Harakatdagi avtomobillarga ta`sir etuvchi kuch va momentlar - Транспорт - Рефераты

Harakatdagi avtomobillarga ta`sir etuvchi kuch va momentlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

545 KB

Harakatdagi avtomobillarga ta`sir etuvchi kuch va momentlar Reja : 1. Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar 2. Transmissiyaning foydali ish koeffitsienti (F.I.K.) 3. Avtomobilning tortish kuchi. 4. G’ildirak radiuslari 5. Avtomobilning harakatlanish sharti. 6. G’ildirakning aylanma-ilgarilanma harakatiga (g’ildirashiga) qarshilik kuchi. 7. Avtomobillarning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi va yo’lning jami qarshilik kuchi. 8. Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi. 9. Avtomobilning tezlanishga qarshilik kuchi (inertsiya kuchi). 10. Yo’lning normal reaktsiyalari. 11. Avtomobilning harakat tenglama va uni yechish usullari

Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar Avtomobilg’ har xil kuchlar tahsirida harakatga keladi. Bu kuchlarni ikki gruppaga bo’lish mumkin: avtomobilni harakatlantiruvchi kuchlar; uning harakatiga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar. Umumiy holda, avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar. 1-rasmda ko’rsatilgan. 1-rasm . Umumiy holda avtomobilga tahsir qiluvchi kuchlar. Tortish kuchi R k harakatlantiruvchi kuch bo’lib, yetakchi g’ildiraklarga uzatiladi. Bu kuch dvigateldan olinib, yetakchi g’ildirakning yerga ishqalanishi natijasida vujudga keladi. Avtomobilg’ harakatiga qarshilik kuchlari: ‘ f - aylanma ilgarilanma harakatga qarshilik kuchi; R i -balanlikka chiqishga qarshilik kuchi R w - xavoning qarshilik kuchi R ja - avtomobilning tezlanishga qarshilik (inertsiya) kuchi. ‘ f kuch g’ildirakning aylanma-ilgarilanma harakatiga qarshilik momentining shu g’ildirak radiusiga bo’linganiga teng. Aylanma-ilgarilanma harakatga qarshilik kuchi har bir hildirakda paydo bo’ladi va qulaylik uchun qiymatlari teng deb qabul qilinadi.

Avtomobilning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi R i avtomobilning og’irlik markaziga qo’yilgan va avtomobilg’ og’irligi G a -ning tashkil etuvchisi kabi aniqlanadi. Inartsiya kuchi ‘ ja avtomobilning notekis harakati natijasida paydo bo’ladi. Xavoning qarshilik kuchi ‘ w yo’l tekisligidan h w balandlikka qo’yilgan. Bu kuch tahsir etuvchi nuqta avtomobilning yelkanlik markazi deyiladi. Transmissiyaning foydali ish koeffitsienti (F.I.K.) Mahlumki, dvigatel quvvati yetakchi g’ildiraklarga tishlashish mexanizmlari, uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, bosh uzatma, yarim o’qlar yordamida uzatiladi. Quvvatning bir qismi agregatlardagi shestenyalar tishlarining ishqalanishiga, podshivniklar, kardan sharnirlari, shestennyalarning moyga ishqalanishiga va uni purkashga sarf bo’ladi. SHunday ekan, dvigatelg’ quvvatining bir qismi yetakchi g’ildiraklarga o’tkazilguncha isrof bo’ladi. Quvvatning isrof bo’lgan qismi transmissiyaning foydali ish koeffitsenti η T (f.i.k.) orqali quyidagicha topiladi: η T = N k /N d = N d - N tr /N d = 1 - N tr /N d yoki η T = 1 - M tr / M d ; N tr , M tr - quvvat va momentning transmissiyada isrof bo’lgan qismi; N d , M d - dvigatelning effekt quvvati va momenti, N k -etakchi g’ildirakdagi quvvat. Quvvatning shesternya, podshipnik, kardan sharniri va boshqa ishqalanuvchi detallarda isrof bo’lgan qismi uzatilgan momentga to’g’ri porportsional bo’lib, shu detalning aniq ishlanishi va yig’ilishiga bog’liq. Agregatlar karterlaridagi moyni purkash uchun sarflangan quvvat yoki moment M x.x detallarning burchak tezligi, moyning xajmi va qovishqoqligiga bog’liq. Moment M x.x. ning absalyut qiymati tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Agar bunday qiymatlar bo’lmasa, ularni 4X2 tipdagi avtomobillar uchun quyidagi empirik formuladan aniqlash mumkin: M xx =(2+0,09 v a ) G a r 10 -3 N m;

v a - avtomobilning tezligi; r-g’ildirak radiusi. 4X4 tipdagi avtomobil uchun M x.x. ning bu qiymati 1,5…2 marta, 6X6 tipdagi avtomobil uchun esa 2…3 marta ko’p bo’ladi. Transmissiyada isrof bo’lgan stendi 2-rasmda ko’rsatilgan. Avtomobil transmissiyasiga dvigatel o’rniga balansirli elektr dvigatel 1, yarim o’qlarga esa yetakchi g’ildiraklar o’rniga balansrli elektr tormozlar 3 ulanadi. Elektr dvigatelg’ va elektr tormoz korpuslari richag 2 yordamida dinamometr 4 ga ulanadi. Elektr tormozlar dvigatelga yetarli miqdorda nagruzka bera oladi. 2-rasm. Transmissiyada isrof bo’lgan quvvatni aniqlash usuli. Transmissiya elektr dvigatel yordamida aylantirilib, barcha elektr dvigatellar yakorlarining burchak tezligi va burovchi momentlari aniqlanadi. Elektr dvigatel va elektr tormozlar quvvatlarining ayirmasi N D --N T transmissiyada isrof bo’lgan N TR quvvatni beradi. Agar avtomobil tortish kuchi tahsirida harakatlansa transmissiyada isrof bo’lgan quvvat mexanikaviy f.i.k. orqali, dvigatel uzilgan holda yoki dvigatel tormozlash rejimida harakat qilgan bo’lsa, bu quvvat isrof bo’lgan quvvatning absalyut qiymati bilan baholanadi.

Avtomobilning tortish kuchi. Tortish kuchi R k yarimo’qlariga keltirilgan burovchi momentning tekis aylanayotgan yetakchi g’ildirakli radiusiga nisbati bilan aniqlanadi. R k o’rinma kuch bo’lib, avtomobil harakatiga teskari yo’nalgan. SHunday ekan, avtomobilni qanday kuch harakatga keltiradi degan savol tugiladi. Har qanday mexanikaviy harakat jism va yo’l o’rtasidagi ishqalanish kuchi tufayli sodir bo’ladi. G’ildirak yo’lga R k kuch bilan tahsir etar ekan, R r aks tahsir kuch xosil bo’ladi. (3-rasm). R k = - R r . (1) rasm. G’ildirakdagi tortish kuchi. Demak, R r reaktsiya kuchi avtomobilni ilgarilanma harakatga keltiruvchi kuchdir. R k shartli ravishda tortish kuchi deb ataladi. Tortish kuchini aniqlash stendi 4-rasmda ko’rsatilgan. Avtomobilg’ 1-etakchi g’ildiraklari baroban 4 li stendga o’rnatiladi. Avtomobilning orqa qismi tros yordamida dinomometr 2 orqali qo’zg’almas ustun 3 ga mahkamlanadi va dvigatelg’ karbyuratorining drosselt- zaslonkasi to’la ochiq holda ishlatiladi. Gidravlik yoki elektr tormoz yordamida barobanning aylanishiga qarshilik xosil qilinib, uning tekis aylanishag erishiladi. Agar g’ildiraklar baroban ustida aylanayotganida energiyaning ishqalanishga isrof bo’lishini xisobga olinmasa, dinamometr ko’rsatayotgan R kuch o’rinma R k kuchga teng bo’ladi. Avtomobilg’ yetakchi g’ildiragining aylanishlar chastotasi ‘ k va radiusi r k mahlum bo’lsa, uning yo’ldagi harakat tezligi quyidagicha aniqlanadi:

rasm. Yetakchi g’ildirakni aylantiruvchi barabanli stend. V a = π n k r k /30 , m/s yoki V a =0,377 n D r k /i kp i d i 0 km/soat; (2) n D -dvigatelg’ tirsakli vali i kp - uzatmalar qutisining uzatish soni ; i 0 - bosh uzatmaning uzatish soni; i d - yordamchi qutining uzatma soni; r k - aylanma-ilgarilanma harakatdagi g’ildirak radiusi; n k – g’ildirakning aylanish chastotasi. Tortish kuchining eksperimental qiymatlari mahlum bo’lmasa u tezlik harakteristikasidan topish mumkin bo’ladi: R k = M k / r k = M d i kp i d i 0 η t / r k ( 3 ) Har xil uzatmalarda tortish kuchi qiymatlarining tezlik bilan bog’lanish grafigi avtomobilning tortish harakteristikasi grafigi deyiladi. Bu grafikni ko’rish uchun dvigatelning tezlik harakteristikasidan tirsakli valning izlangan aylanishlar chastotasi uchun (8-10 nuqta) M d qiymatlarini hamda har bir uzatma qo’shilgandagi shu aylanishlar chastotalariga mos avtomobilg’ tezliklari V aI1 , V aI2 , V aI3 ..... ni (2) formuladan aniqlanadi. Har bir uzatma uchun aniqlangan tezliklarga

mos bo’lgan tortish kuchi qiymatlari R k!1 , R k!2 , R k13 .... (3) formuladan aniqlanadi. Natijada R k = f(V a ) funktsiyaning grafigi 5-rasmda ko’rsatilgandek kuriladi. Egri chiziqlar soni uzatmalar soniga teng. Mahlumki, avtomobil kup vaqt o’zgaruvchan harakatda bo’ladi. Bu vaqtda tortish kuchini (3) ifoda arkali aniqlash noto’g’ri bo’ladi, chunki uning qiymatiga aylanuvchi detallar massasi tahsir qiladi. Yetakchi g’ildirakka uzatilgan M 0 moment tezlanish bilan harakat qilgan davrda kichik massalar xisobga olinmasa va η T = sonst deyilsa J m Ye m va J k Ye k inertsion momentlar xisobiga kamayadi, yahni: M0=(Md-Jm) itr η T – Jk Ek (4) agar Ek=ja/rk va Yek itr= ja itr/ rk ekanligi xisobga olinsa, (4) tenglamaning chap va ung tomonini r k ga bo’lib, quyidagini xosil qilamiz: R0=‘k- Jm itr2 η T’ + Jk/ rk2 Ja (5) J m , J k -maxovik va g’ildirakning inertsiya momenti; E m , Ye k -maxovik va g’ildirakning burchakli tezlanishi; J a -avtomobilning chiziqli tezlanishi. Topilgan R 0 kuch g’ildiraklardagi o’rinma kuch bo’lib, avtomobil tezlanish bilan harakatlanganda maxovik va g’ildiraklarni tezlantirishga ketgan energiya xisobiga kamayadi. Avtomobil sekinlanish bilan harakatlanganda (yahni J<0) tezlanishda yigilgan energiya avtomobilning harakatlanishiga sarf bo’ladi.

rasm. Avtomobilning tortish kuchi va tezligi o’rtasidagi bog’lanish grafigi G’ildirak radiuslari Avtomobilning tortish kuchini aniqlashda g’ildiraklarning radiusi mahlum bo’lishi zarur. Radiusni aniqlash metodi shinaga tahsir etuvchi kuchlarning tahsiriga karab uch xil bo’ladi. Statik radius r st aniqlanganda shina damlangan bo’lib, unga vertikal og’irlik kuchi tahsir etadi va g’ildirakning markazidan yergacha bo’lgan masofa bilan yoki quyidagi formuladan topiladi: rst=d/2+V λ V (6) λ V -g’ildirakning vertikal elastiklik koeffitsenti; V-shinaning eni. Standart shinalar uchun λ V =0,8…0,9; peshtokli shinalar uchun λ V =0,75…0,8. Dinamik radius r D , g’ildirakka kuch va momentlar tahsir etayotganda ulchangan oniy radius bo’lib, amaliy masalalarni yechishda bu parametrlardan foydalanish nokulay. Dinamik radiusni aniqlash katta yeksprimentlar o’tkazishni talab etadi. shu sababli kundalik xisoblashlar uchun gildirash radiusi r k qabul qilingan.

Gildirash radiusi r k deb, shartli ravishda defformatsiyalanmaydigan va shtaksiramaydigan g’ildirak radiusiga aytiladi. Bunday g’ildirakni real avtomobilga o’rnatilganda uning chiziqli va burchak tezliklariga teng bo’lishi kerak. Yuqoridagi tahrifga ko’ra r k ≈ r D . Amalda r k ≈ r st deb qabul qilinsa, katta xato bo’lmaydi. Avtomobilning harakatlanish sharti. Tishlashish kuchi R φ g’ildirak bilan yo’lning uzaro tahsiri natijasida xosil bo’lib, ular o’rtasidagi ishqalanishni hamda shina elementlarining yo’l bilan tishlashishini xisobga oladi. Demak, tishlashish kuchi g’ildirakning yo’lga nisbatan sirpanishiga qarshilik kilib, uning ilgarilanma harakatini tahminlaydi. Hamma g’ildiraklari yetaklovchi avtomobilg’ uchun: R φ = Z * U= G a cos α * φ (7) Faqat oldingi g’ildiraklari yetaklovchi bo’lgan avtomobilg’ uchun: R φ = Z 1 * S = G 1 cos α * φ (8) Faqat ketingi g’ildiraklari yetaklovchi bo’lgan avtomobilg’ uchun: R φ = Z 2 * S = G 2 cos α * φ (9) bu yerda : α - yo’l ning bo’ylama qiyaligi G 1 , G 2 - avtomobilning oldingi va ketingi o’qlariga tushgan og’irlik kuchlari. φ - tishlashish keffitsenti. Z, Z 1 , Z 2 - yo’lning g’ildiraklarga ko’rsatuvchi normal raektsiyalari. R φ - g’ildiraklar bilan yer o’rtasidagi tishlashish kuchi.

Tishlashish koeffitsenti. φ fizikaviy mahnosi bo’yicha mexanikada qabul qilingan ishqalanish koeffitsentini ifodalaydi va shinaning yo’l sirti bilan mexanikaviy tishlashishini xisobga oladi. Tishlashish koeffitsentini maxsus dinomometrik aravani tormozliganda uni dinomometrik tros yordamida shatakka olish yo’li bilan aniqlanadi. Tormozlangan aravani sudrash uchun sarflangan R kuch va arava og’irligi G aniqlangach, φ quyidagicha topiladi: φ = ‘/G Tishlashish koeffitsentining qiymati yo’lning va gruntning xolatiga, shina protektorning shakliga, shinaning ichki bosimiga, g’ildirakka tushgan og’irlik kuchi va xokazolarga bog’liq. Kattik yo’llarda tishlashish koeffitsnentining qiymati shina bilan yo’l o’rtasidagi ishqalanishga hamda yo’l ustining mikronotekisligiga bog’liq. Yo’l usti namlangan bo’lsa, suv va tuprokning zarralaridan loy pardasi xosil bo’lib, tishlashish koeffitsienti qiymati kamayadi. SHina yo’l ustida sirpanib, kontakt sirtda elementar gidrodiiamik kuchlar xosil bo’lsa, suyuq ishqalanish sodir bo’lib, tishlashish koeffitsienti minimal qiymatgacha kamayadi. Deformatsiyalanadigan yo’lda tishlashish koeffitsientining qiymati tuprokning siljishiga ko’rsatadigan qarshiligiga va ichki ishqalanishiga bog’liq. Tishlashish koeffitsienti qiymatining katta- kichikligiga shina protektorining rasmi (nakshi) ham tahsir etadi. Yengil avtomobillarning shinasi mayda nakshli bo’lgani uchun kattik yo’llarda kattik tishlashadi. Yuk avtomobillarida shina (6- rasm) yirik nakshli bo’lgani uchun avtomobilning yo’l tusiklaridan uta olish kobiliyati oshadi.

rasm avtomobillarning shinasi protektori Ekspluatatsiya davrida protektor yeyiladi va shinaning tishlashish koeffitsenti kamayadi.Tishlashish koeffitsentining qiymatiga ekspluatatsiyaon faktorlar katta tahsir ko’rsatadi. 7–rasm. Har-xilli yo’l sharoitlari uchun φ ning grafigi 7–rasmda turli yo’l sharoitlari uchun φ ning grafigi tasvirlangan (tutash chiziqlar kuro’q, uzo’q chiziqlar esa xul asfalg’t-beton yo’lga taalo’qlidir). SHinadagi ichki bosim R sh ning oshishi natijada (7-rasm, a) tishlashish koeffitsenti avval oshadi, keyin esa kamayib boradi. φ ning maksimal qiymati shu shina uchun tavsiya etilgan bosimga to’g’ri keladi. Harakat tezligi oshishi bilan (7-rasm, b) tishlashish koeffitsentining qiymati avval oshadi, keyin bir tekis kamayib boradi. φ ning maksimal qiymati 3—7 km/soat tezlikka to’g’ri keladi. Tishlashnsh koeffitsienti bilan vertikal kuch o’rtasidagn munosabat to’g’ri chiziqka yakin bo’lib, (7-rasm. v) og’irlik oshishi bilan φ ning qiymati kamayadi. SHicha va yo’lnipg tishlashishi harakat xavfsizligi uchun katta ahamiyatga ega. Tishlashish koeffitsientining yetarli bulmasligi kupincha avariyalarga sabab bo’ladi. Statistika mahlumotlariga ko’ra avtomobilg’-yo’l baxtsiz xodisalarnning 16 protsenti yo’liing namgarchilik davriga to’g’ri keladi, yahni tashlashish koeffitsentining kichikligi natijasida sodir bo’ladi. Avtomobilg’ doimiy harakat qilishi uchun uning tortish kuchi bilan yo’lning jami qarshilik kuchi R ψ o’rtasida quyidagi tengsizlik mavjud bo’lishi kerak:

Rk> R ψ (10) Lekin bu shartning bajarilishi avtomobilni harakat qilishi uchun yetarli emas, chunki g’ildirak bilan yo’l o’rtagida tishlashish kuchi ham mavjud bo’lishi kerak, yahni Rk< R φ (11) Demak, avtomobilg’ sirpalmasdan, shataksiramasdan harakatlanishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak: R φ > R k > R ψ . (12) G’ildirakning aylanma-ilgarilanma harakatiga (gildirashiga) qarshilik kuchi. Masalani xal etishni soddalashtirish uchun elastik g’ildirak deformatsiyalanmandigan yo’lda harakat qiladi, yahni yo’lning deformatsiyasi g’ildirak deformatsiyasiga nisbatan xisobga olmaslik darajada kichik deb xisoblanadi. G’ildirak aylanib harakat qilganda uning elastik-shinasi deformatsiyalanib, yo’lning mahlum yuzasiga tahsir qiladi. Yo’l esa aks tahsir ko’rsatib, elementar kuchlar bilan qarshilik qiladi. Kontakt yuzasidagi elementar kuchlarning teng tahsir etuvchisi, yo’lning g’ildirakka reaktsiyasi Z k bilan belgilanadi. SHunday kilib, yo’l g’ildirakning harakatiga qarshilik ko’rsatadi. Bu qarshilik shinaning yo’lda gildirash gisterezisiga, g’ildirak izini xosil qilishga, shinaning yo’lga ishqalanishiga, g’ildirak gupchagidagi podshipniklar qarshiligi va g’ildirakning aylanishiga, xavoning qarshiligini yengishga sarflangan energiyadir. 8-rasm, a da ko’rsatilganidek g’ildirakka G k og’irlik kuchi tahsir etsin, lekin ilgarilama harakatda bulmasin (v k == 0, ω k ==0) deb faraz qilamiz. SHinaning deformatsiyalanishi natijasida xosil bo’lgan reaktsiya z k g’ildirak simmetriya o’qi

bo’ylab G k ga qarama-qarshi yo’naladi. Agar g’ildirak og’irlik kuchi G k va itaruvchi kuch R tahsirida harakat kilsa, elementar reaktsiyalarning teng tahsir etuvchisi z k simmetriya o’qidan a masofagacha harakat yo’nalashi bo’ylab siljiydi. (8-rasm, b) rasm. Aylanmailgarilanma harakat qilayotgan (b) va harakatlanmayotgan (a) g’ildiraklar. G’ildirakka tahsir etuvchi kuchlarning O nuqtaga nisbatan muvozanatlik sharti quyidagicha bo’ladi: Σ M 0 =0 Z k a – X k r k = 0 X k =z k a/r k X k reaktsiyasi g’ildirakning gildirashiga qarshilik kuchi bo’lib, R, bilan belgilanadi.

‘fk=zk a/rk (13) R fk kuchning z k ga yoki a ning r k ga nisbati aylanma- ilgarilama harakatga (gildirashiga) qarshilik koeffitsienti f deb ataladi va u quyidagicha xisoblanadi: f= ‘ fk /z k yoki f= a/z k G’ildirashga qarshilik kuchi hamma g’ildiraklarda teng desak, u umumiy xolda avtomobilg’ uchun quyidagicha yoziladi: R f = z f yoki R f = G a f cos α (14) G’ildirashga qarshilik koeffitsnenti yo’lning xolati, shinaning konstro’qtsiyasi (kord qatlami, kord iplarining sonn va x. k.), shinaning texnikaviy xolati, avtomobilning tezligi, shinadagi bosim va avtomobilg’ G’ildiragining yonaki sirpanishiga bog’liqdir. G’ildirashga qarshilik koeffitsientining qiymatini 50—60 km/soat tezlikkacha o’zgarmas desa bo’ladi. Tezlikning oshishi natijasida shinaning kontakt yuzasidagi ezilgan qismi uz xoliga kaytishga ulgurmaydi, shinadagi ichki ishqalanish ning qiymati va f ning qiymati oshadi. Bu koeffitsient quyidagicha aniqlanadi: f=f 0 (1+ v a 2 /20000) (15) f 0 —avtomobilg’ kichik (50 ... 60 km/soat) tezlikda harakatlangandagi G’ildirashga qarshilik koeffitsienti. SHinadagi bosimiing kamayishi f koeffitsientining ortishiga sabab bo’ladi. G’ildirak orqali tortuvchi moment uzatilganda shina tangentsial yo’nalishda defformaniyalanganligi uchun f bir oz oshadi. G’ildirak ogganda yoki yonaki sirpanib G’ildiraganda shinaning kundalang deformatsiyalanishi sababli f ning qiymati kattalashadi.

G’ildirakning orish burchagi bilan f koeffitsienti to’g’ri proportsional bog’langan. G’ildirashga qarshilik koeffitsientini tajriba yo’li bilan aniqlash uchun tortuvchi avtomobilg’ dinamometrik aravani dinamometr orqali shatakka oladi. Tajribada avtomobilg’ tezligi 10—12 km/soat bo’lganligi uchun Xavo qarshiligi xisobga olinmaydi. Dinamometr ko’rsatgan kuch: R f =G f. Bu tenglikdan f ni aniqlash mumkin. G’ildirashga qarshilik koeffitsentini avtomobil inertsiya bilan harakatlanayotgan davrda ham aniqlash mumkin, chunki avtomobil kichik tezlikda harakatlanganda uning kinetik energiyasi faqat G’ildirashga qarshilikni yengishga sarflanadi. Mahlum intervaldagi tezlikda avtomobilning o’zgar yo’li yoki vaqti T mahlum bo’lsa, yo’lning jami qarshilik koeffitsenti ψ =v a /34T bo’ladi. Avtomobil tepalikka yurganda ψ 1 =f+I, pastlikka yurganda esa ψ 2 =f-i bo’ladi. Bu yerda i – yo’lning qiyaligi. Demak, f=0,5 ( ψ 1 + ψ 2 ). Avtomobilning G’ildirashga qarshiligini yengish uchun sarflangan quvvati quyidagiga teng: N f =‘ f v a /270 = G a f cos v a /270 o k (16) Avtomobillarning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi va yo’lning jami qarshilik kuchi. Avtomobilg’ yo’llari asosan balandlik va pastliklardan iborat bo’lib, yo’lning qiyaligi quyidagicha ifodalanadi. i= tg α α - yo’lning gorizontal tekislik bilan xosil qilgan burchagi. Balandlikka chiquvchi avtomobilning og’irligi G a ikki tashkil etuvchidan

( 1-rasm) yahni yo’lga parallel G a Sin α va perpendikulyar G a cos α kuchlaridan iborat. Avtomobilning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi Ri quyidagicha aniqlanadi: R i = G a sin α (17) Avtomobilg’ balandlikka chiqayotganida R i kuch avtomobilg’ harakteriga qarshilik ko’rsatuvchi, pastlikkaga tushayotganda esa uni ilgariga itaruvchi kuch bo’ladi. Demak, qiyalik i avtomobil balandlikka harakatlanayotganda musbat, pastlikkaga harakatlaniyotganda manfiy deb qabul qilinadi. G’ildiragining gorizontal yo’lda va balandlikka chiqishdagi G’ildirashga qarshiligi birgalikda yo’lning xolati tipi va qiyaligini ifodalaydi. Bu qarshilik kuchlari yig’indisi yo’lning jami qarshilik kuchi R ψ ni tashkil etadi: ‘ ψ =‘ f + ‘ i G a f cos α + G a sin α = G a ( f cos α + sin α ) Agar yo’lning umumiy qarshilik koeffitsenti ψ =f cos α + sin α deb qabul qilinsa, R ψ quyidagiga teng bo’ladi: R ψ =G a ψ (18) Avtomobilning qiyalikka chiqishdagi qarshilik kuchini yengishga sarflangan quvvat N i va jami qarshilikni yengishga sarflanadigan quvvat N ψ quyidagicha topiladi: N i =‘ i v a /270=G a v a sin α /270; N ψ = R ψ v a /270= G a ψ v a /270 o k (19) Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi. Avtomobilning harakatiga xavo ham qarshilik qiladi, uni yengish uchun dvigateli quvvatining bir qismi sarf bo’ladi. Agar shamol avtomobil harakatini yo’nalishiga qarshi yo’nalgan bo’lsa, xavo qarshiligi yana ham kattalashadi. Xavoning avtomobilga qarshiligi quyidagi sabablardan kelib chiqadi.

1) harakat davrida avtomobilning orqa va old qismida xavo bosimining har xilligi natijasida peshtokda xosil bo’ladigan qarshilik umumiy qarshilikning 55-60%ini tashkil etadi; 2) avtomobilning qanoti, zinapoyasi, nomeri va boshqalarning qarshiligi (12-18% ni tashkil etadi); 3) xavoning radiator orqali kapot tagidan o’tib ko’rsatadigan qarshiligi (10-15% ni tashkil etadi); 4) avtomobil kuzovining xavoga ishqalanish qarshiligi (8-10% ni tashkil etadi); 5) avtomobilning yuqori va pastki qismidagi bosimning har-xilligi tufayli sodir bo’ladigan qarshilik (5-8% ni tashkil etadi). xavoning qarshilik kuchi avtomobilning har xil nuqtalariga tushganligi sababli uni aniq xisoblash qiyin. Tahsir etuvchi elementar qarshilik kuchlarining teng tahsir etuvchisi avtomobilga xavoning qarshilik kuchi R ω deb ataladi. R ω kuch qo’yilgan nuqtani yelkanlik markazi deyiladi. Bu nuqta yo’l tekisligidan h ω balandlikda bo’ladi. Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi quyidagi empirik formuladan topiladi: ‘ ω =K F v a 2 /13 (20) Bu yerda K-xavo qarshiligini yengish koeffitsenti; F-avtomobilning old yuzasidan qaralgandagi yuzi. Demak, xavoning tezligi v a uning qarshilik kuchiga katta tahsir ko’rsatadi. Agar, avtomobilga xavoning qarshilik kuchi v a <30-40 km/soat bo’lsa, formulada v a birinchi darajada olinadi, 150-180> v a > 30-40 km/soat bo’lsa, v a 2 va v a >180 km/soat bo’lsa, v a 3 bo’ladi. Xavo qarshiligini yengish koeffitsenti K 1m/s tezlik bilan harakatlanganligi avtomobilning 1m 2 yuzasiga xavoning qarshilik kuchi bilan aniqlandi.

9-rasm. Avtomobillarning old yuzasidan qaralgandagi maydoni. Avtomobilning old yuzasidan qaralgandagi yuzi F deb, avtomobilning bo’ylama o’qiga perpendikulyar tekislikda tushirilgan proektsiyasiga aytiladi. Bu yuzani aniqlash murakkab bo’lganidan uning qiymati yuk mashinalari va avtobuslar uchun quyidagicha xisoblanadi (9-rasm): F= BH g , m 2 ; Engil avtomobillar uchun esa F = 0,78 Vch Ng, m 2; Bu yerda N g - avtomobilning balandligi; V - ikki g’ildiraklar orasidagi masofa; V g avtomobilning eni. W = K F ifoda xavo qarshiligini yengish faktori deyiladi. Xavo qarshilishigini yengish koeffitsenti K vigbeg metodi (avtomobilning yetakchi G’ildiragiga kuch tahsir etmagandagi, yahni uzatmalar qutisi neytral xolda bo’lgandagi harakati) yoki aerodinamik trubada avtomobil yoxud uning modelini puflash (10-rasm, a) bilan aniqlanadi. rasm. Avtomobilning aerodinamikasini sinash.

a-aerodinamik truba sxemasi, b-avtomobil modellarining aerodinamik trubada joylashishi. Aerodinamik trubada tajriba o’tkazish uchun uning ichida avtomobil yoki uning modeli 4 osib qo’yiladi. Trubaning ichiga o’rnatilgan vintilyator 3 xavoni yo’naltiruvchi panjara 6 orqali xaydab, osib qo’yilgan modelga to’g’rilaydi. Xavo oqimi modelni R ω kuch bilan o’rnidan qo’zg’atishga harakat qiladi. Torozi 5 kuch R ω ni, anemometr7 esa xavoning tezligi v a ni aniqlaydi. Bu mahlumotlar bo’yicha K ning qiymati topiladi. Aerodinamik trubada xaqiqiy kattalikdagi avtomobil puflansa, juda katta o’lchamli truba, ventilyator va dvigatel kerak bo’ladi. SHuning uchun aerodinamik trubada avtomobilning 1/5….1/10 qismi kattaligidagi model puflanadi. Aerodinamik trubada avtomobil modeliga xavo oqimi har tomondan, yo’l sharoitida esa avtomobilning asosan ustki va yon tomonlaridan tahsir etadi. shu sababli trubada bitta avtomobilni puflaganda aniqlangan K ning qiymati xaqiqiy koeffitsentdan kichik bo’ladi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun tajriba simmetrik joylashtirilgan ikkita model yordamida o’tkaziladi. (10-rasm, b). Xavo qarshiligini yengish uchun avtomobil sarflagan quvvat quyidagicha aniqlanadi: N ω = ‘ ω v a /270= K F v a 3 /3500, o k (21) Avtomobilning tezlanishga qarshilik kuchi (inertsiya kuchi). Avtomobilg’ faqat ilgarilanma harakat qiluvchi (kuzov, kabina, yuk) va aylanma harakatlanuvchi ( g’ildiraklar, maxovik, tirsakli val, shesternya, va turli vallar) massalardan iborat bo’lgani uchun, uning o’zgaruvchan harakatida paydo bo’lgan inertsiya kuchi R ia quyidagicha topiladi.: ‘ja = ‘jp + ‘ jB (22) ‘ jp - ilgarilanma harakat qiluvchi massalarning inertsiya kuchi, N;

‘ jb - aylanma harakat qiluvchi massalarning inertsiya kuchi, N. Ilgarilanma harakat qiluvchi massaning inertsiya kuchi ‘jp = m * ja avtomobilg’ uchun m = G a / q yahni R jp = Ga/q * ja , H; bu yerda g - jismning erkin tushishi tezlanishi q = 9, 81 m/s 2 m - avtomobilning massasi j a = avtomobilning chiziqli tezlanishi. Aylanma harakat qiluvchi massalarning inertsiyasi: ‘jv=ja/rk2 (Id η t i2tr+Ik) Bu tenglamaning qiymatlarini o’rniga qo’ysak: ‘ja=‘jp+’jv=Ga/g ja+Id η t ja/ra2 i02 ikp2+Ik ja/ra2= =G a /g j a [1+ I d η t g i 0 2 i kp 2 /G a r 2 +I k g/G a r a 2 ] (23) agar bvr=1+ Id η t j i02 ikp2/Ga r2+Ik g/Ga ra2 (24) deb olinsa ‘ ja =G a /g j a b vr (25) bo’ladi. bu yerda : I d - dvigatelning inertsiya momenti I k - g’ildirakning inertsiya momenti δ vr - aylanib harakat qiluvchi massalar inertsiya kuchini xisobga oluvchi koeffitsent.

Koeffitsent δ vr avtomobilg’ tezlanish yoki sekinlashish bilan harakat qilayotganda sarflangan energiyani uning hamma qismlari faqat ilgarilama harakat qiladi deb faraz qilingandagi energiyadan qancha katta (yoki kichik) ekanligini bildiradi. Avtomobilg’ tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa, uning yetakchi G’ildiragiga uzatilgan kuch tekis harakat qilganda sarflangan kuchdan katta bo’lishi kerak. CHunki ortiqcha sarflangan kuch aylanma harakatlanuvchi va boshqa masalalarning inertsiyasini yengishga sarflanadi. Agar: σ 1 = Id η t g i02/Ga r2 va σ 2 = I d g /G a r 2 Deb belgilasak, formula quyidagicha yoziladi bvr=1+ σ 1 i 2 kp + σ 2 Amalda qo’llash uchun koeffitsentlar qiymatlarining hamma avtomobillar uchun o’rtacha qiymatlari (0,02 ...0,05) deb aniqlangan. Yo’lning normal reaktsiyalari Gorizontal yo’lda tinch turgan avtomobilda og’irlik kuchi G a tahsirida z 1 va z 2 reaktsiyalari xosil bo’lib, uning muvozanat sharti Σ M B =0 bo’ladi (11- rasm): z 1 ∆ – G a b = 0 z 1 = G a b/L Agar g’ildirak ezilganda energiyaning bir qismi yo’qolishnni xisobga olmasak, u xolda z 2 ≈G 1 =Ga b/L (26) shunga o’xshash, z 2 ≈G 2 =Ga b/L (27) bo’ladi.

Avtomobilg’, umumiy xol uchun, hamma kuch va momentlar tahsirida tezlanish bilan balandlikka harakat qilsin (11-rasm). Natijada uning G’ildiragiga tahsir etuvchi yo’liing normal reaktsiyalari 11 - rasm. Gorizontal yo’lda harakatsiz turgan avtomobil ga tahsir qiluvchi kuch va reaktsiyalar. z 1 va z 2 o’zgaradi, chunki avtomobilg’ kuzovi dvigateldan yetakchi o’qqa uzatilgan moment, g’ildiraklarning inertsiya momenti, G’ildirashga qarshilik va boshqalar tahsirida kundalang o’qqa nisbatan tebranadi. Harakat vaqtidagi normal reaktsiyalarni aniqlashda kuzov va o’qlar markam biriktirilgan, inertsion momentlar juda kichik M f1 =M f2 =0 deb faraz qilinadi. Avtomobilning ketingi o’qiga tahsir etuvchi kuchlar momentining muvozanatlik tenglamasi: Z1L+Mf1+Mf2+’w hw+’fahd+’i b=0 z 1 =z b/L - M f +’ w h w +(‘ ja +’ i ) h d /L yoki z 1 =G a bcos/L - ‘ f r k +’ w h w +(‘ ja +’ i ) h d /L (28) Mahlumki, M f1 +M f2 =M f =‘ f r k . SHunga o’xshash Z 2 =G a acosa/L - ‘ f r k +’ w h w +(‘ ja +’ i ) h d /L (29)

Tenglamalardan ko’rinib turibdiki, avtomobilg’ harakatlanayotgan vaqtda yo’lning oldingi g’ildirakdagi reaktsiyasi kamayadi, ketingi g’ildirakdagisi esa yo’lning og’ish burchagi α , avtomobilning tezlanishi va qarshilik kuchlarining oshishi bilan ortadi. Avtomobilg’ harakatlanayotgan vaqtda reaktsiya kuchlari z 1 va z 2 ning statik xolatidagi G 1 , G 2 og’irliklarga nisbatan necha marta kattaligini qayta taqsimlanish koeffitsientlari m 1 , m 2 orqali aniqlash mumkin: m1 = z1/G1; m2=z2/G2 (30) Avtomobilg’ tezlanish bilan harakatlanayotgan vaqtda bu koeffitsentlarning maksimal qiymatlari quyidagicha bo’ladi: oldingi o’q uchun m 1 = 0,65—0,7; .- ketingi o’q uchun m 2 = 1,2— 1,35. Avtomobilning tormozlanishi vaqtida teskari protsess sodir bo’lib, oldingi o’qda yo’lning reaktsiyasi ortadi, ketingi o’qda esa kamayadi. Avtomobilning harakat tenglama va uni yechish usullari Avtomobilning harakat tenglamasi tortish dinamikasidagi asosiy tenglama xisoblanadi. Bu tenglama avtomobnlning harakat xususiyatlarini aniqlab, harakatlantiruvchi, va qarshilik kuchlarini bir-biri bilan bog’laydi. Avtomobilg’ diiamikasining imkoniyatlari dvigatelg’ quvvati va tishlashish kuchi bilan cheklanadi, bu xolda boshqa ekspluatatsion xususiyatlar kiritgan cheklanishlar xisobga olinmaydi. Avtomobilning har xil rejimda harakat qilishiga tahsir qiluvchi kuchlarga va ularning yo’nalishiga tezlikning o’zgarish harakteri sabab bo’ladi. Natijada avtomobilg’ tortish kuchi tahsirida, tortish kuchi tahsir etmaganda esa tormozl ash kuchi tahsirida harakat qilishi mumkin.

Bu rejimlarning har birida avtomobilg’ tekis, tezlanuvchan yoki sekinlanuvchan harakat qilishi mumkin. Avtomobilg’ yuqoriga tezlanish bilan harakatlaiayotgan vaqtda unga tahsir etuvchi kuch va momentlar -rasmda ko’rsatilgan. Endi hamma kuchlarning yo’l satxiga proektsiyasini aniqlaymiz: X 2 -X 1 -R ja -R i -R w =0 (31) Bu yerda: X 1 , X 2 —oldingi va ketingi o’qlardagi o’rinma reaktsiyalar, Olingan tenglama avtomobilning harakat tenglamasi deyiladi. Bu tenglamani yechib avtomobilg’ dinamikasining ko’rsatkichlarini, masalan, gorizontal yo’lda erishishi mumkin bo’lgan maksimal tezlik va shunga mos dinamik faktorni, yuqori va pastki uzatmalarda yengish mumkin bo’lgan yo’lning umumiy qarshiligini va boshqalarni aniqlash mumkin. Harakat tenglamasidagi kuchlarni tezlik bilan boglovchi aniq formulalar yo’qligi sababli bu tenglama umumiy ko’rinishda yechimga ega emas. Avtomobilning harakat tenglamasi kuchlar balansi va uning grafigi, momentlar balansi va uning grafigi, dinamik harakteristika va pasport grafiklar kabi xususiy usullar bilan yechiladi.

Adabiyotlar : 1. X.M.Mamatov. Avtomobillar. “O’zbekiston”, T.,1995,336 bet. 2. X.M.Mamatov, Yu.T.Turdiev va boshqalar. Avtomobillar. “O’qituvchi”, T., 1982 , 398 bet. 3. V.L.Rogovtsev i dr. Ustroystvo i ekspluatatsiya avtotransportnqx sredstv.”Transport”, Moskva.,1991., 432 str. 4. X.M.Mamatov. Avtomobili. “Uzbekistan”, T.,1992., 238 str. 5. X.I.Kirshe. Legkovoy avtomobilg’ ot A do Ya “Transport”M., 1988 g., 176 str. 6. P.S.Yaresg’ko, i dr. Avtomobili KAMAZ voprosq i otvetq. “Transport” M. 1989 g., 288 str. 7. Uchebnoe posobie po texnicheskomu obslujivaniyu “Damas, Labo” DEU, 283 str. 8. TIKO avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 9. NEXIA avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi.

Похожие

Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va ta`mirlash texnologik jarayonlari hamda uni tashkil etish

Avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash tizimi

Maxsuslashtirilgan harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlashni o'ziga xos xususiyatlari

Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish stansiyalari

Asosiy uzatma. Differentsial va yarim o’qlar