Avtomobilning turg’unligi - Транспорт - Рефераты

Avtomobilning turg’unligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

230.5 KB

Avtomobilning turg’unligi Reja: 1. Avtomobillarning turgunlik xususiyati 2. Avtomobilning agdarilishi 3. Avtomobilning harakat vaqtidagi yonaki 4. surilishi. 5. Avtomobil oldingi va ketingi o’qlarining yon tomonga surilishini kiyosiy taxlil etish. 6. Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning avtomobilg’ turgunligiga tahsiri.

Avtomobillarning turgunlik xususiyati Avtomobilning xaydovchi ishtirokisiz berilgan yo’nalishda agdarilmasdan, sirpanmasdan, shataksiramasdan va yon tomonga surilmasdan harakatlanishiga uning turgunligi deb ataladi. Avtomobilning agdarilish va sirpanish yo’nalishiga karab kundalang va bo’ylama turgunlik bo’ladi. Avtomobilg’ turgunligini yo’qotganda agdarilishi, yon tomonga sirpanishi, yetakchi g’ildiraklari shataksirashi mumkin. Avtomobilning kundalang turgunligi quyidagi turtta ko’rsatkich bilan harakterlanadi: v a3 - avtomobilning aylana bo’ylab harakterlanganda yon tomonga surila boshlash paytidagi maksimal (kritik) tezligi, km/soat; v a0 - avtomobilning aylana bo’ylab harakatlanganda agdarila boshlash paytida maksimal (kritik) tezligi, km/soat; β 3 - avtomobilning g’ildiraklari kundalang surila boshlagan paytda yo’lning maksimal (kritik) nishablik burchagi; β 0 - avtomobilg’ agdarila boshlagan paytda yo’lning maksimal (kritik) nishablik burchagi. Kritik tezliklar tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Avtomobilg’ gorizontal maydonda radiusi R-20. . . 25 m aylana bo’ylab tezligini asta-sekin oshirib harakat qiladi. Harakat davrida markazdan kochirma kuch tahsirida ichki tomonlagi g’ildiraklarga og’irlik kamayadi, tashki g’ildiraklarga esa ortadi. Sinovdan utayotgan avtomobilni agdarilishdan saklash uchun uning yon tomoniga yo’l satxidan 10. . . 15 sm balandlikda kronshteyn yordamida kushimcha g’ildirak maxkamlanadi. Agar tajriba vaqtida avtomobilg’ turgunligini yo’qotib agdarilsa, yon tomonidagi g’ildirak tayanch bo’ladi. Kuzatuvchi kishilar g’ildirakning yerdan uzilish yoki paytini aniqlab sekun domer va spidometr yordamida izlanayotgan v a3 yoki v a0 tezliklarini aniqlaydilar. Avtomobilning agdarila boshlash payti bo’yicha yo’lning kritik nishablik burchagini aniqlash uchun avtomobilg’ platformaga o’rnatilib, bir yonidan damkrat bilan kutariladi. Avtomobilning agdarila boshlash payti aniqlangandan sung platformaning og’ish burchagi aniqlanadi.

Avtomobilning agdarilishi Avtomobilning agdarilishi deb oldingi yoki ketingi g’ildirakning yo’ldan uzilishiga, yahni Z 1 =0 yoki Z 2 =0 bo’lishiga aytiladi. Avtomobilg’ oldingi yoki ketingi g’ildiraklarga chap yoki ung tomondagi g’ildiraklarga nisbatan agdarilishi mumkin. Avtomobilning ketingi g’ildiraklariga nisbatan agdarilishini (37-rasm.) ko’rib chiqamiz. Buning uchun: a) avtomobilning birlashtirilgan qismlarida elastik elementlar yo’q, yahni sistema kattik; b) balandlikka chiqishda avtomobilning tezligi kam bo’lgani uchun R w =0; v) avtomobilning harakat tezligi o’zgarmas, yahni v a = const, ‘ ja =0 deb qabul qilamiz. 40-rasm. Avtomobilning kiya tekislik bo’yicha harakati. Avtomobilgi tahsir euvchi kuchlarning A nuqtaga nisbatan muvozanatlik sharti Z 1 L + ‘ w h w +’ ja h d +’ j h d + ‘ f CH k -Zb =0 (91) Z 1 - yo’lning oldingi o’qqa normal reaktsiyasi, h d - og’irlik markazi balandligi. Avtomobilg’ ketingi o’qiga nisbatan agdariladi deyilsa, z 1 =0 bo’ladi. tenglamani tg α ga nisbatan yechamiz: tg α = b − f r ⋅ k . (92) h ä

(92) formula avtomobilning ketingi g’ildirakka nisbatan agdarilishi bo’yicha turgunlik sharti. Formuladan ko’rinib turibdiki, avtomobilning agdarilishi bo’yicha turgunligi uning b, r k , h d konstro’qtiv parametrlariga va g’ildirakning gildirashiga qarshilik koeffitsienti f ga bog’liq. b − f ⋅ rr = À deb qabul qilamiz. Agar tg α = A bo’lsa, avtomobilg’ noturgun hä muvozanatda, tg α > A bo’lsa, avtomobilg’ ketingi G’ildiragiga nisbatan agdariladi, tg α < A bo’lsa, avtomobilg’ turgun harakat qiladi. Avtomobilning oldingi o’qiga nisbatan turgunlik sharti (92) ga o’xshash quyidagicha ifodalanadi: tg α = a + f ⋅ rk (93) hä Avtomobilning yon tomonga chap yoki ung g’ildiraklariga nisbatan agdarilishi yondan tahsir etuvchi kuch R u, burilish davridagi markazdan kochirma R ts va avtomobilg’ β kundalangiga nishab yo’ldan harakatlanganda og’irligi G a ning tashkil etuvchisi R i tahsirida ham bo’lishi mumkin. Avtomobilg’ β qiyalikka ega tekislikdan harakatlanayotgan bulsin. Sxemadan avtomobilning ung g’ildirakka nisbatan agdarilish extimoli kuprok ekani ko’rinib turibdi. shuning uchun tahsir etuvchi kuchlarning muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi. Σ M A =0; B Ζ n ⋅ − Ζ ë ⋅ B − Ph i ä = 0, 2 Z p, Z l - yo’lning ung va chap G’ildiragiga normal reaktsiyalari. V-g’ildirakning simmetriya o’qlari o’rtasidagi masofa (koleya). Avtomobilning ung g’ildiraklariga nisbatan agdarilish uchun Z l =0 bo’lishi kerak. Matematik o’zgartirishlari kiritib, quyidagi ifodani olamiz: tg β = B/ 2h d ; (94)

bu formula avtomobilning yon tomonga agdarilish bo’yicha turgunlik sharti deyiladi. Ko’rinib turibdiki, avtomobilning agdarilishi uning og’irlik markazi (o.m.) balandligi h D va koleya V ning kengligiga bog’liq. V/2h d =A deb qabul qilamiz. Agar tg β =A bo’lsa, avtomobilg’ yoniga agdarilish bo’yicha noturgun muvozanatda tg β > A bo’lsa, avtomobilg’ yonga agdariladi; tg β < A bo’lsa, yonga agdarilmaydi. Avtomobilning harakat vaqtidagi yonaki surilishi. Avtomobilg’ harakat vzktida yonaki kuchlar tahsirida yon tomonga surilishi mumkin. Amalda avtomobilning oldingi yoki ketingi o’qi kuprok suriladi. SHuning uchun avtomobilg’ biror o’qining surilishga nisbatan turgunligini ko’rib chiqamiz. G’ildirakning yon tomonga surilmasdan gildirash sharti: ‘ φ =z φ ≥ √x 2 +y 2 (95) y ≤ √z 2 φ 2 -x 2 (96) bu yerda z—normal reaktsiya; x — urirma reaktsiya; u — yondan tahsir etuvchi kuch. (96) formuladan ko’rinib turibdiki, g’ildirak bilan yo’l o’rtasidagi tishlashish kuchi R φ qancha katta bo’lib, o’rinma reaktsiya x shuncha kichik bo’lsa, gildigakni yonaki surilishga majbur qiluvchi kuch u shuncha katta bo’ladi. SHuning uchun yetakchi bulmagan o’q turgunrok, chunki x faqat G’ildirashga qarshilikdan iborat. Agar o’qda tortuvchi yoki tormozlovchi kuch mavjud bo’lsa, x kattalashadi, (96) formulada ildiz ostidagi ifoda kichrayadi va o’q juda kichik kuch tahsirida ham yon tomonga suriladi.

G’ildirak va yo’l .o’rtasidagi tishlashishdan tuda foydalanilsa, yahni R φ =x bo’lsa, o’qni yonga surish uchun minimal u kuchi kerak bo’ladi, Avtomobilning yon tomonga surilishi kiya tekislikda sodir bo’lishi mumkin. Kiya tekislikda harakatlanayotgan avtomobilning yonga surilmasdan harakatlanish kritik burchagi: tg β 3 ≤ φ y (97) bu yerda φ y —g’ildirak bilan yo’l o’rtasida kundalang yo’nalgan tishlashish koeffitsienti. Agar tg β 3 > φ y bo’lsa, avtomobilg’ yonga suriladi, tg β 3 = φ y bo’lganda noturgun muvozanatda; tg β 3 > φ y bo’lganda esa yonga surilmasdan harakatda bo’ladi. Avtomobilg’ katta tezlikda egri chiziqli harakatlansa, markazdan kochirma kuch tahsirida yonga surilib ketishi mumkin. Quyidagi tenglamadan avtomobilning yonga surilmaslik sharti bo’yicha kritik tezligini aniqlash mumkin: v a3 =3,6 √ g R φ y (98) bu yerda R-burilish radiusi g=9,81 m/c 2 Avtomobilning yonga surilish bo’yicha kritik tezligi v a3 burilish radiusi R va kundalang yo’nalishdagi tishlashish koeffitsienti φ u ga to’g’ri proportsionaldir. Avtomobil oldingi va ketingi o’qlarining yon tomonga surilishini kiyosiy taxlil etish. Yuqorida tahkidlanganidek, ketingi yetakchi o’q yon tomonga surilishga moyil, chunki avtomobilg’ tezlanish bilan harakat qilayotganda o’rinma reaktsiya

X ortadi. Tormozlanish paytida esa vertikal yukning qayta taqsimlanishi natijasida tishlashish kuchi R φ kamayib ketadi, bu esa ketingi o’qning yana ham surilishiga sabab bo’ladi. Oldingi va ketingi o’qlarning yonga surilishini ko’rib chikaylik. Avtomobilg’ to’g’ri chiziqli harakatlanayotganda (38-rasm, a) uning oldingi o’qiga yondan Y 1 kuchi tahsir etsin va u v az tezlik bilan yon tomonga surila boshlasin. Bu vaqtda v a va v a3 vektorlarining geometrik qo’shilishi natijasiza oldingi o’q natijalovchi tezlik v p yo’nalishida harakat qiladi. Lekin ketingi o’q v a vektor yo’nalishida harakatni davom ettirganidan avtomobilg’ oniy markaz O atrofida buriladi. Natijada markazdan kochirma kuch F ts va inertsiya momenti M ja xosil bo’ladi. Sxemadan ko’rinib turibdiki, oldingi o’qning yonga surilishi avtomatik ravishda sunadi, chunki F ts ning tashkil etuvchisi Y ts hamda inertsiya momenti M ja oldingi o’qiing surilishiga qarshilik qiladi. Y 1 va Y ts kuchlar qarama-qarshi tomonlarga yo’nalgan bo’lib, bir-birini sundiradi. 41-rasm. Avtomobil oldingi va orqa o’qining yon tomonga surilishi. Ketingi o’q yon tomonga surilganda Y ts va Y 2 bir tomonga yo’nalgan bo’lib, surilishni kuchaytiradi va avtomobilg’ turgunligini yo’qotadi. Demak, avtomobilg’ ketingi o’qning yonga surilishi oldingi o’qnikiga nisbatan xavflirokdir. SHunday ekan, avtomobilning surilishini kamaytirish usullarini izlash zarur.

42-rasm. Orqa o’qning yonga surilishini kamaytirish usuli. Avtomobilg’ ketingi g’ildiraklarining yonaki surilishini quyidagi usullarda kamaytirish mumkin. Boshqariluvchi g’ildiraklarni surilish tomoniga burish kerak (39rasm). Agar surilish boshlanganda oldingi g’ildiraklar neytral xolatda va burilish markazi O nuqtada bo’lsa, oldingi g’ildiraklar burilgandan sung markaz 0 1 nuqtaga kuchadi. Natijada burilish radiusi ortadi va markazdan kochirma kuch kamayadi. Oldingi g’ildiraklar v a ,v ’ tezliklari uzaro paralel bulguncha burilsa, avtomobilning burilishi tuxtaydi va u v a (v ’ ) vektori yo’nalishida ilgarilanma harakatlanadi. G’ildiraklar yana ham kuprok burchakka burilsa, 0 nuqta avtomobilning teskari tomoniga utadi, markazdan kochirma kuch F ts esa surilish yo’nalishiga qarama-qarshi bo’lib, uni tuxtatadi. Bu usulning kamchiligi shundaki, u g’ildiraklarni burishda xosil bo’ladigan kundalang kuch va inertsiya momenti tahsirini xisobga olmaydi. Surilishni yuotishning ikkinchi usuli shundan iboratki, avtomobilga tormozlovchi yoki tortuvchi kuch tahsir etayotganda surilish sodir bo’lsa, oyokni tegishli pedaldan olib X kuchini yo’qotish zarur. Umuman, harakat xavfsizligini

buzmaslik uchun burilish vaqtida va sirpanchik yo’llarda avtomobilning harakat tezligini kamaytirish kerak. Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning avtomobilg’ turgunligiga tahsiri. Mahlumki, avtomobilning turgunlign uning harakat xavfsizligi bilan bog’liq. Avtomobilni ekspluatatsiya qilish tugaguncha harakat xavfsizlngini saklash zarur. Avtomobilning turgunlngnga shinaning texnikaviy xolati kuprok tahsir etadi. SHina protektorinnpg yeyilishi g’ildiraklarning yer bilan tishlashishini kamaytiradi, bu esa uning yonga sirpanishini oshiradi. SHu sababli, shinaning protektori yo’l qo’yilganidan ortiqcha yeyilganda avtomobillarni yo’lga chikarish man etiladi. Tormozning noturri sozlanishi ung va chap gildnraklarda har xil tormozlash momenti xosil qiladi, bu burovchi moment avtomobilning turgunligini yo’qotishi mumkin. Ayniksa oldingi g’ildiraklardagi tormozlash kuchlarining notekisligi ketingi g’ildiraklardagidan xavfli bo’ladi. Agar avtomobilning ketingi ung G’ildiragi tormozlangan bo’lsa (40-rasm), avtomobilg’ to’g’ri chiziqli harakatidan ungga ogadi. Bu xolda inertsiya kuchi R ja va ung g’ildirakkacha bo’lgan 5 masofa hamda avtomobilg’ traektoriyasini o’zgartiruvchi moment kamayadi. 43-rasm. Tormoz noto’g’ri sozlanganligining avtomobil turgunligiga tahsiri.

Agar oldingi ung g’ildirak tormozlansa avtomobilg’ uz traektoriyasidan ungga ogadi. Bunda S yelka va burovchi moment kupayib avtomobilg’ turgunligini batamom yo’qotadi. Bunday xol avtomobilning bir tomondagi g’ildiraklari sirpanchik yerda, boshqa tomondagi g’ildiraklari esa tishlashish koeffitsienti katta bo’lgan yerda harakatlanganida tormozlansa ham sodir bo’lishi mumkin. Avtomobilning kundalang turgunligi kuzovdagi yukning noto’g’ri joylashishi natijasida ham buziladi. Agar yukning og’irlik markazi avtomobilning bo’ylama o’qida yotmasa (41-rasm), tormozlash paytida xosil bo’lgan R ja kuchi S yelkada burovchi moment xosil qiladi. Tormozlash paytida oldingi g’ildiraklar blokirovka qilingan bo’lsa (41-rasm, a), R ja S momenti avtomobilni buradi. S yelka kamayib nolga tenglashganda avtomobilning burilishi tuxtaydi. Ketingi g’ildiraklar blokirovka qilingan bo’lsa (41-rasm. b), S kattalashib avtomobilning yonaki surilishiga sabab bo’ladi. rasm. Kuzovda yukning noto’g’ri joylashganligining avtomobil turgunligiga tahsiri.

Adabiyotlar: 1. X.M.Mamatov. Avtomobillar. “O’zbekiston”, T.,1995,336 bet. 2. X.M.Mamatov, Yu.T.Turdiev va boshqalar. Avtomobillar. “O’qituvchi”, T., 1982 , 398 bet. 3. V.L.Rogovtsev i dr. Ustroystvo i ekspluatatsiya avtotransportnqx sredstv.”Transport”, Moskva.,1991., 432 str. 4. X.M.Mamatov. Avtomobili. “Uzbekistan”, T.,1992., 238 str. 5. X.I.Kirshe. Legkovoy avtomobilg’ ot A do Ya “Transport”M., 1988 g., 176 str. 6. P.S.Yaresg’ko, i dr. Avtomobili KAMAZ voprosq i otvetq. “Transport” M. 1989 g., 288 str. 7. Uchebnoe posobie po texnicheskomu obslujivaniyu “Damas, Labo” DEU, 283 str.

Похожие

Avtomobilning boshqariluvchanligi

Avtomobilning yurish ravonligi

Avtomobilning tormozlanish dinamikasi

Avtomobilning tortish dinamikasi

Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari