Avtomobilning boshqariluvchanligi - Транспорт - Рефераты

Avtomobilning boshqariluvchanligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1457.5 KB

Avtomobil n ing boshqariluvchanligi Reja: 1. Avtomobilning boshqaruvchanlik ko’rsatkichlari 2. Boshqariluvchi g’ildiraklarning sirpanmasdan gildirash sharti 3. SHinaning yonaki sirpanishi (uvodi) va avtomobilning buriluvchanligi. 4. Kuzovning kundalang ogishi. 5. Boshqariluvchi g’ildiraklarning burilish burchaklari o’rtasidagi bog’lanish. 6. Boshqariluvchi g’ildiraklarning tebranishi. 7. Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning boshqaruvchanlikka tahsiri.

Avtomobilning boshqaruvchanlik ko’rsatkichlari Avtomobilning berilgan yo’nalishda turgun harakatlanish kobiliyati va harakat traektoriyasining boshqarish organlari tahsirida aniq o’zgarishi, uning boshqariluvchanligi deb ataladi. Avtomobillar tezligi va harakat intensivligining oshishi xaydovchidan harakat xavfsizligini tahminlash uchun avtomobilning harakat traektoriyasini o’zgartirishga doim tayyor bo’lishi talab etadi. Avtomobilning boshqariluvchanligiga rulg’ boshqarmasi, osmalarining kinematik va konstro’qtiv parametrlari, shinaning konstro’qtsiyasi faol tahsir qiladi. Avtomobilning boshqariluvchanligiga juda kup konstro’qtiv va ekspluatatsion faktorlar tahsir qilgani uchun uning bu ekspluatatsion xususiyatini bir o’lcham bilan aniqlab bo’lmaydi. Avtomobilg’ yaxshi boshqariluvchanlikka ega bo’lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur: 1) avtomobilg’ burilayotganda boshqariluvchi (oldingi) g’ildiraklar yon tomonga sirpanmasdan harakatlanishi zarur; 2) rulg’ yuritmasi boshqariluvchi g’ildiraklarning burilish burchaklari o’rtasida to’g’ri nisbatni tahminlashi kerak; 3) boshqariluvchi g’ildiraklar barkaror, ularning ihtiyoriy tabranishi minimal bo’lishi mumkin; 4) rulg’ boshqarmasida teskari bog’lanish mavjud bo’lishi, yahni yo’ldan g’ildirakka tahsir qiluvchi reaktiv kuchni teskari bog’lanish tufayli xaydovchi sezishi lozim. Boshqariluvchi g’ildiraklarning sirpanmasdan gildirash sharti Avtomobilning oldingi o’qidagi g’ildiraklari 0 burchakka burilganda ularga tahsir qiluvchi kuchlarni analiz qilamiz (29-rasm). Etakchi o’q tahsirida boshqariluvchi g’ildiraklarga itaruvchi kuch R tahsir qiladi. U ikkita tashkil etuvchiga. g’ildirakning aylanish tekisligiga parallel R τ va perpendikulyar R u kuchlariga ajraladi. R τ kuch g’ildirakning gildirashiga qarshilik

kuchi R f1 , ni yengishga sarflanadi; yahni R τ = R f1. Yonaki tahsir etuvchi R u kuch esa oldingi o’qni yon tomonga siljishga majbur qiladi, unga g’ildirak bilan yo’l o’rtasidagi tishlashish kuchi R φ qarshilik ko’rsatadi. Bu xolda oldingi o’qning boshqarilish sharti quyidagicha ifodalanadi: R φ 1 ≥ Ru Rf1 (69) yoki qiymatlari o’rniga qo’yilgandan sung tg0 ≤ √ φ 2-f2/f (70) bu yerda 0 — oldingi o’q g’ildiraklarining burilish burchagi. Bu formula avtomobilning boshqariluvchanligini aniqlovchi shartdir. (70) formulada√ φ 2-f2/f=A deb belgilaymiz. Agar tg α < A bo’lsa, avtomobilg’ boshqariluvchan bo’lsa, avtomobilg’ boshqarilmaydigan, yahni sirpanib harakatlanadigan; tg α = A bo’lsa, avtomobilg’ noturgun muvozanatda bo’ladi. Avtomobilg’ egri traektoriya bo’ylab harakatlanganda unga markazdan kochirma kuch R ts1 tahsir etadi va u tezlikning kvadratiga borlikdir. G’ildiraklarning yonaki sirpanishi katta tezliklarda ham sodir bo’ladi, shuning uchun boshqariluvchanlik bo’yicha kritik tezlik v akr ni aniqlash zarur: v akr ≤ 3,6 √( ϕ 2 -f 2 /tg0 –f) g L cos 0 km/soat (71) bu yerda L — avtomobilg’ bazasi; g—jismning erkin tushish tezlanishi, g = 9,8 m/ s 2 . Agar v akr <v a avtomobilg’ oldingi g’ildiraklari yonaki sirpanmasdan boshqariladi; U v akr >v a bo’lsa, avtomobilg’ boshqarilmaydi, chunki 0 burchakning o’zgarishi bilan harakat yo’nalishini o’zgartirib bo’lmaydi; v akr =v a bo’lsa, avtomobilg’ noturgun muvozanatda bo’ladi.

Kritik tezlik qiymati oldingi g’ildirakning burilish burchagi 0 ortishi bilan kamayadi, demak, avtomobilg’ qanchalik katta 0 burchak bilan burilsa, uning tezligi shunchalik kam bo’lishi kerak, shunda u boshqariluvchanligini yo’qotmaydi. Avtomobilning boshqariluvchanligiga φ , f koeffitsientlarning qiymatlari sezilari darajada tahsir ko’rsatadi. Ustki kobigi kattik bo’lgan yo’llarda φ >>f bo’lgani uchun radiusi kichik burilishlarda ham avtomobilg’ boshqariluvchanligini saklab koladi. Agar φ =f bo’lsa ( ) formulada ildiz ostidagi son manfiy qiymatga ega bo’lib, avtomobilg’ boshkriluvchanligini yo’qotadi. Agar avtomobilg’ tormozlanish vaqtida uning oldingi g’ildiraklari blokirovkalansa, g’ildiraklarni qanchalik burmaylik, avtomobilning harakat yo’nalishi o’zgarmaydi, yahni u boshqarilmaydi. SHinaning yonaki sirpanishi (uvodi) va avtomobilning buriluvchanligi. Elastik shinaga yonaki kuch tahsir etganda avtomobilning harakat yo’nalishini o’zgartirib yuborishi mumkin. Elastik shinaning yonaki sirpanish sxemasini ko’rib chiqamiz. (30-rasm). 30-rasm. G’ildirakning yonaki sirpanmasdan (uvodsiz) (a) va sirpanib (uvodli) (b) gildirashi.

G’ildirakka faqat og’irlik kuchi G 1 tahsir qilsin, shinaning perimetri bo’yicha A, V, S, D, Ye nuqtalarni belgilab, g’ildirakni aylantiramiz. Agar g’ildirakka kushimcha ravishda yonaki kuch R u tahsir kilsa, uning harakat traektoriyasi o’zgaradi. A, V, S, D, Ye nuqtalar A', V', S', D', Ye' xolatini egallaydi. SHina esa oldingi yo’nalishga b burchak ostida harakat qiladi. Xosil bo’lgan b burchak, yahni g’ildirakning yo’nalish o’qi bilan xaqiqiy traektoriyasi orasidagi burchak g’ildirakning yonaki sirpanish burchagi deynladi. Yonaki sirpanish burchagi b bilan yonaki tahsir etuvchi kuch R u o’rtasida O A uchastkada to’g’ri proportsional bog’lanish mavjud (31-rasm). AV uchastkada R u ning usishi shinaning qisman sirpanishiga sabab bo’ladi va proportsional bog’lanish yo’qoladi. R φ =R u bo’lganda shina tuda sirpanadi va R u o’zgarmasa ham b burchagi cheksiz ortib boradi. 31-rasm. Har xil tishlashish koeffitsentlarida kundalang kuch va yonaki sirpanish burchagi o’rtasidagi bog’lanish. OAVS chiziri tishlashish koeffitsienti φ 1 uchun kurilgan bulsin. Agar. φ 3 > φ 2 > φ 1 uchun OA 2 V 2 S 2 ; OA 1 V 1 S 1 ; OAVS egri chiziqlar to’g’ri kelsa, tishlashish koeffitsientining ortib borishi bilan g’ildirakning yonaki sirpanishiga qarshilik ham oshadi. Yonaki tahsir etuvchi kuch bilan sirpanish burchagi o’rtasidagi borlanish grafigining to’g’ri chiziqli qismi uchun quyidagi tenglikni yozish mumkin: R u =K uv δ (72)

bu yerda K uv —yonaki sirpanishga qarshilik koeffitsienti bo’lib, bir radian yonaki sirpanish burchagini olish uchun qancha yonaki kuch tahsir etishi zarurligini bildiradi. Yengil avtomobilg’ shinalari uchun K uv = 15 . . . 40 kN/radian yuk avtomobillari uchun esa 60 ... 150 kN/radian. SHinadagi ichki bosim, karkas katlamlarining soni, tugin enining ortishi yonaki sirpanishga qarshilik koeffitsientini orttiradi. Vertikal kuch G 1 mahlum chegaragacha K uv koeffitsientini orttiradi, keyin esa kamaytiradi, g’ildirakka tahsir etuvchi burovchi moment K uv ni kamaytiradi. Avtomobilg’ o’qlarining yonaki sirpanish burchaklarini uning to’g’ri yoki egri chiziqli harakati davrida aniqlash mumkin. Avtomobilning turri chiziqli harakati davrida yonaki sirpanish burchagini aniqlash uchun g’ildiraklar markaziga bir tomondan kinoapparat obhektivini yerga karatib, uning kadrlar chegarasi avtomobilning bo’ylama o’qiiga parallel ravishda o’rnatiladi. Avtomobilning harakati davrida yo’l tekisligidagi doglar chiziqlar shaklida plyonkaga tushadi. Ana shu chiziqlarning plyonka bo’ylama o’qi bilan xosil qilgan burchagi shu g’ildirakning yonaki sirpanish burchagi deyiladi. Avtomobilg’ egri chiziq bo’ylab harakatlanayotganda uning o’qlaridagi b burchaklari MADI (Moskva avtomobilg’ va yo’llar instituti) usulida aniqlanadi. Avtomobilg’ saloniga bakcha o’rnatilib, uning oldingi va ketingi o’qlari o’rtasiga yerga karatib forsunkalar maxkamlanadi. Forsunkalarga truba orqali bakchadan rangli suv 0,2 . . . 0,3 MPa bosim ostida beriladi. Sinash boshida avtomobilg’ gorizontal maydonda 3 ... 5 km/soat tezlikda harakatlanadi (32-rasm). Tezlik o’zgarmas qiymatga ega bo’lganda bakchaning jumragi

rasm. Kattik va elastik shinali avtomobilning burilish sxemasi. ochilib, forsunkalardan asfalg’tga suv purkaladi va yo’lda xosil bo’lgan izlarning diametriulchanadi. Katta R 1 radiusli aylana oldingi o’q o’rtasining traektoriyasini, kichik R 2 radiusli aylana ketingi o’q o’rtasining traektoriyalarini ko’rsatadi. Aylanma harakat tezligi juda kichik bo’lgani uchun v a = 0 deb faraz qilinadi. SHunda ∆OAV dan oldingi g’ildiraklarning surilish burchagi: sin Θ =L/R 1 =√R 1 2 -R 2 2 /R 1 (73) bo’ladi. SHu eksperimentni Θ burchak o’zgarmaganda, lekin nezlik 20 . . .25 km/soat bo’lganda qaytariladi. SHinalar elastik bo’lgani uchun yonaki sirpanish tahsirida aylanishlar radiusi R 1e va R 2e bo’ladi ( -rasm) va aylanish markazi O 1 nuqtaga kuchadi. ∆O 1 AS va ∆O 1 SV dan: R 1e sos( Θ -b 1 )= R 2e sosb 2 Tenglikka uzganrtirish kiritilgandan sung: R 1e 2 [1-sin 2 ( Θ -b 1 )]= R 2e 2 (1-sin 2 b 2 ) (75)

32-rasmdan quyidagini yozish mumkin. X=L-d Qiymatlarni o’rniga qo’ysak: R 2e sinb 2 =L- R 1e sin( Θ -b 1 ) (76) (76) tenglamani kvadratga kutarib (75) bilan birga yechsak quyidagicha bo’ladi: sin( Θ - b 1 )=L 2 +R 1e 2 –R 1e 2 / 2LR 2e sinb2=L2+R2e2 –R2e2/ 2LR2e (77) bu yerda b 1 , b 2 – oldingi va ketingi o’qlarning yonaki sirpanish burchaklari. (77) tenglamadan Θ ning qiymati aniq bo’lsa b 1 , b 2 , burchaklarini aniqlash mumkin. Formuladan ko’rinib turibdiki, b 1 , b 2 burchaklarning qiymatlari baza L – avtomobil shinasining harakteristikasi, osma, rulg’ trapetsiyasi va boshqalar tahsirida o’zgarishi mumkin. SHunday kilib, yonaki kuchlar tahsirida g’ildiraklarning sirpanishi avtomobilning harakat tezligi, tezlanishi va traektoriyasini o’zgartirishi mumkin. Misol tarikasida avtomobilning yonaki sirpanishi natijasida aylanish radiuslarining o’zgarish sxemasini ko’rib chiqamiz: L=d+X Yoki L= R e tg( Θ -b 1 )+ R e tgb 2 Bundan R e =L/tg( Θ -b 1 )+tgb 2 (78) Agar b 1 , b 2 burchaklar uncha katta emasligini xisobga olsak, tg( Θ -b 1 )= Θ -b 1 bo’ladi. Bu xolda (78) tenglama quyidagicha yoziladi:

R e =L/ Θ +b 2 -b 1 (79) (79) tenglikdan quyidagi xulosalarni qilish mumkin: a) Avtomobil yonaki sirpanganda uning traektoriyasi Θ ,b 1, b 2 burchaklarga bog’liq bo’ladi; b) agar boshqariluvchi g’ildiraklar burilmagan (Θ= 0) va g’ildiraklar yonaki sirpanish burchagiga ega bo’lsa, avtomobilg’ egri chiziqli traektoriya bo’ylab harakatlanadi. Agar avtomobilg’ g’ildiraklari elastikmas, yahni b 2 =b 1 =0 bo’lsa, u vaqtda (79) tenglik quyidagi shaklni oladi: R=L/ tg Θ ≈L/ Θ (80) b 1, b 2 burchaklar bir-biri bilan qanday bog’lanishda va ular avtomobilning harakatiga qanday tahsir etishi mumkin? Burchaklar o’rtasidagi munosabat avtomobilning buriluvchanligini belgilaydi. Buriluvchanlik deyilganda, elastik shinali avtomobilning yonaki sirpanishi natijasida boshqariluvchi g’ildiraklarning vaziyatiga bog’liq bo’lgan harakat yo’nalishidan chetlashish xususiyati tushuniladi. Buriluvchanlik oldingi va ketingi unlar yonaki sirpanish burchaklarining ayirmasi bilan ifodalanadi: ∆b= b 1 -b 2 ∆b ning qiymati yonaki kuch tahsirida o’zgarib, R u =(0,3 . . . O,4) G a bo’lganda optimal qiymati ∆b =2 .. .3° bo’lishi kerak. Avtomobilda uch turli: neytral, chala va ortiqcha buriluvchanlik bo’ladi. Agar oldingi va ketingi o’qlarning yonaki sirpanish burchaklari uzaro teng (b 1 =b 2 ) bo’lsa, R e =R bo’ladi va avtomobilg’ neytral buriluvchanlikka ega deyiladi. Lekin bu vaqtda bikr shinali avtomobilg’ traektoriyasi neytral buriluvchanlikka ega bo’lgan avtomobilg’ traektoriyasidan farklanadi, chunki aylanish markazlari O 1 va O ikkala xolda turli vaziyatni egallaydi (33-rasm). Ko’rinib turibdiki, bikr shinali

avtomobilg’ og’irlik markazining karakatlanish traektoriyasi (shtrixli chiziq) elastik shinali avtomobilnikidan (shtrix punktirli chiziq) fark qiladi. Ikkala xol uchun to’g’ri chiziqli harakat traektoriyalari ham har xil bo’ladi. Agar bikr shinali avtomobilg’ to’g’ri chiziqli harakatda bo’lsa, u yonaki kuch tahsirida sirpanish boshlanguncha turri chiziqli harakatda bo’ladi. Agar avtomobilg’ neytral buriluvchanlikka ega bo’lsa, yonaki sirpanish tahsirida oldingi traektoriyada 6 burchak ostida VV chizig’i bo’ylab to’g’ri chiziqli harakat qilaveradi (33-rasm, b), harakatni berilgan AA yo’nalish bo’yicha davom ettirish uchun xaydovchi avtomobilni teskari tomonga, b ylama o’q AA bilan 6 burchak xosil kilguncha buradi. rasm. Neytral buriluvchanlikka ega bo’lgan avtomobilning harakat sxemasi. Agar b 1 >b 2 bo’lsa, R e >R bo’ladi va avtomobilg’ chala buriluvchanlikka ega bo’ladi. Elastik shinali avtomobilning bikr shinali avtomobilg’ traektoriyasi bo’ylab yurishi uchun uning oldingi g’ildiraklarini katta burchakka burish zarur. Agar b 1 <b 2 bo’lsa. R e <R bo’ladi va avtomobilg’ ortiqcha buriluvchan deyiladi. Elastik shinali avtomobilning bikr shinali avtomobilg’ traektoriyasi bo’ylab yurishi uchun uning oldingi g’ildiraklarini bikr shinali g’ildiraklarnikidan kichikrok burchakka burish kerak. Demak, chala buriluvchan avtomobilg’, ortiqcha buriluvchan avtomobilga karaganda harakat yo’nalishini yaxshirok saklaydi.

Kuzovning kundalang ogishi. Avtomobilning boshqariluvchanligiga kuzovning kundalang ogishi ham tahsir qiladi. Avtomobilg’ massalari uzaro kattik, sharnirli va elastik elementlar (prujina, ressora) vositasida bog’langan va ular bir-biriga nisbatan harakatda bo’ladi. Avtomobilg’ massalarini elastik biriktirilgan (ressoralangan) massa (kuzov) va elastik biriktirilmagan (ressoralanmagan) massa (g’ildiraklar o’qlar) larga ajratish mumkin. Avtomobilning ung va chap g’ildiraklariga tushadigan orirlik kuchi yonaki kuchlar tahsirida qayta taxsimlanib, kuzov kundalang og’ish o’qi atrofida buraladi. Oldingi va ketingi o’qlarnint og’ish markazlarini birlashtiruvchi chiziq og’ish o’qi deb ataladi. Kuzovning kundalang og’ish paytida uning old va ketingi qismi buraladigan nuqtasi og’ish markazi deb ataladi. Og’ish markazining vaziyati osmalarning kinematik sxemalariga bog’liq. Kuzovning og’ish burchagi ψ k kuydagicha aniqlanadi: ψ k=Ru hkr/C α -Gk hkr (81) buerda G k —kuzov og’irligi; h kr —og’ish yelkasi, C α — osmaning burchak bikrligi. Osmalar kinematikasi avtomobilning boshqariluvchanligiga katta tahsir ko’rsatadi, chunki kuzovning kundalang ogishi ketingi o’qni gorizontal tekislikda buradi yoki oldingi va ketingi g’ildiraklarning vertikal tekislikka nisbatan ogishini tahminlaydi. Avtomobilg’ ketingi ressorasining oldingn qismi kuzovga oddiy sharnir, ketingi qismi esa ilgakli sharnir bilan maxkamlangan (34-rasm).

rasm. Kuzov kundalang ogishini orqa o’qning gorizontal tekislikda burilishiga tahsiri. Ressora kuzovning ogishi natijasida egilganda ketingi o’q g’ildiraklarining markazi MM yoyi bo’ylab siljiydi. Kuzov bir tomonga ogganda shu tomondagi ressorasi sikadi, teskari tomondagisini esa chuzadi. SHunda chap va ung g’ildirak markazlari o’qning neytral xrlatidan har xil tomonga o’tib koladi, natijada ketingi o’q burchak siljishiga ega bo’ladi. Bu vaqtda avtomobilg’ ortiqcha buriluvchan bo’ladi. Agar ressoraning oldingi qismi ilgakli, ketingi qismi esa oddiy sharnir bilan maxkamlansa, ketingi teskari tomonga burilib, avtomobilda chala buriluvchanlik xususiyati paydo bo’lishi mumkin. Boshqariluvchi g’ildiraklarning burilish burchaklari o’rtasidagi bog’lanish. Mahlumki, avtomobilg’ aylana bo’ylab harakatlanganda ichki va tashki g’ildiraklar har xil yo’lni bosib utadi. G’ildiraklar yonga sirpanmasdan gildirashi uchun ichki gshildiragining burilish burchagi tashkisinikidan katta bo’lishi kerak. Bu vazifani rulg’ trapetsiyasi bajaradi. CHap va ung g’ildiraklar burilish burchaklari o’rtasidagi bog’lanish harakterini aniqlash uchun bikr inali avtomobilning aylana bo’ylab harakatini ko’rib chiqamiz (35-racm). OAV va ^OSD.dan:

cg0 v = OA/L; ctg0 H =OC/L Ikkinchi tenglikdan birinchisini ayriymiz. ctg0 H - cg0 v =OC-OA/L=L shk /L (82) bu yerda 0 n , O v -tashki va ichki g’ildiraklar burilish burchaklari; L shk -shkvoreng’ markazlari orasidagi masofa. rasm. Avtomobilning burilishi. Professor B.K.Mlodzievskiyning aniqlashicha (82) formula shartini rulg’ trapetsiyalarini tula kanoatlantirmaydi. SHuning uchun rulg’ trapetsiyasi ekpluatatsiyada kuprok uchraydigan va g’ildirak kichik burchaklari burilganda (82) formula sharti bajariladigan kilib loyixalanadi. G’ildirakning burilish burchagi 12 0 …15 0 dan katta bulmasa, O n ≈O v ≈O ur deyish mumkin. Agar avtomobil g’ildiraklari elastik bo’lib, yonaki sirpanib harakatlanayotgan bo’lsa, O n va O v lar o’rtasidagi bog’lanish quyidagicha bo’ladi: Ctg0 n -ctg0+ = L shk (127L-G 2 /K uv2 V a 2 )/(127L-G 2 /K uv2 V a 2 +G 1 /K uv1 V a 2 ) 2 (83)

Bu K uv1 , K uv2 -oldingi va ketingi o’qlarning yonaki sirpanishiga qarshilik koeffitsentlari. (82), (83) formulalardan ko’rinib turibdiki, elastik shinali avtomobilg’ yonaki sirpanib harakatlansa, uning harakati o’zgaradi, demak, 0 n , 0 v burchaklarning uzaro bog’lanishi ham o’zgaradi. SHuning uchun rulg’ trapetsiyasi avtomobilg’ uchun harakterli rejimlarida g’ildiraklarning xaqiqiy burilish burchagi uning nazariy aniqlangan qiymatidan kam fark qiladigan kilib yasaladi . Boshqariluvchi g’ildiraklarning tebranishi. Avtomobilg’ boshqariluvchi g’ildiraklarining tebranishi unga qiymati va yo’nalishi o’zgaruvchan kuchlar tahsirida hamda elastik elementlarning mavjudligidai sodir bo’ladi. Avtomobilg’ harakati vaqtida boshqaruvchi g’ildiraklar oldingi o’q bilan birgalikda vertikal yo’nalishda, rulg’ trapetsiyasi bilan esa shkvoreng’ atrofida gorizontal tekislikda tebranadi. Boshqariluvchi g’ildiraklarnnng tebranishn avtomobilning notekis yo’ldan harakati davrida shinalarnnnng muvozanatda emasligidan, rulg’ yuritmasi va oldingi osmaning kinematikasi bir-biriga nomuvofikligidan sodir bo’lishi mumkin. G’ildiraklarning gorizontal tekislikda majburiy burchak tebranishlari natnjasida avtomobilg’ harakat yo’nalishidan chetlashadi va agar tebranish amplitudasi kattalashib ketsa, avtomobilg’ uchun xavf turdirishi ham mumkin, shina va rulg’ yuritmasi detallarining yeyilishi ortib ketadi. G’ildiraklarning gildirashiga qarshilik kupayadi. Oldingi o’qning chap G’ildiragi yo’ldagi dunglikka kutarilgan, ung G’ildiragi esa tekislikda harakat qiladi desak, u xolda g’ildirakni shkvoreng’, atrofida gorizontal tekislikda burovchi M G I giroskopik momenti xosil bo’ladi: MGI=J’ ω 1 ω 2 N m bu yerda J ’ —oldingi g’ildiraklarning kutbiy inertsiya momenti, N-m/s 2 ;

ω 1 —g’ildirakning tsapfada aylanish burchak tezligi. rad/s; ω 2 —o’qning vertikal tekislikda orish burchak tezligi. Aksincha, boshqariluvchi g’ildiraklar giroskopik moment tahsirida shkvoreng’ atrofida ω 3 burchak tezligi bilan burilsin deylik. Bunda g’ildirak uz o’qi atrofida ω 3 burchak tezligi bilan aylangani sababli vertikal tekislikda tahsir etuvchi va o’qning ogishini ko’paytiruvchi ikkinchi giroskopik moment xosil bo’ladi: MGII= J’ ω 1 ω 3 SHunday kilib oldingi o’qning vertikal tekislikda ogishi g’ildiraklarning gorizontal tekislikda burilishi burchak tezligini va o’qning ogishini kuchaytiradi. Ikkala tebranish sistemami bir-biri bilan borlik, shuning uchun o’q va g’ildiraklarning tebranishi mos ravishda bo’ladi: chap g’ildirak yuqoriga harakat qilayotgan bo’lsa, ayni vaqtda ung tomonga buriladi va aksincha, pastga harakat kilsa, chapga buriladi. Demak, agar o’qning vertikal tekislikda ogishida chap g’ildirak kutarilsa, ung g’ildirak yerga jipslashadi va ikkala g’ildirak ungga buriladi. Giroskopik momentni kamaytirish uchun oldingi chap va ung g’ildiraklar mustakil osmali yasaladi. G’ildirak va o’qning tebranishidan xosil bo’lgan qarshilik esa dvigatelning kushimcha energiyasi xisobiga yengiladi. Demak, tebrannsh kushimcha yonilgi sarfini talab etadi va avtomobilning yonilgi tejamkorligini yomonlashtiradi. Bundan tashkari tebranish davrida g’ildirakning tinimsiz siljishi shina protektorining yeyilishini kuchaytiradi. Avtomobilg’ harakati davrida erkin tebranish bilan birga, davriy tahsir etuvchi kuchlar majburiy tebranishni xosil qiladi. SHunday kuchlar g’ildirakning muvozanatsizligidan xosil bo’ladi. Muvozanatsiz g’ildirak aylanganda markazdan kochirma kuch R ts xosil bo’ladi (36-rasm, a).

rasm. Boshqariluvchi g’ildiraklar disbalansi. G’ildirak bu kuchning gorizontal tashkil etuvchisi etuvchisi R x tahsirida shkvoreng’ atrofida bo’ladi, vertikal tashkil etuvchisi R z tahsirida esa yuqoriga harakatlanadi. R x va R z kuchlarning yo’nalishi o’zgarishi sababli g’ildirak harakat vaqtida tebranadi. Agar chap va ung g’ildiraklar muvozanatlanmagan bo’lib, ularning R x kuchlari bir tekislikda, lekin g’ildirakning aylanish o’qidan turli tomonda yotsa (36rasm, b), ikkala g’ildirakdagi burovchi momentlar qo’shilib, tebranish kuchayib ketadi. Boshqariluvchi g’ildiraklar avtomobilg’ kuzoviga ikki tomonlama, yahni rulg’ yuritmasi va osma vositasida biriktirilishi sababli bu g’ildiraklar lapanglab aylanishi mumkin. Ramaga old qismi oddiy sharnir 5, ketingi qismiga esa ilgak 4 bilan birlashtirilgan ressora 2 egilganda oldnngi o’q I MM yoyi bo’yicha harakat qiladi. SHunda old o’qning tebranish o’q chizig’i sharnir 5 yonida joylashadi. Bo’ylama rulg’ tortkisi 3 ning oldingi uchi rulg’ soshkasining barmogi atrofida NN yoyi bo’yicha tebranadi. MM va NN yoylarning kavarik tomoni bir-biriga qarama- qarshi joylashgani uchun g’ildirak vertikal harakatlanishi bilan bir vaqtda shkvoreng’ atrofida ham buriladi. Bu esa boshqariluvchanlikni yomonlashtiradi va xaydovchini charchatadi. G’ildirakning lapanglashini kamaytirish uchun g’ildirak markazi va bo’ylama rulg’ tartkisi oxirining traektoriyalarini yainlashtirish zarur. Buning uchun ressoraning oldingi qismi kuzovga ilgak 4, ketingi qismi esa oddiy

sharnir 5 bilan birlashtiriladi. (37 rasm b) yoki rul mexanizmi oldingi o’q yakinida joylashtiriladi. (37 rasm a) rasm. Boshqariluvchi g’ildiraklarning tebranishi. Boshqariluvchi g’ildiraklarni stabillash . Boshqariluvchi g’ildiraklarning neytral xolatini saklash va bu xolatga avtomotik ravishda kaytish xususiyati ularni stabillash deb ataladi. G’ildiraklarning stabilligi avtomobil to’g’ri chiziq bo’ylab harakatlanganda ko’rinadi. G’ildiraklar stabillanmagan bo’lsa, avtomobil harakati turgun bo’lmay, xaydovchi traektoriyani to’g’rilash uchunrulni tinimsiz chap-ung tomonga burish kerak. Stabillanmagan g’ildiraklar xaydovchini tez charchatadi,shina va rul yuritmasi detallarining tez yeyilishiga sabab bo’ladi. Agar boshqariluvchi g’ildiraklar yaxshi stabillangan bo’lsa, xaydovchi rul chambaragini kuyib yuborganda ham avtomobil to’g’ri chiziqli traektoriya bo’yicha harakatlanadi. Bunday avtomobilning boshqariluvchi g’ildiraklari burilish tugagach, rul chambaragiga xech qanday kuch qo’yilmasa ham neytral vaziyatga uzicha qaytadi. Bu esa xaydovchining ishini osonlashtiradi, avtomobilning tusikka urilishi extimolini kamaytiradi. Avtomobilning to’g’ri va egri chiziqili harakatida g’ildiraklarni stabillash har xil bo’ladi. To’g’ri chiziqli harakat uchun stabillik 1 km masofa s da rulg’ chambaragini burish soni n r va chastotasi λ r bilan belgilanadi, yahni

n r =n/s burish/km; λ r =n/t; burish/km; (84) bundan tashkari, rul chambaragining burilish amplitudasi a r va burchakli tezligi ω r to’g’ri chiziqli harakatdagi stabillik ko’rsatkichi xisoblanadi. a r =A r /S grad/km; ω r =A r /t grad/km; (85) bu yerda n-s masofada, t vaqt chiida rul chambaragining burilish soni; A r -shu burilishlarning amplitudalari yig’indisi, gradus. Avtomobilning burilishidagi burchak tezligi Θ 0 r va Θ pr burchaklari bilan harkterlanadi.

rasm. G’ildiraklarning stabilg’ bulish grafigi. Egri chiziqli traektoriyadagi g’ildiraklar stabilligini Amaliy aniqlash uchun aylana bo’yicha oldingi G’ildiragi Θ 0 burchakka burilib harakatlanayotgan avtomobil rulni xaydovchi kuyib yuboradi. (38 rasm). Natijada Θ 0 burchagiga burilgan g’ildirak teskari tamonga aylanib, neytral xolatga kaytishga intiladi. Lekin rulg’ va oldingi o’q detallarida borligi sababli dastlabki xolatiga kiytish uchun Θ pr burchagi yetishmaydi. Θ pr burchagi qanchalik kichik, grafikning to’g’ri chiziqli qismi esa tik bo’lsa, bunday avtomobil g’ildiraklari shunchalik stabil bo’ladi. G’ildirakni stabillovchi moment M st normal reaktsiya z, o’rinma reaktsiya x, yondan tahsir etuvchi reaktsiya u hamda shinaning elastiklik momenti tahsirida xosil bo’ladi. Stabillovchi momentni aniqlash uchun harakatdagi yetakchi g’ildirak sxemasini ko’rib chiqamiz. (39-rasm). Harakatdagi g’ildirakning yo’l bilan kontakt markazi v a vektori bo’ylab yo’nalgan. Barabandan shinaga X reaktsiyasi tahsir etadi. Uni aylanish o’qiga perpenlikulyar R va u tashkil etuvchilarga ajratamiz. Sxemadan R=x sos δ -u sin δ (86) Agar g’ildirak tekis harakatda bo’lsa, uning aylanish o’qiga nisbatan momentlar muvozanatidan quyidagini yozamiz: X=M k /r k -G k f (87)

rasm. Stabillik momentining kelib chiqishiga doir sxema. X ning qiymatini (86) ifodaga kuyib, u ni aniqlamiz: ‘/sinb=M k /r k ctgb-G k f ctgb - u, u= M k /r k ctgb- G k f ctgb –’/sinb (88) bu yerda M k —g’ildirakka uzatilgan burovchi moment; r k — g’ildirak radiusi; 6—yonaki sirpanish burchagi.

G’ildirakni stabillovchi momentni tajriba o’tkazish vaqtida quyidagicha aniqash mumkin: M st =u ye+x d (89) (89) ifodaning qiymatlarini o’rniga kuyamiz: M st = (M k /r k ctgb- G k f ctgb –’/sinb) ye + (M k /r k -G k f) d (90) Tenglama (90) dan ko’rinib turibdiki, stabillovchi moment M st , g’ildirakka tahsir etuvchi o’rinma kuchlar momenti M x , vertikal kuchlar momenti M z yonaki kuchlar momenti Mu, yonaki sirpanish burchagi b va shinaning stabillovchi momenti M sh ga borlik; yahni: Mst=Msh+Mx+Mz.+Mu Stabillovchi momentning tashkil etuvchilari protsent xisobida quyidagicha taqsimlanadi: M sh = 50 ... 55 %; M x = 2 . . . 3 %; M z == 10 . . .12 %; Mu = 35 ... 40 %. Stabillovchi momentga eng kup tahsir etuvchi faktorlar shinaning elastikligi va shkvorenning bo’ylama egilishi bo’lib, M sh va M u momentlariga faol tahsir etadi. Ekpluatatsiyada uchraydigan faktorlarning boshqaruvchanlikka tahsiri. Avtomobilning boshqariluvchanligiga kupgina ekspluatatsion faktorlar tahsir qiladi. Boshtsariluvchi g’ildiraklarning burilish burchaklari o’rtasidagi bog’lanish avtomobilg’ ekspluatatsiyasi davrida oldinri o’q va rulg’ yuritmasi detallarining yeyilishi natijasida o’zgaradi. G’ildiraklarning yakinlashuvi rulg’ trapetsiyasi kundalang tortkisining uzunligini, o’zgartirib rostlanadi. Agar kundalang torguy detallari bir xil uzunlikka ega bo’lsa, rulg’ trapetsiyasi simmetrik bo’ladi va g’ildiraklarning burchaklari o’rtasidagi bog’lanish burilish yo’nalishiga borlik bo’lmaydi. Boshqariluvchi g’ildiraklar rulg’ richaglari bilan borlik bo’lgani uchun g’ildiraklar mahlum burchakka burilsa, rulg’ richagi ham shunday burchakka

buriladi. SHuning uchun rulg’ richaglari o’rtasida ham g’ildiraklardagi burilish burchaklari o’rtasidagi kabi bog’lanish saklanib koladi. Ekspluatatsiya davrida g’ildirak burilish burchaklari o’rtasndagi bog’lanish rulg’ yuritmasining noto’g’ri sozlanishi natijasida buzilishi mumkin. Mahlumki, boshqariluvchi g’ildiraklarning yakinlashuvi g’ildirakning yonga orishi natijasida shinaning yeyilishini bir oz kamaytiradi. G’ildiraklarning yakinlashuvini rostlashda rulg’ trapetsiyasi kundalang tortkisining uzunligini buy-lama o’qdan ikki tomonga bir xil o’zgartirish kerak. Kundalang tortkining faqat bir uchi uzaytirilganda ham g’ildiraklarning neytral xolatidagi yakinlashuv burchaklari iormada bo’ladi, lekin g’ildiraklar ung va chap tomonga burilganda 0 v va 0 n burchaklari o’rtasidagi bog’lanish o’zgaradi. Avtomobilning boshqariluvchanligi kirish qismi va rulg’ boshqarmasining texnikaviy xolatiga ham bog’liq. SHinalarning birortasida bosimning kamayishi uning G’ildirashga qarshiligini oshiradi va kundalang bikrligini kamaytiradi. SHuning uchun avtomobilg’ bosimi kam shina tomonga burilishga intiladi. Rulg’ trapetsiyasi va shkvoreng’ birikmalaridagi zazorlar kattalashsa, g’ildiraklarning tebranishi kuchayib. ulariing yo’l bilan tishlashishi yo’qolishi mumkin. Bundan tashkari g’ildirakdagi disbalans ham uning tebranishini kuchaytiradi. Disbalans, kupincha, protektori yangilangan shinalarda uchraydi. Oldingi g’ildirak guchagining podshipniklaridagi va shkvoreng’ birikmasidagi zazorlar kattalashsa, avtomobilg’ harakatidagi barkarorlik yomonlashadi. CHunki zazorlarning ortishi rulg’ chambaragining burilish soni va amplitudasini oshiradi. Barkarorlikka rulg’ boshqarmasining noto’g’ri sozlanishi ham salbiy tahsir ko’rsatadi. Bo’ylama rulg’ tortkisinnng probkalari, konussimon podshipniklar va rulg’ mexanizmining kattik tortilishi ishqalanish kuchini oshiradi, g’ildiraklarning neytral xolatga kaytishini , qiyinlashtiradi, demak, boshqariluvchanlik yomonlashadi. Avtomobilniig boshqariluvchanligi xaydovchining malakasiga ham kup jixatdan bog’liq. Mahlumki, burilish davrida avtomobilni boshqarish juda qiyin. Malakasi past xaydovchilar esa kup xatolarga yo’l kuyadilar, yahni: avtomobilni yo’l

o’qidan tashkariga chikaradi, yurib ketayotgan katorini tusatdan o’zgartiradi, burilish davrida «burchak kesadi» va x . k. Avtomobilni aniq va ravon burish uchun uning harakat tezligi bnlan oldingi g’ildiraklarning burilishdagi burchak tezligi uzaro mos bo’lishi lozim.

Adabiyotlar: 1. X.M.Mamatov. Avtomobillar. “O’zbekiston”, T.,1995,336 bet. 2. X.M.Mamatov, Yu.T.Turdiev va boshqalar. Avtomobillar. “O’qituvchi”, T., 1982 , 398 bet. 3. V.L.Rogovtsev i dr. Ustroystvo i ekspluatatsiya avtotransportnqx sredstv.”Transport”, Moskva.,1991., 432 str. 4. X.M.Mamatov. Avtomobili. “Uzbekistan”, T.,1992., 238 str. 5. X.I.Kirshe. Legkovoy avtomobilg’ ot A do Ya “Transport”M., 1988 g., 176 str. 6. P.S.Yaresg’ko, i dr. Avtomobili KAMAZ voprosq i otvetq. “Transport” M. 1989 g., 288 str. 7. Uchebnoe posobie po texnicheskomu obslujivaniyu “Damas, Labo” DEU, 283 str. 8. TIKO avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 9. NEXIA avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 10. Uz-Otayul vtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi.

Похожие

Avtomobilning turg’unligi

Avtomobilning yurish ravonligi

Avtomobilning tormozlanish dinamikasi

Avtomobilning tortish dinamikasi

Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari