ldiruvchi sifatida portlandsement, maydalangan kvars qumi, andezit yoki diabazonidan foydalaniladi. Oliy sifatli elimdan foydalanib birlashtirish xosil qilish uchun – birlashtirilayotgan Yuzalarni elimlashga yaxshi tayyorlash kerak. Betonning yuzasi toza, quruq, mustaxkam bo’lishi kerak. Yuzalarni tozalashni qumni bosim bilan otadigan jixozlar va mexanik cho’tkalar bilan amalga oshiriladi. Yelimlarni enoksid qatronidagi hovchanligi 20 dan 25 xaroratda 2....2,5 soat. Undaan past xaroratdda elimning yao’ovchanligi uzayadi. Betonni birlashtirish uchun ishlatiladigan elimlar past xaroratda va sovuqda qizdirib iishlatiladi. Eski qotgan beton bilan yani quyilgan bettonni birlashtiradigan elimlarni ham ishlab chiqilgan. 3 Temirbeton ko’priklarning asosiy sistemalari va ularni qo’llanilish xududlari. Zamonaviy ko’priksozlikda temirbeton ko’priklar kichkina, o’rtacha va eng uzun oraliqlarni yopishda keng qo’llashni topishdi. Ularda xar-xil konstruktiv echimlar va statik sxemalar qo’llanilmoqda: to’sinli, ramali, arkali va aralash sxemali. Uzlukli, uzluksiz va konsolli sistemali to’sinli ko’priklar keng qo’llanilmoqda. Uzkli to’sinli ko’priklar (2.a. rasm) 42 m gacha bo’lgan oraliqlarni yopishda qo’llaniladi. Uzluksiz sistemalar o’zining bikrligi va oraliq qurilmaga vaqtinchalik yuklar tasirida deformatsiyaning kamligi bilan xarakterlanadi. Uzluksiz to’sinli ko’priklar (2.b rasm) 33m dan 147m gacha oraliqlarni yopishda qo’llaniladi. Lekin uzluksiz sistemalar tayanchlarni cho’kishini yuzaga kelmaydigan xollarda qo’llaniladi. Uzluksiz to’sinli oraliq qurilmalarda tayanchlarni cho’kishi qo’shimcha katta miqdordagi kuchlanishlarni paydo bo’lishiga olib keladi va bu

ko’prikni qulashiga sabab bo’ladi. Hozirgi kunda quruvchilar xar-xil gruntli sharoitlarda tayanchlarni cho’kishini bartaraf etishi natijasida uzluksiz to’sinli sistemalar keng qo’llanilmoqda. Konsolli sistemalarda (2. в rasm) oralig’i bo’lgan osilgan oraliq qurilma asosiy sistemaning konsol uzunligi ga tayanib turadi. Konsolli sistemalarda kuchlarning taqsimlanishi uzluksiz sistemanikiga yaqin bo’ladi, ammo bikrligi kam bo’lib, yuklar ta’sirida konsolda osilib turuvchi oraliq qurilmani tutashuvchi qismida egiluvchi chiziqlarda sinishlar paydo bo’ladi. Konsolli sistemaning statik aniqlanishi natijasida tayanchlarning cho’kishi natijasida oraliq qurilmalarda qo’shimcha zo’riqishlar yuzaga kelmaydi. Shunga qaramasdan xozirgi vaqtda konsol sistemasi qo’llangan ko’priklarni asosiy va osilgan oraliq qurilmaning bog’langan joyi juda murakkab bo’lganligi uchun qo’llanilmaydi. Konsolli va uzluksiz sistemali ko’priklar tayanchlari ularni markaziy yuklanishi ustiga bittadan tayanch qismi joylashganligi sababli kengligi, uzlukli ko’prik tayanchlarini kengligidan kam bo’ladi. Oddiy rama sistemali ko’prik (2.g. rasm) 30-60 m gacha bo’lgan oraliqlarda qo’llaniladi. Oraliq qurilmalar tayanch bilan birgalikda ishlaganligi uchun oraliq qurilmalarga tasir etuvchi eguvchi momentlar kamayadi. Bu oraliq qurilmaning qurilish balandligini qisqartirish imkonini beradi. Qiya ustunli romli ko’priklar eng ko’p tarqalgan(2. d rasm). T shaklidagi ramali ko’priklar ham ko’p tarqalgan: rama- to’sinli va rama – konsolli. Rama- to’sinli (3.a rasm) ko’priklar sistemalari ramani va oraliq qurilmalarning oshiq- moshiqli birlashtirilishidan xosil bo’ladi. Bunday sistemalarning oralig’i 40 m dan 150 gacha bo’lishi mumkin. T shaklidagi romlarni rigellarida faqat manfiy momentlar yuzaga keladi, unga oraliq qurilmalarda esa – faqat musbat momentlar. Bu romlarni tayanchlari vertikal kuchlar tasirida asosga vertikal kuch va eguvchi momentni uzatadi.

2.rasm To’sinli ( a-v ) va ramali ( g,d ) ko’priklar turlari Rom- konsolli sistmalarda (3. b rasm) T-shaklidagi romlar bir-biri bilan oshiq- moshiq orqali biriktirilgan. Bunday sistemalarni 60dan 200 gacha bo’lgan oraliqlarda qo’llaniladi. Bunday sistemalarning tayanchlari asosga qo’shimcha gorizontal kuchlarni uzatadi. Romlar konsollari yaxlit betondan tayyorlanishi mumkin, bu xolatda oralig’i 250 m gacha bo’lgan ko’p oraliqli romli sistemalar xosil bo’ladi. Ko’rib chiqilgan romli sistemalarni osma usulda yaxlit betonlash va qismlarini osma usulda yig’ish mumkin. Rossiyada rom konsolli ko’priklarni mahsus turrlari qurilgan (3.v rasm) Tshaklidagi romlar 2ta yarim arkadan iborat bo’lib, yurish qismi satxidan tortib bog’langan. Bunday sistemali ko’priklarda oraliq uzunligi 120ga etgan. Tayanch asosi mustaxkam gruntga ega bo’lsa, arka sistemali ko’priklarni qo’llash mumkin. (4a rasm) temirbeton ko’priklarda arkalar bilan 50m dan 390m gacha oraliqni yopish mumkin. Bu ko’priklarning tayanchlari xosil bo’lgan sezilarli gorizontal reaksiyalarni qabul qilganligi sababli, tayanch poydevorini kuchaytirish kerak

bo’ladi. Arkalar siqilishga ishlaydi, bunda temirbetonning mustaxkamligi yaxshi samara beradi. 3.rasm Ramali-to’sinli ( a ) va ramali konsolli ( b,v ) ko’priklar sistemalari 4.rasm Ekstrodozli ( b ) to’sinli ( a ) oraliq qurilmaga nisbatan solishtirilganda va vantli ( v ) Oxirgi o’n yillikda temirbeton ko’priklarda vantli sistemalarni (4.b rasm) qo’llanilmoqda. Ular qiya tortilgan pilonni cho’qqisiga maxkamlangan po’lat arqonlarda ushlab turiladigan bikr temirbeton to’sinlarni ushlab turadigan qismlardan iborat. Vantlar faqat cho’zilishga ishlaydi, ular bikr to’sin uchun egiluvchi tayanch vuludga keltiradi, bu bilan uning ishlashini osonlashtiradi. Devor ustun asosan siqilishga ishlaydi. Bunday sistemadagi bikr temirbeton to’sinli ko’priklarni oralig’i xozirgi vaqtda 400m gacha etkazildi. Oxirig o’n yillikda dunyo ko’prik qurilishida ekstradoz (5.b rasm) odatiy oldindan zo’riqtirilgan temirbeton oraliq qurilmalarni o’rtasiga joylashadigan (5a rasm) yaxlit temirbetondan tenglashtirib betonlash (yoki yig’ish) usulida va vantli (5.v rasm) oraliq qurilmalar bilan birgalikda barpo etiladigan temirbeton oraliq qurilmalarni qo’llash tarqalmoqda. Ularning asosiy xossasi zo’riqtirilgan armaturani tashqari joylanishi va ustunning balantligini nisbati oraliq uzunligiga

(0,1) vantli oraliq qurilmalardagi zo’riqtirilgan elementlar materiali mustaxkamligi qo’llash imkoniyati samarali bo’ladi, chunki ular faqat oraliq qurilmani qisqartirish uchun ishlatiladi. Zamonaviy temirbeton ko’priklar yig’ma va yaxlit usulda quriladi. Xar-xil usulda yaxlit betondan quriladigan ko’priklar metall qolipli jixozlarni qo’llab quriladi. Yig’iladigan ko’priklar zavodlarda yoki maxsus maydonlarda tayyorlangan elementlardan yig’iladi. Yaxlit ko’priklar yig’iladigan ko’priklarga nisbatan ishonchli biroq qurilish surati yig’ma ko’priklarnikidan kam. Yig’ma ko’priklarni qo’llanilishi, qurilish suratini oshirish imkonini beradi, qurilish maydonidagi ish xajmini kamaytiradi. Bundan tashqari, oraliq qurilmalarni yozgi mavsumda ham, qishgi mavsumda ham yig’ish mumkin, bu Rossiya sharoitlari uchun muxim axamiyatli ustunlik hisoblanadi. 4 Temirbeton ko’priklarning qatnov qismi konstruksiyalari. Oraliq qurilmaning qatnov qismi- bu tushiunchaning keng manosi, xarakatlanuvchi yuklarning tasirini qabul qiluvchi, ularni oraliq qurilmaning ko’tarib turadigan qismiga uzatuvchi konstruktiv elementlar jamlamasi tushiuniladi. Qatnov qismi tarkibiga ko’prik ko’tarmasining ko’tarib turuvchi elementlari kiradi. Ko’prik ko’tarmasi tarnsport vositalari va piyodalarning xarakatiga yaxshi sharoitni ta’minlash, shuningdek, ko’prik qoplamasidan va unga yondosh tutashmadagi suvlarni chetlatish uchun ko’zda tutilgan barcha elementlar to’plami hisoblanadi (1.6 rasm). U Yurish tasmasi, yo’lak, g’ovli qurilmalar, suvni ketkazish, isitish va yoritish qurilmalari, deformatsiya choklari va ko’prikning unga yondosh tutashmalarini o’z ichiga oladi. Temirbeton ko’priklarning ko’prik ko’tarmasi o’tish qismi tosh taxtasida joylashgan, o’tish qismining yuk ko’taruvchi elementi hisoblanib va u bilan birgalikda o’zi oraliq qurilmaning asosiy yuk ko’taruvchi tuzilmasiga kiradi, ular bilan birgalikdagi ishlash sistemasi makonini xosil qiladi. Yurish poyining qoplamasi quyidagi asosiy vazifalarni bajarishi kerak:

• o’zining tagidagi konstruksilarni mexanik tasiridan saqlash, bunda u eyiluvchi qatlam sifatida xizmat qilishi kerak; • o’zining tagidagi konstruksiyani atrof-muxit namlaridan saqlash, bunda o’zi suv o’tkazmaslik vazifasini bajarish; • o’zining tekkis yuzasi bilan xarakat qulayligini yaratish kerak. Yurish poyining qoplamasi (6rasm) o’tish qismining temirbeton tosh taxtasida joylashgan bo’lib tekislovchi qatlam, suv o’tkazmaydigan qatlam, armaturalangan ximoya qatlami va aslfaltbeton to’shamasidan tashkil topgan. Tekislovchi qatlamni qorishmadan (qalinligi 30mm dan kam bo’lmagan) betondan yoki qum-sementi yotqiziladi. Uning ustiga suvdan ximoya qatalmi elimlanadigan namto’sgich yotqiziladi. O’tish qismiga yotqizilgan namto’sgichning xolati butun inshootning uzoq xizmat ko’rsatishiga tasir qiladi, shunig uchun uni yuqori sifatli o’rama materiallardan foydalanib amalga oshirish kerak. Uning ustidan qum-sementli aralashma yoki kichik zarrali betondan qalinligi 40mm dan kam bo’lmagan ximoya qatlami yotqiziladi. 6.rasm O’tish qismi to’shamasi: 1-Asfaltbeton; 2-Ximoya qatlami; 3-Nam to’sqich; 4-Tekslovchi qatlam; 5O’tish qismi toshtaxtasi: Ximoya qatlami yo’l to’shamasi yotqizilayotgan yoki tamirlanayotgan davrda nam to’sgichga zarar etkazmaslik uchun yotqiziladi. Ximoya qatlami diametri 2.5mm, oralig’i 45mm kengligi 1500mm bo’lgan simdan tayyorlan to’r bilan armaturalanadi. Ular yotqizilganda bir-biriga 200….300mm mindiriladi. O’tish qismining qoplamasi 2qatlami asfaltbeton yoki sementbetondan yotqizilib uning qalinligi 70…80mm tashkil etadi. Sementbeton qoplamasining qatlami orasiga diametri 40mm li oralig’i 250mm ko’ndalang, diametri 6mm oralig’i 100mm

bo’ylama armaturali payvandlangan to’r qo’yiladi. To’rning kengligi 1500mm bo’lib bir-biriga 200…300mm mindiriladi. Piyodalar yo’lagi va to’siqlarning konstruksiyalari. Oraliq qurilmaning piyodalar yo’lkasi- ko’prik ko’tarmasining bir qismi bo’lib, piyodalarning xavfsiz xarakati uchun mo’ljallangan. Piyodalar yo’lagi ko’prikning xar ikki tomonida mavjud bo’lib uning tashqi tomoni to’siqlar bilan ximoyalanadi. Piyodalar yo’lagi kengligi piyodalarning xarakat jadalligi eng avjiga chiqqan vaqtdagi hisobi, bunda piyodalar yo’lagining 1m kengligi uchun 1soat ichidagi o’tkazish qobiliyatining 2000 odam deb hisoblanadi. To’siqlar –(g’ovlar) ko’prik ko’tarmasining konstruktiv qismi bo’lib, u yurish tasmasining chekkalariga o’rnatiladi, u transport vositalarini o’tish tasmasidan chiqib ketishini oldini oladi va transport vositalarining o’tish tasmasiga kirishdagi harakat traektoriyasini izga soladi. U beton, temirbeton va metaldan bo’lishi mumkin. Tuzilmasi bo’yicha ustunlar, ularga maxkamlangan, qoplama yuzasidan biroz ko’tarilgan gorizontal to’sin yoki kesimli po’lat tasma yo ikki quvurdan tashkil topgan to’siqli g’ov turi, turli shakldagi temirbetonning devor ko’rinishida bajarilgan parametli to’siq turi mavjud. Shahar yo’lidagi ko’priklar va yo’l o’tkazgichlarda to’siqning balandligi I-III toifali yo’llarda to’siqli g’ov uchun 0.75m dan kam bo’lmaydi, 0.6 parapetli to’siq 0.6m dan kam bo’lmasligi kerak. Piyodalar yo’lkasining konstruksiyasi to’siq konstruksiyasining belgilaydi. Amaldagi namunali loyihalarda ularning 3ta variantini birgalikdagi echimi ko’zda tutilgan. Birinchi usulda (7a rasm) piyodalar yo’lkasi va to’siqli g’ovlar, yig’ma temirbeton bloklardan qilingan, unda piyodalar yo’lkasi va to’siqli g’ovlar vazifasini birlashtiradi. Bloklar o’tish qismi tosh taxtasiga, o’tish qismining tosh taxtasi va bloklarigaga o’rnatilgan metal listga( закладной детал ) payvanlash orqali biriktiriladi. Bunday piyodalar yo’lkasi to’shamasiga qalinligi 40mmdan kam bo’lmagan sementbeton yotqiziladi. Shahar tashqarida joylashgan axoli yashaydigan joylardagi ko’priklar piyodalar yo’lkasining blogini yuzasi silliq bo’lsa unga to’shama yotqizilmaydi.

Ikkinchi variantda (7rasm) metal to’siqlar maxkamlanadigan temirbeton yig’ma bloklar o’rnatiladi. Bunda piyodalar yo’lkasining to’shamasi 1 variantdagidek yotqiziladi. Uchinchi variantda (7.vrasm) piyodalar yo’lkasi konsol toshtaxtasining ustiga joylashtiriladi metall to’siq, g’ov ham unga o’rnatiladi. Bunda to’shamaga temirbeton blok qo’yilmaydi, oddiy qalinligi 60mm bo’lgan sementbeton qoplamasi yotqiziladi. Bo’luvchi tasmadagi to’siq quyidagi xollarda ko’zda tutiladi; agar ko’prikka kirishda bo’luvchi tasmada yoritish yoki ulanish tarmog’ining tayanchi joylashgan bo’lsa, bo’luvchi tasmaning konstruksiyasi transport vositalarini undan chiqib ketishiga hisoblangan bo’lsa. Bo’luvchi tasmadagi to’siq konstruksiyasi, piyodalar yo’lkasi konstruksiyasi bilan bir-xil bo’ladi. (8rasm). 7.rasm Piyodalar yo’lkasi va panjaralarning Birgalikdagi zamonaviy echimi variantlari( a-v )

8.rasm To’siqlar va bo’luvchi tasmalar bloklari To’siqlarning konstruksiyasi transport vositalarining ko’prikni tushiib ketishiga qarshilik ko’rsatishi, piyodalar xarakat xavfsizligi taminlash uchun piyodalar yo’lkasida sharoit yaratish, ko’priklarning yuk ko’tarish konstruksiyalari zararlanishdan saqlash va to’siqning zararlangan qismlarini tezda almashtirish yoki to’g’rilash uchun qulay bo’lishi kerak. To’siqning yana bir turi piyodalar yo’lakchasining chetidagi panjara. U piyodalar xarakat xavfsizligini ta’minlagan xolda, ko’prik arxitektura ko’rinishini ifodalaydi. Temirbeton ko’priklarda panjarani, temirbetondan, qo’yilgan qugundan yoki metal payvandlab birlashtirilgan to’r shaklidagi prokatlardan tayyorlanadi. 9 rasmda metal pangjarali to’siqning konstruksiyasini amaldagi namunaviy loyixa bo’yicha taklif etilgan panjara ko’rsatilgan. Uning yuqori qismi, 6x4 tagi 100x63x8 burchakli profil, ularni diametri 26mm li sterjenlarni oralig’i 150mm qilib payvandlab birlashtirilgan. 9.rasm Chetki metall parjaraning blogi:

1-Quvirdan yasalgan yuqori qismi; 2-yumaloq metal bilan oraliqni to’ldirish; 3-urchakdan yasalgan pastki qismi Panjara bloklarini piyodalar yo’lkasining chetki qismiga ularda mavjud bo’lgan maxkamlash uchun qo’yilgan metall plastinkaga payvandlab maxkamlanadi. Panjara va metall to’siqlarni korroziyadan saqlash uchun ular yuzasini organosilikat materiallari va moybo’yoq bilan bo’yaladi. Suv qochirish. Temirbeton konstruksiyalarning atrof-muxit tasirida joylashgan qismlari qolgan qismlariga nisbatan tez ishdan chiqadi, beton emiriladi, armatura korroziyaga uchraydi. Temirbeton ko’prik konstruksiyalarini nam o’tkazmaslikdan himoyalashdan tashqari o’tish tasmasi va piyodalar yo’lkasidan suv qochirishni amalga oshirish kerak. Suvlarni tez qochirish uchun o’tish tasmasiga va piyodalar yo’lkasiga bo’ylama (5% kam bo’lmagan) va ko’ndalang (20% kam bo’lmagan) qiyalik beriladi. Bo’ylama qiyalikni 10%ga oshirishga loyiha meyorlarida ko’ndalang qiyalikni kamaytirish hisobiga, bunda qiyalikning geometrik yig’indisi 20% kamaytirmaslik sharti bilan bajariladi. Yog’ingarchilikning xajmi va suv qochirish shartlari asosan har-xil suv qochirish usullari qo’llaniladi. Agar ko’prik konstruksiyasi tagida xech qanday konstruksiya joylashmagan bo’lsa unda piyodalar yo’lagida tartibga solinmagan suv qochirish amalga oshiriladi. U o’tish qismi va piyodalar yo’lkasida bir xil ko’ndalang nishablikni ta’minlagan xolda bajariladi.(10.a rasm). Oraliq qurilmani chekka qismlari nam tortmasligi uchun, bu holatda piyodalar yo’lkasining konsol qismida tomchilashni amalga oshiradigan (sleznik)-1 qo’llaniladi. Agar ko’prikdagi suvlarni erkin qochirish imkoniyati bo’lmasa, unda tartibli suv qochirishni amalga oshiriladi, aniqlangan joylarga suv qochirish quvurlari joylashtiriladi.(10.b rasm) suv qochirish quvurining tepasi suv qochiriladigan yuza satxidan 1sm dan kam bo’lmagan miqdorda pastga joylashtiriladi. Piyodalar yo’lagi va o’tish tasmasi to’shamalaridan kelgan suv o’tkazmaydigan qatlamga yig’ilgan suvlar ham shu quvurlar orqali pastga tushiadi. Buning uchun suv

o’tkazmaydigan qatlamning to’shamasi suv qochiruvchi quvurning og’ziga voronkasimon tarzda ichiga kirgiziladi. 10.rasm Suv ketkazish sxemasi a- piyodalar yo’lkasi orqali; b- quvirchalar orqali; 1- tomchilovchi moslama; 2- g’ovak rezina; 3- mumsimon modda; 4- suv qochiruvchi quvircha; 5- Yurish qismi to’shamasi Suv qochirish quvurlarining ichki diametri 150mm dan kam bo’lmasligi kerak. Avtomobil yo’lidagi va shahar ko’priklaridan suv qochiruvchi quvurlar oraliqning eni bo’yicha, o’tish tasmasidagi nishablikka bog’liq bo’ladi. Ular 6m kam bo’lmagan ko’ndalang nishablikda 5% va 12m kam bo’lmagan 5-10% nishablikda joylashtiriladi. Quvurlar soni bitta oraliqda 3dan kam bo’lmasligi kerak. Agar suvni ko’prik chegarasidan tashqariga qochirish kerak bo’lsa unda poslardan foydalaniladi, to’suvchi g’ovlar yoki ajratuvchi tasmalar yoniga joylashtiriladi. Bunday xollarda ko’prikka kirishda yo’l ko’tarmasi yon bag’irlari va yo’l yoqasini va temirbeton novlar qo’yib xosil bo’lgan suvlarni chetlatish kerak. Ko’prikning ko’tarma bilan birlashtirish va deformatsion choklar. Vaqtinchalik tasirida va xaroratning o’zgarishi tasirida oraliq qurilmani qismlarini erkin siljishini taminlash uchun qurilmaning chekkak oraliqlari ularni ko’ndalang choklar bilan bo’linadi, bu choklarni deformatsion chok deb ataladi. Deformatsion choklarni oraliq tayanchlar ustida ikkita Qo’shni oraliq qurilmaning chekkalarida va to’g’ri keladi va chekka tayanchlarining Shkaf devorlarida tutashgan joylarida joylashtiriladi.

Deformatsion choklar konstruksiyalari suv va balchiqlarni o’tkazmaydigan, belgilangan xaroratda ishlashga qodir bo’lishi kerak. Deformatsion chokning konstruksiyasi o’tish qismi to’shamasining tashqi ko’rinishiga, ko’prikdagi xarakatning qulay va xavfsiz bo’lishiga, va choklarni xizmat qilishiga muddatini belgilaydi. Ularni tashqi ko’rinishiga qarab va ishlash tavsifi bo’yicha berk, to’ldirilgan va yopiq turlarga bo’linadi. Berk deformatsion choklarda oraliq qurilma chekka qismlarini siljishi ikki qo’shni oraliq qurilmalar orasini to’ldirilgan, to’ldiruvchi deformatsiyasi hisobiga amalga oshiriladi. Bunday choklarda (11. rasm) ikki qo’shni oraliq qurilmalar chekkalari oralig’i oddiy to’shama 1, chok mintaqasi ustida bo’linmasdan to’shalgan. Bunday turdagi konstruksiyalarning asosi tekislovchi qatlamga maxkamlangan ilmoqqa o’hshagan konpensator 7 ilmoqni govakli to’ldiruvchisi 10, himoya qatlami 3 satxidagi mastika 9, suvdan himoyalovchi qatlam 4dan iborat bo’ladi. Qoplamaning yorilishi qarshiligini armaturalangan to’r 2 bo’ladi va o’sha joyida to’shamana himoya qatlamidan maxsus qistirma 5 qo’yish bilan amalga oshiriladi. Qistirma odatda to’liq deformatsiyalarni katta uzunlikda tarqalishiga bog’liq xolda to’shamadagi nisbiy deformatsiyani sezilarli kamaytiradi. Berk turdagi choklarda ruxsat etiladigan siljishining eng katta amplitudasi armaturalanmagan asfaltbeton yotqizilgandagi siljishi 10mm, xar-15° dan past bo’lsa agar armaturalangan bo’lsa 15mm +15°dan baland bo’lsa. 11.rasm Armaturalangan asfaltbeton qoplamali yopiq turtadagi deformatsion chokning konstruksiyasi:

1- qoplama; 2- armaturali panjara; 3- ximoya qatlami; 4- nam tosqich; 5- bo’luvchi qistirma; 6- orani yopish; 7- kompensator; 8- anker stajina; 9-mumsimon modda; 10- g’ovak to’ldiruvchi To’ldirilgan choklar turig a, mastika bilan to’ldirilgan choklar, konstruksiyasi (12 rasm) yoki almashtirib turiladigan rezina kompensator bilan berkitiladigan choklar konstruksiyalari (13 rasm) kiradi. to’ldiriladigan deformatsion choklarda to’shamada tirqish bo’ladi, uni egiluvchan material bilan berkitiladi. ( 13 rasmga qarang) oraliq qurilma chekkalarining deformatsiyasini taminlash uchun. Bu choklarning ishonchli ishlashi to’ldiruvchi materialdan va to’shama qirg’oqlarining mustaxkamligidan. Tirqishni kattalashtirish sementbeton qoplamalar chetlarining buzilishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun qoplama chekkalariga metall plastinkalar bilan ishonchli ankerlanadi. (12.v rasm). Oraliq qurilmaning ruxsat etilgan siljishi mastika bilan to’ldirilgan choklarda, asfaltbeton qoplamalar uchun 12mm, sementbeton uchun 18mm, sementbetonga plastika qoliplanganda-22mm gacha bo’ladi. Rezina kompensatorli deformatsiya choklari 1(13.a rasm) oraliq qurilma 30mm gacha siljishi mumkin bo’lganda I-V toifali yo’llardagi ko’prik va yo’l o’tkazgichlarda va shaharlarda qo’llaniladi. 1-toifali yo’llarda va shaharlarda ikki 3.12.rasm Mumsimon modda bilan to’ldirilgan defarmatsion choklar: a- asfaltbeton to’shamalari; b- sementbeton to’shamalari yoki betonning ortib borish usuli bilan v- chok qirg’oqlarini kuchaytirish varianti 13. rasm Rezina kompensatorli defarmatsion choklar konstruksiyalari:

a- bitta kompensatorli K-8 b- ikkita kompensatorli K-8; 1- rezinali kompensator; qator kompensatorli modulli choklar qo’llashga ruxsat etilgan. 100mm gacha bo’lgan siljish imkonini beradigan choklarni (13.b rasm) hozirgi vaqtda almashtiriluvchi rezina qo’yiladigan choklarni qo’llashni to’htatildi, ko’p ish bermasligi tufayli. Maurer Rossiya Germaniya qo’shma firmasi tomonidan ishlab chiqilgan to’ldiriladigan choklar konstruksiyalarining yangi usullari qo’llanilmoqda. Usti yopiladigan choklarda oraliq qurilmalarning chekka qismlarini surilishini, tirqishni yopayotgan elementning deformatsion o’qiga nisbatan amalga oshiriladi. Usti yopiladigan deformatsion choklar 400mm gacha surilish bo’lgan joylarda qo’llaniladi. Rossiyada ularning quyidagi turlari ishlab chiqilgan Yupqa sirg’anadigan listli, qiyalangan sirg’anuvchi list, qiyalangan rovon sirg’anuvchi list, taroqli plita konsolli va sirg’aluvchi taroqli plitali. Oxirgi yillarda bu deformatsion choklarni Maurer firmasi deformatsion choklari keng qo’llanilishi tufayli qo’llanilmay qo’yildi. Deformatsion choklar ko’prik ko’tarmasining qimmat baxoligi va murakkab elementlari hisoblanadi. Shuning uchun uzluksiz va temperaturaviy uzluksiz oraliq qurilmalarni qo’llash oraqali ularni qisqartirish urfga aylandi, transport vositalarini yuqori rovonlikda xarakatlanishini taminlaydigan. Bu choklar ko’prikka kirish va chiqishdagi xarakat rovonligini va ko’prikni ko’prikka bardosh yo’li bilan birikishini taminlaydi. 14.rasm Ko’prikni ko’prikga bardosh yo’li bilan o’tish toshtaxtasi orqali birlashtirish:

Ko’tarmani ko’prikka bardosh yo’li bilan birikishini asosiy talabi ko’prikka bardosh yo’lidan ko’prikka o’tishni rovonligini taminlash. Bu ko’prikka bardosh yo’li va ko’prik to’shamasini bir-xilligi amalga oshiradi. Bundan tashqari, oraliq qurilma va ko’prikka bardosh yo’lini va ko’prikni har-xil egiluvchi deformatsiyalarini rovonligini taminlash kerak, deformatsiya qatlamiga va oqimi tezligi bo’yicha. Buni ko’prik va ko’prikka bardosh yo’lining ko’tarma bilan tutashgan joylariga mahsus o’tish toshtaxtalari sheben va groviy qumli, otmoska va yostiqchalarni qo’yish orqali amalga oshiriladi. (14rasm) O’tish toshtaxtasi bir tomoni bilan shkaf devorning chiqqan joyiga, ikkinchi tomoni temirbeton tayanchga. toshtaxta 1:10 qiyalikda ko’tarma tomonga nisbatan va qoziqlar bilan maxkamlanadi. Monolit yostiqcha suv sizadigan materialdan tayyorlanadi.

Adabiyotlar 1. Г.И.Клинковштейн, М.Б.Афанасев. Организация дорожного движения. Москва, Транспорт 2001 г. 2. I . Ilyosov . Avtomobil yo ‘ llarini loyixalash . Toshkent, 2001 yil 3. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения: Институт экономики транспорта, Осло, Норвегия, 1996-664 с. 4. В.Ф.Бабков. Дорожные условия и безопасность движения: Учебник для вузов – М.: Транспорт, 1993-271 с. 5. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения. Пер. с Норв. Под редакции проф. В.В.Сильянова. М.: МАДИ (ТУ). 2001-754 с. 6. М.В.Василев, С.М.Дубровский. Автомобильнўе дороги, Москва, Транспорт, 1988-136 ст. 7. Безопастность дорожного движения. Амбарцумян В.В. и др. под редакции чл.-корр РАН, проф. В.Н.Луканина-М.: Машиностроение. 1997-288 с. 8. В.Ф.Бершадский, Н.И.Дудко. Безопасность движения автомобиля. Минс «Ураджай» 2001-96 с. 9. В.И.Коноплянко и др. Организация и безопасность дорожного движения. Кемерово: Кузбассвузиздат, 1998-236 с.

Похожие

Po’lat ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Romli, arkali va vantli temir beton ko’priklar

Metall ko’priklar xaqida umumiy ma’lumotlar

Ferma va komplekslar haqida umumiy ma’lumotlar

Tonnellar haqida umumiy ma’lumotlar va ularni loyihalash