Ҳаракатни бошқаришнинг техник воситалари - Транспорт - Рефераты

Ҳаракатни бошқаришнинг техник воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1007.5 KB

Ҳ аракатни бошқаришнинг техник воситалари Режа: 1. Й ўл белгиларини ўрнатишда қўйиладиган умумий талаблар. Йўл белгиларининг турлари 2 Ҳ ар хил йўл шароитларида йўл белгиларини қўллаш ва улар ёрдамида ҳаракатни ташкил этиш 3. Й ўл белги чизиқларини туширишга қўйиладиган умумий талаблар. белги чизиқлар ёрдамида ҳаракатни ташкил этиш 4. Й ўл тўсиқлари ва уларни қўллаш шароитлари. Йўналтирувчи қурилмалар 5. Ҳ аракатни ташкил қилишда светофорлардан фойдаланиш

1. Й ўл белгиларини ўрнатишда қўйиладиган умумий талаблар . йўл белгиларининг турлари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фойдаланишдаги етти гуруҳдаги: ого ҳ лантирувчи, имтиёз, таъқиқловчи, буюрувчи, ахборот-кўрсатувчи, сервис, қўшимча ахборот йўл белгилари Венада 1968 йил қабул қилинган йўл белгилари Конвенциясига ва бу Конвенцияни тўлдирувчи Женевадаги 1971 йил Европа келишуви талабларига тўлиқ мос келади. Автомобил йўлларида ва шаҳар кўчаларида йўл белгиларини ўрнатиш ГОСТ 23457-86, уларнинг ўлчамлари эса ГОСТ 10807-78 талабларига жавоб бериши керак. Автомобил йўлларида йўл белгилари қуйидаги кетма-кетликда ўрнатилиши керак: кўрсатувчи (ахборот-кўрсатувчи); имтиёз; сервис ва табличкалар; огоҳлантирувчи; буюрувчи; таъқиқловчи. Ўрнатиладиган йўл белгиларининг умумий сони йўлда иложи борича кам бўлиши керак. Ҳар бир ўрнатилаётган огоҳлантирувчи ёки таъқиқловчи йўл белгилари асосланган бўлиши шарт ва йўл шароити ёмонлашганлиги оқибатида кўрилган мажбурий чора деб тушунилиши керак. Шунинг учун огоҳлантирувчи ва таъқиқловчи белгилар кўпчилик ҳолларда вақтинча ўрнатилиб, маълум йўл шароити яхшилангандан сўнг олиб ташланиши керак. Шунингдек, мавсумга қараб ўрнатиладиган йўл белгиларини ҳам вақт ўтиши билан тезда олиб ташлаш керак. Йўл белгиларини шундай ўрнатиш керакки, уларни куннинг ёруғ вақтида кўриш масофаси 150 м дан кам бўлмаслиги керак. Ҳайдовчига у ёки бу участкада ўрнатилган белгини кўриш масофасининг қиймати шу участкадаги тезликнинг икки баробарига ёки ундан катта қийматига тенг бўлиши керак. Бу ҳолатда янги қурилаётган йўллар учун тезлик ҳисобий тезликдан 70% олинса, фойдаланаётган йўлларда эса транспорт воситаларининг 85 % тезлигидан ошмайдиган тезлик қабул қилинади.

Баъзи ҳолларда ўрнатиладиган белги билан хавфли участка орасидаги масофа аниқланиши керак бўлган вақтда у қуйидаги схемага (1-расм) ва формулага асосан аниқланиши мумкин. Агар 2 V =0 бўлса (тўлиқ тўхташ талаб қилинса), участкадаги тез юрувчи автомобилларнинг тезлигига қараб « l » (1) формулага асосан қуйидаги жадвалда кўрсатилган қийматларда ўзгаради. Тез юрувчи автомобилларнинг ўртача тезлиги ур V км/соат 120 100 80 60 40 l м 254 200 147 99 56 Х а в ф л и у ч а с т к а 1-расм. Хавфли участкадан олдин қўйиладиган йўл белгиси масофасини аниқлаш схемаси. l - белгидан хавфли участкагача бўлган масофа ( м ); ур V - белгигача автомобилларнинг ўртача тезлиги ( км / соат ); 1 V - ҳайдовчининг « Pt » реакция вақтида Pl масофа ўтгандан кейинги тезлиги ( км / соат ); Cl - хавфли участкагача секинлашиш масофаси ( м ); 2 V - хавфли участка олдидаги тезлик ( км / соат ). ) 24,1 0112,0(8, 25 ) 9,0( 66,0 2 2     ур ур ур V V V V l (1) Йўл хўжалик ходимлари йўл белгиларини мунтазам равишда тозалаб туришлари ва кўриш учун ҳ алал бераётган дарахт буталарини кесиб туришлари керак. Кетма-кет жойлаштирилган йўл белгилари аҳоли яшамайдиган йўл участкаларида 50 м ва аҳоли яшайдиган жойларда эса 25 м дан кам бўлмаган t pV щр V щр V 1 V 2l l cl pl 0

масофада ўрнатилиши лозим (2-расм). Бунга чорраҳаларда ўрнатиладиган йўл белгилари кирмайди. 2-расм. Аҳоли яшамайдиган жойларда йўл белгиларини режада жойлаштириш. Кўндаланг кесимда йўл белгиларини жойлаштиришда қуйидагиларга аҳамият бериш керак. Йўлнинг битта кўндаланг кесимида учтадан ортиқ йўл белгисини ўрнатиш рухсат этилмайди. Бунда қўшимча ахборот берувчи ва қайтарувчи белгилар ҳисобга олинмайди. Бундай ҳолларда белгиларни горизонтал (бу кўпроқ қулай бўлади) ёки вертикал ўрнатиш керак. Йўл белгилари йўлнинг ўнг томонида қатнов ва йўл ёқаси қисмидан ташқарида (махсус ҳолатлардан бошқа) ўрнатилади. Аҳоли яшамайдиган йўл участкаларида йўл белгиларини йўл ёқаси ёнида кўтарилган «берма»да (супачада) (3а-расм), кўтарманинг қиялик ён бағрида (3б-расм), ён ариқдан ташқарида (3в-расм), қийин йўл шароитларида йўл ёқасида (3г-расм) расмларда кўрсатилган талабларга биноан ўрнатилиши керак. Бу белгилар йўлнинг ён томонидан ўрнатилганида қатнов қисмининг четидан, йўл ёқасининг мавжуд ҳолатида эса йўл қирғоғидан (бровкадан) йўл белгисининг четигача 0,5 2,0 м масофада, қопламанинг устидан белгининг тагигача (табличкаларни ҳисобга олмаганда) 1,5  2,0 м масофада ўрнатилиши лозим. Таъмирлаш ёки тузатиш ишлари олиб борилаётган жойларда ёки оператив (тез) ҳолатда ҳаракатни ташкил қилиш зарур бўлган вақтда йўл белгиларининг таянчлари қатнов қисмига ўрнатилиши рухсат этилади (масалан, Пахтакор стадиони атрофидаги кўчаларда футбол ўйини олдидан у 70 50 м 3.24 1.16

ёки бу транспорт воситалари қатновини ёки умуман ҳаракатни таъқиқловчи вақтинча белгилар қўйилиши амалда учраб туради). 3-расм. Аҳоли яшамайдиган жойларда йўл белгиларини кўндаланг кесимда жойлаштириш Аҳоли яшайдиган жойларда йўл белгиларини йўл ёқасининг ёнига (4а- расм), йўл ёқасининг устига (7.4б-расм), қатнов қисмининг тепасига (4в-расм) жойлаштириш мумкин. Ажратувчи полоса хавфсизлик оролчалари бўлган ҳолларда эса йўл белгисини жойлаштириш4г-расмда кўрсатилган. Йўл белгилари ўзларининг ишлатилиш йўл шароитига қараб ГОСТ 10807-78 «Дорожные знаки» кўрсатмасига асосан тўрт тур ўлчамда бўлиб, қуйидагича таснифланади: I-кичик; II-нормал; III-катта; IV-жуда катта. 0,5  2 м 0,5 м 1,5  2,2ма) б)б) в) г) 0,5  2 м 1,5  2,2 м 0,5  2 м 1,5  2,2 м min 1,0 м min 2,0 м.

4-расм. Аҳоли яшаш жойларида йўл белгиларини кўндаланг кесимда жойлаштириш. Йўл белгиларини турларига қараб ишлатилиш жойлари 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвал Белгиларнинг ўлчам турлари Йўл белгисининг фойдаланиш жойи Аҳоли яшамайдиган пунктларда Аҳоли яшайдиган пунктларда I -кичик Битта ҳаракат полосали йўлда Маҳаллий аҳамиятдаги йўллардаа) б) в) г)

II -нормал Иккита ва учта ҳаракат полосали йўлларда Магистрал йўлларда III -катта Тўртта ва ундан кўп полосали йўлларда ва автомагистралларда Тез юрар йўлларда IV -жуда катта Автомагистраллардаги тузатиш ишлари олиб борилаётган жойларда ва бошқа йўлларнинг хавфли бўлакларида ишлатилиш самарадорлиги асосланган ҳолларда Учбурчак шаклидаги (тенг томонли) йўл белгиларини ўлчам турларига қараб қуйидагича қабул қилинади (2-жадвал). 2-жадвал Белгининг шакли Белги гуруҳи ва тартиб рақами Белги тури А, мм 1.1, 1.2, 1.5-1.7, 1.9-1.14, 1.16, 1.20-1.22, 1.24-1.30, 2.3, 2.4 I II III 700 900 1200 1.8, 1.15, 1.17-1.19, 1.23 I II III 700 900 1200 1500 Айлана шаклидаги белгиларнинг қийматлари 3- жадвалда келтирилган . 3-жадвал Белгининг шакли Белги гуруҳи ва тартиб рақами Белги тури А, мм 2.6, 3.1-3.9, 3.11-3.16, 3.18.1-3.19, 103.19, 3.21-3.23, 3.25-3.31, 4.1.1-4.4 I II III 600 700 900 3.10, 4.5, 4.6 II 700 3.17, 4.7, 4.8 II III 700 900 3.20, 3.24 I II III IV 600 700 900 1200 Огоҳлантирувчи тўғри тўртбурчакли белгиларнинг ўлчамлари 4- жадвалда келтирилган. DА R=4560 0

4-жадвал Белгининг шакли Белги гуруҳи ва тартиб рақами Белги тури Н, мм В, мм В 1.31.1, 1.31.2 II III 500 700 2250 3150 1.31.3 II III 500 700 3000 4200 Квадрат формадаги белгиларнинг ўлчамлари 5-жадвалда келтирилган. 5-жадвал Белгининг шакли Белги гуруҳи ва тартиб рақами Белги тури В, мм 2.1; 2.2; 2.7; 5.5; 5.6; 5.15- 5.16.2; 5.18-5.19.3; 7.13 I II III 600 700 900 5.8.2-5.8.6; 5.9-5.11.2; 7.1.2 II III 700 900 5.17.1-5.17.4 I II 600 700 Қўшимча ахборот белгиларининг ўлчамларини биринчи тур учун Н =600 мм ; В =900 мм қабул қилинади . Ҳамма белгиларнинг тўлиқ ўлчамлари ГОСТ 10807-78 да келтирилган . Белгиларнинг ўлчамларини керакли ҳолларда қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин : tg l h O бел 1000 (2) бу ерда:  - кундуз куни белгини аниқлаш учун қараладиган бурчак 5-30 град. ур V - ўртача тезлик, км/соат; белh - учбурчак, айлана, тўртбурчак белгиларнинг ўлчами, мм; Ol - ҳаракатланаётган автомобилдан белгигача энг кичик масофа , мм (1-расмга қаранг); 6,3 э ур O t V l   (3) бу ерда: эt - ҳайдовчилар белгиларнинг кўринишини эслаб қолиши учун кетган минимал вақт, ўртача эt =0,8 с унда ур O V l 22,2  (4)В ВR 45Н

Кундуз куни йўл белгиларининг ўлчамларини қуйидаги формула орқали аниқлаш тавсия этилади :   ур бел V h 637,0 (5) Кечаси йўл белгиларининг ўлчамларини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: ) 22,2 ( 637,0 ур ур бел V В А V h    (6) В А, коэффициентлар 6-жадвалда келтирилган. Йўл белгиларини ишлатиладиган турига қараб 7-жадвалда таянчларнинг геометрик ўлчамлари келтирилган. Тупроққа белгилар таянчини 1,2 м дан кам бўлмаган чуқурликда кўмилади. Агар бу чуқурлик 1,2 м дан кам бўлса, таянчнинг кўмилган қисми атрофига айлана шаклида бетон қўйилади. 6-жадвал Кечаси ёритиш режими Белги турлари Нур қайтариш пленкасидан бажарилган белгилар А В Узоқни ёритувчи чироқ (свет) I II III IV 7 9,7 11,5 11,6 0,02 0,0232 0,03 0,0435 Яқинни ёритувчи чироқ (свет) I II III III 12,25 16 19 24 0,0125 0,01 0,02 0,025 Кўзни қамаштирувчи яқин чироқ (свет) I II III IV 14,25 18,8 22 26 0,0125 0,0125 0,02 0,035 7-жадвал Белги турлари Таянчда ўрнатилган белгилар сони, дона Таянчнинг чуқурликда жойлаштирилиши, м Таянчнинг узунлиги, м

I II, III, IV 1 1 1,2 1,5 3,5 4,0-4,5 I II, III, IV 2 2 1,2 1,5 3,5-4,0 4,0-4,5 I II, III, IV 2 2 1,2 1,5 4,5-5,0 5,0-5,5 III, IV 2 1,5 5,5-6,0 I II III , IV 3 3 3 1,5 1,5 1,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0 2 Ҳ ар хил йўл шароитларида йўл белгиларини қўллаш ва улар ёрдамида ҳаракатни ташкил этиш Огоҳлантирувчи йўл белгилари ҳайдовчига йўлнинг олдинги участкаларида қандай хавфли жойлар борлиги ҳақида кўрсатма беради. Аҳоли яшамайдиган жойларда огоҳлантирувчи белгилар (1.3.1-1.4.6; 1.31.1-1.31.3 белгилардан ташқари) хавфли участкагача 150-300 м масофада, аҳоли яшайдиган участкаларда эса 50-100 м масофада ўрнатиши керак. Аммо мана шу кўрсатилган оралиқда йўл белгисини ўрнатилиш масофаси кўп омил ларга, шу жумладан, тезликка боғлиқ бўлади. Шунинг учун йўл даражаларини ҳисобга олиш зарур. Қуйида ҳар хил йўл шароитларида огоҳлантирувчи белгилардан ҳаракатни ташкил қилишда фойдаланиш ҳақида баъзи бир кўрсатмалар берамиз. «Тенг аҳамиятли йўллар кесишмаси» 1.6 йўл белгиси аҳоли яшамайдиган жойларда чорраҳадаги кўриш масофаси 150 м ва аҳоли яшайдиган жойларда эса 50 м дан кам бўлган ҳолда ўрнатилиши керак. «Айланма ҳаракат билан кесишув» 1.7 йўл белгиси аҳоли яшамайдиган жойларда ҳар бир айланма ҳаракат ташкил қилинган ва 4.3 белгиси ўрнатилган чорраҳадан олдин, аҳоли яшайдиган жойларда чорраҳани кўриш масофаси 50 м дан кам бўлган ҳ олларда, шунингдек, ёритилмайдиган чорраҳалардан олдин ўрнатилиши лозим.

«Светофорли тартибга солиш» 1.8 йўл белгиси аҳоли яшамайдиган жойларда светофор билан бошқариладиган ҳар бир чорраҳадан олдин, аҳоли яшайдиган жойларда светофорнинг кўриш масофаси 100 м дан кам бўлса, шунингдек, аҳоли пунктидаги биринчи светофор билан бошқариладиган чорраҳадан олдин ўрнатилиши керак. «Хавфли бурилиш» 1.11.1 ва 1.11.2 белгилари режадаги эгриликдан олдин «Хавфсизлик коэффициенти» хавф К  0,6 бўлса, шунингдек, эгрилик олдидаги қаршидан келаётган автомобилларни кўриш масофаси 8-жадвалда кўрсатилган қийматдан кам бўлса ўрнатилиши зарур. 8-жадвал Тезлик, км/соат 30 40 50 60 80 100 120 Кўрсатилган тезликда хавф - сиз ҳаракатланишни таъминлайдиган энг кичик кўриш масофаси 80 100 120 150 200 280 350 «Хавфли бурилишлар» 1.12.1 ва 1.12.2 белгилари иккита ва ундан ортиқ бир-биридан кейин келадиган режадаги эгриликлардан олдин (агарда уларнинг орасидаги масофа 300 м дан кам бўлса) ўрнатилиши керак. «Тик нишаблик» 1.13 ва «Тик қиялик» 1.14 белгилари 9-жадвалдаги нишаблик узунлигидан катта бўлган ҳолларда ўрнатилади. 9-жадвал Нишаблик, % 0 40 50 60 70 80 80 дан катта Нишаблик узунлиги, м 600 450 350 300 270 250 «Сирғанчиқ йўл» 1.15 белгиси бирон-бир йўл участкасида шина билан намланган қоплама орасидаги тишлашиш коэффициенти  0,3 қийматларда шу участкадан олдин ўрнатилиши керак. «Нотекис йўл» 1.16 белгиси у ёки бу йўл бўлагида «хавфсизлик коэффициенти» хавф К  0,6 бўлса, унда шу йўл бўлаги олдида ўрнатилади. «Йўлнинг торайиши» 1.18.1-1.18.3 белгилари аҳоли яшамайдиган пунктларда йўлнинг қатнов қисми 0,5 м. дан ортиқча қисқарса, аҳоли яшайдиган пунктларда битта ёки иккита ҳаракат полосасига камайса , шу

йўл бўлакларидан олдин ўрнатилади. Шунингдек, аҳоли яшамайдиган пунктларда бу белгилар, кўприклар, йўл ўтказгичлар, эстакадалар, тоннеллар ва бошқа сунъий иншоотлар олдидан, агарда бу иншоотлар чегарасидаги йўл қатнов қисмининг эни улардан олдинги йўл қатнов қисмига тенг ёки кичик бўлса, аҳоли яшайдиган пунктларда эса бу кўрсаткич фақат кичик бўлса ўрнатилади. Аҳоли яшамайдиган пунктларда ҳамма «Пиёдалар ўтиш жойи» 5.16.1, 5.16.2 белгилари ўрнатилган ва (ёки) тартибга солинмаган пиёдаларнинг ўтиш жойини белгилайдиган 1.14 йўл чизиғи олдидан, аҳоли яшайдиган пунктларда ўтиш жойларидан олдин, агарда улардаги кўриш масофаси 150 м кам бўлса, «Пиёдалар ўтиш жойи» 1.20 белгиси ўрнатилади. «Пиёдалар ўтиш жойи» 1.20 белгиси чорраҳалар олдидаги ўтиш жойлари олдида ўрнатилмаслиги мумкин. Болалар муассасаси (мактаблар, болалар боғчалари ва шунга ўхшашлар) ҳудуди дан йўлга чиқиш мумкин бўлган йўл бўлаги олдидан «Болалар» 1.21 белгиси ўрнатилади. Имтиёз белгилари чорраҳалардан, қатнов қисмлари кесишмаларидан ёки йўлнинг тор участкаларидан ўтиш навбатини белгилашда ишлатилади. «Асосий йўл» 2.1 белгиси йўлнинг бошланишида ва аҳоли яшайдиган пунктларда ҳар бир чорраҳадан олдин ўрнатилади . «Иккинчи даражали йўл билан кесишув» 2.3.1 ва «Иккинчи даражали йўлни нг туташуви» 2.3.2, 2.3.3 белгиси аҳоли яшамайдиган пунктларда 2.1 белгиси билан белгиланган йўлларда ҳайдовчиларга имтиёз бериш учун ишлатилиб, уларни чорраҳадан олдин 150 300 м масофада ўрнатилади. «Йўл беринг» 2.4 белгиси асосий йўлга чиқиш жойида чорраҳадаги кўриниш таъминланган бўлса , ўрнатилади. Бу белгилар аҳоли яшамайдиган пунктларда олдиндан, чорраҳага 150  300 м масофа қолганда ўрнатилиши керак (қопламаси бўлмаган йўллар буларга кирмайди).

«Тўхтамасдан ҳаракатланиш таъқиқланган» 2.5 белгиси асосий йўлга чиқишдан олдин кесиб ўтаётган ёки туташаётган йўлдан ҳаракатланаётган транспорт воситаларини кўриш таъминланмаган бўлса ўрнатилади. Бу белги ўрнатилган жойда тўхтаган транспорт воситаларидаги ҳайдовчиларга кесишадиган йўлдан ўтаётган транспорт воситалари кўриниши шарт. Таъқиқловчи белгилардан ҳаракатга муайян чекловлар киритишда ёки уларни бекор қилишда фойдаланилади. «Максимал тезлик чекланган» 3.24 белгиси йўл шароитига боғлиқ ҳолда қуйидаги жойларда ўрнатилади: 1. Қаршидан келаётган автомобилларни кўриш таъминланмаган йўл участкаларидан (режадаги бўйлама кесимдаги эгриликларда) олдин 10- жадвалга асосан ўрнатилиши керак; 10-жадвал Қаршидан келаётган автомобилларни кўриш масофаси, м Рухсат этилган тезлик, км/соат 100 дан кам 40 100 - 120 50 120 - 150 60 150 - 200 70 200 - 250 80 2. Аҳоли яшайдиган пунктларда 11-жадвалга асосан қуйидаги ҳолларда ўрнатилади; 11-жадвал Йўл қатнов қисмининг четидан қурилиш чизиғигача бўлган масофа, м Аҳоли пунктидаги рухсат этилган тезлик, км/соат 1 км дан кам 1 км дан кўп 5 дан кам 50 40 5 - 10 60 50 10 - 15 60 60 15 - 25 70* 60 25 - 35 80* 70* Эслатма : * - кўрсатилган тезликлар ; ҳаворанг билан кўрсатилган 5.24 белгисини аҳоли яшаш жойларида қўлланади .

3. Пиёдалар ўтиш жойида 12-жадвалда кўрсатилган ҳолларда; 12-жадвал Пиёдаларнинг ҳаракат миқдори, одам/соат Рухсат этилган тезлик, км/соат 50 дан кам 60 50 - 100 50 100 кўп 40 4. Кичик кўприклар олдида қуйидаги шароитларда қўйилади ( 1 3-жадвал); 13- жадвал Кўприкдаги қатнов қисмининг ва йўл пойининг эни Рухсат этилган тезлик, км/соат Тенг 70 1 метрга кичкина 50 5. Ҳўл қопламали йўл участкаларида тишлашиш коэффициенти «  » қийматига қараб қуйидаги ҳолларда ўрнатилади (14-жадвал); 14-жадвал «  » қиймати Рухсат этилган тезлик, км/соат 0,35 - 0,45 50 0,25 - 0,35 40 «Қувиб ўтиш таъқиқланган» 3.20 белгиси ҳаракат миқдорига, унинг таркибига, йўл шароитига, кўриш масофасига ва об-ҳаво шароитига қараб қуйидаги ҳолларда қўйилади (15-жадвал); 15-жадвал Ўрнатиладиган йўл белгилари Қатнов қисми-нинг эни, м Қопламанинг ҳолатига қараб ҳаракат миқдори (авт/соат) қиймати кўрсатилган қийматдан катта бўлса , 3.20 ёки 3.22 белги ўрнатилади қуруқ ҳ ўл Юк автомобилларини қувиб ўтиш таъқиқланади 3.22 6,0 - 6,5 7,0 - 7,5 9,0 - 9,5 300 500 700 170 300 400

Қувиб ўтиш таъқиқланган 3.20 6,0 - 6,5 7,0 - 7,5 9,0 - 9,5 500 750 800 300 500 700 Шуни эслатиб ўтиш керакки, автомобил йўлларида «максимал тезлик чекланиши» минимал қиймати 40 км/соатдан кам бўлмаслиги лозим. Буюрувчи белгилар транспорт воситаларининг бирон-бир йўналишда мав ҳ ум тартибда ва режимда ўтишини белгилайди. Улар йўналиш ва режим ўзгариши керак бўлган участкалар олдида ўрнатилади. Ҳаракатни ташкил қилиш вақтида таъқиқловчи ёки буюрувчи белги ишлатишга тўғри келса, ҳар доим буйруқ белгини ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлади. «Ҳаракат тўғрига» 4.1.1 ёки «Ҳаракат ўнгга» 4.1.2 йўл белгилари чапга қайи ри лишни (биринчи ҳолатда ўнгга қайи ри лишни ҳам) орқага қайи ри либ олишни таъқиқлайди. 3.18.2 белгиси эса ўнгга қайи ри лишни таъқиқлагани билан қайи ри либ олишга рухсат этади. Шунинг учун 4.1.1 ёки 4.1.2 белгиларни ҳаракат миқдори кўп бўлган ҳолларда чорраҳаларда ишлатилгани мақсадга мувофиқдир (5-расм). 5-расм. Чорраҳаларда «Ҳаракат тўғрига» ёки «Ҳаракат ўнгга» буюрувчи белгисини ишлатиш «Чапга қайи ри лиш таъқиқланади» 3.18.2 белгисини ишлатиш шароитлари 6-расмда кўрсатилган. 4.1.1 3.18. 2 4.1.2 3.18. 2 4.1.4 3.18. 2

6-расм. «Чапга қайи ри лиш таъқиқланади» буюрувчи белгисини ишлатиш шароити Бу расмдаги , ҳолатда агар 4.1.4 йўл белгиси ишлатилса, унда қайирилиб олиш ҳаракати чекланади, натижада транспорт воситалари кейинги чорраҳадан ёки қайирилиб ўтиш жойигача ҳаракатланиб, сўнгра қайирилиб олишлари мумкин бўлади. Бу эса маълум қийинчиликларни келтириб чиқаради. 7-расм. Буюрувчи белгилар билан ўнг томонга бурилишни таъқиқлаш Ўнг томонга бурилишни таъқиқлаш учун 4.1.3 ва 4.1.5 буюрувчи белгиларни ёки 3.18.1 белгисини ўрнатиш мумкин. Бу хилдаги шароитларда буюрувчи белгини ишлатиш маъқул бўлади (7-расм). Баъзи шароитларда буюрувчи белгилар билан масалани ҳал қилиш қийин. Масалан, 8-расмдаги 4.1.1 белгисини ишлатилса, қайи ри лиш мумкин бўлмай қолади, бу эса маълум қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун 3.18.1 белгиси ишлатилиши тўғри бўлади. 3.18. 2 4.1.3 ёки 4.1.5 3.18.1

8-расм. Буюрувчи белгини ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлмаган шароит Ахборот-кўрсатувчи белгилар ҳаракатга муайян режимлар киритишда ёки бекор қилишда, шунингдек, аҳоли яшайдиган жойлар ва бошқа объектларнинг жойлашиши ҳақида ахборот беришда ишлатилади. «Автомагистрал» 5.1 белгиси автомобил йўли маълум талабларга (бу талаблар «Автомобил йўллари» курсида келтирилган) жавоб берадиган йўлларнинг бошланишида қўйилади. «Аҳоли яшайдиган жойнинг бошланиши» 5.22 ва «Аҳоли яшаш жойининг охири» 5.23 (оқ фон билан) мавжуд бинолар чегарасида ўрнатилади. Бу шароитда аҳоли пунктидан ҳаракатланаётган автомобилларнинг тезлиги 70 км/соатдан ошмаслиги шарт. Бир, икки ва уч ҳаракат полосали йўлларда 5.22 белгисининг орқа томонига икки тарафдан 5.23 белгисини ўрнатишга рухсат берилади (9-расм). 5.22 5.23 5.22 5.23 3.18.2 3.18.2 3.1

9-расм. Бир, икки ва уч полосали йўлларда 5.22 ва 5.23 белгиларни ўрнатиш «Аҳоли яшайдиган жойнинг бошланиши» 5.24 ва «Аҳоли яшаш жойининг охири» 5.25 (ҳаворанг фон билан). Бу белгиларни ўрнатиш шартлари бундан аввалги белгилардек амалга оширилади . 5.24 белгиси қўйилган аҳоли пунктларида тезлик 70 км/соат чекланмайди. 5.24 белгиси йўлдан четда қандай аҳоли пункти борлигини билдиради ва асосан аҳоли пунктидаги уйлар йўлдан 200 м ва ундан ортиқ масофада жойлашган ҳолларда ўрнатилади. Сервис белгиларидан тегишли объектлар қаерда жойлашганлиги ҳақида ахборот беришда фойдаланилади. Аҳоли яшамайдиган пунктларда сервис белгилари олдиндан 60-80 км; 15-20 км ва 400-800 м масофада объектгача ўрнатилади. Масалан: «Ёнилғи ша ҳ обчаси» 6.3 ўрнатилиши 10-расмда кўрсатилган. 10-расм. «Ёнилғи ша ҳ обчаси» белгисини ўрнатиш Агарда ёнилғи ша ҳ обчалар оралиғи 60-80 км масофадан кичик бўлса, у ҳолда биринчи белги қўйилмайди. Аҳоли яшайдиган жойда сервис белгилари объектгача 100-150 м масофада олдиндан ўрнатилиши керак. Қўшимча ахборот белгилари (табличкалар) асосан улар билан қўлланилган белгиларнинг таъсирини аниқлашда ёки чеклашда ишлатилади. 3. Й ўл белги чизиқларини туширишга қўйиладиган умумий талаблар. белги чизиқлар ёрдамида ҳаракатни ташкил этиш 400-600 м 15-20 км 60-80 км АЁЬШ 6.3 6.3 6.3 6.3

Йўл белги чизиқларини йўл шароитларининг ўзгаришига қараб ишлатиш қоидалари ГОСТ 23457-86 «Технические средства организации дорожного движения», уларнинг элементларига қўйиладиган талаблар эса ГОСТ 13508-74 «Дорожная разметка»да келтирилган. Ҳаракатнинг тартибини белгиловчи йўл белги чизиқларига йўлнинг қатнов қисмига, тўсиқларга ва бошқа йўл иншоотларига тушириладиган чизиқлар, ёзувлар ва ҳар хил белгилар киради. Автомобил йўлларида ҳаракатни ташкил қилишнинг самарали усулларидан бири йўл белги чизиқларини ишлатишдир. Йўл белги чизиқларини ишлатиш йўл-транспорт ҳодисалари сонининг 30-50% камайишига олиб келади. Ишлатилиш вазифаси бўйича йўл белги чизиқлари йўл белгиларига кўпинча мос келади. Лекин кўпчилик ҳолларда йўл белги чизиқлари бир қатор афзалликларга эга. Йўл белги чизиқлари ҳайдовчиларни ён атрофга қаратиб чалғитмасдан, нигоҳини йўлнинг қатнов қисмига қаратган ҳолда кўрсатмалар беради, шунинг билан биргаликда, улар ҳайдовчига йўл белгиларига нисбатан узоқ муддат мобайнида таъсир қилади. Йўл белги чизиқларининг камчилигига тез едирилиш, ифлос ва қор тагидан кўринмасликни кўрсатиш мумкин. Йўл белги чизиқлари икки гуруҳга бўлинади: горизонтал ва вертикал . Горизонтал йўл белги чизиқлари такомиллаштирилган қопламали йўлларда туширилиб, қуйидагиларга бўлинади: - бўйлама белги чизиқлари; - кўндаланг белги чизиқлари; - хавфсизлик оролчаси; - аҳоли яшаш пунктини, маршрут йўналишини билдирувчи ёзувлар ва бошқа белги чизиқлари.

Горизонтал йўл белги чизиқлари аҳоли яшайдиган пунктларда тезюрар, магистрал йўлларда, шунингдек, жамоат йўловчи транспортлари қатнайдиган йўлларда туширилади. Горизонтал йўл белги чизиқлари аҳоли яшамайдиган пунктларда натурал ҳаракат миқдори 1000 авт/сут ва ундан ортиқ ҳамда қатнов қисмининг кенглиги 6 м ва ундан кўп бўлган йўлларда туширилади. Бунда йўл белги чизиғи билан белгиланган кенглик 3,0 м дан кам бўлмаслиги керак. Вертикал йўл белги чизиқлари турли таянчларни, кўприк, йўл ўтказгичларнинг тўсиқларини, тоннелларнинг деворларини, йўл тўсиқларининг ён томонларини, хавфли жойларда ўрнатилган хавфсизлик оролчаларини белгилашда ишлатилади. Горизонтал белги чизиқлари биринчи йўл чизиқлари гуруҳига кириб, жами 23 хил бўлади. Қуйида ҳар бир белги чизиғининг ўлчамлари ва қандай йўл шароитида ишлатилиши кераклиги тўғрисида тўхталиб ўтамиз. 1.1. Йўл белги чизиғи қуйидаги жойларда ишлатилади: а) икки ва уч полосали йўлларда транспорт воситаларини қарама-қарши йўналишлар бўйича ажратишда; б) режадаги ва вертикал кичик эгриликлардаги кўриш масофаси меъёрдагидан (8-жадвалга қаранг) кичик бўлганда қарама-қарши йўналишдаги ҳаракатларни ажратишда; в) икки ва ундан ортиқ ҳаракат полосаси бўлган (бир йўналиш учун) йўлларда ҳаракат полосасининг чегарасини кўрсатиш учун; г) қувиб ўтиш таъқиқланган участкаларда. 1.1. Йўл белги чизиғини йўлнинг қатнов қисми четидан 0,2 м масофада туширилади. 1.2. Йўл белги чизиғи Автомагистрал йўлларида четки 0,1 м 0,2 м

йўл чизиғи бўлиб, уни қатнов қисмининг четидан 0,2 м масофада туширилади. 1.3. Йўл белги чизиғи икки томонга 4 та ва ундан кўп бўлган ҳаракат полосали йўлларда ўқ бўйича туширилиб, транспорт воситаларини қарама-қарши йўналишларга бўлади. 1.4. Йўл белги чизиғи (ранги сариқ) транспорт воситаларини тўхташи ман этилган жойларда йўлнинг қатнов қисмининг четидан 0,1 м масофада ёки йўл тўсиғининг устига туширилади. 1.5. Йўл белги чизиғи l 1 ва l 2 қийматлари участкадаги ҳаракат тезлигига боғлиқ бўлиб, қуйидаги нисбатларда қабул қилинади.V < 60 км/соат 1l = 1  3 м; 2l = 3  9 м V > 60 км/соат 1l = 3  4 м; 2l = 9  12 м бу белги чизиқлари қуйидаги ҳолларда ишлатилади: а) икки ва уч ҳаракат полосали йўлларда транспорт воситаларининг қарама-қарши ҳаракат йўналишини бўлишда; б) бир томонга икки ва ундан кўп ҳаракат полосаси бўлган йўлларда, шу ҳаракат полосаларини чегаралашда ишлатилади. 1.5 йўл белги чизиғи қувиб ўтишни ёки секин ҳаракатланаётган транспорт воситасини айланиб ўтиб илгарилаб кетишини ман этмайди. 1.6. Йўл белги чизиғи Тезликка нисбатан қуйидагича ўлчамлари ўзгаради. V < 60 км/соат 1l = 3  6 м; 2l = 1  2 м 0,1 м0,1 м 0,1 м 0,1 м 1l 2l 0,1 м

V> 60 км/соат 1l = 6  9 м; 2l = 2  3 м 1.6 йўл белги чизиғи 1.1 ёки 1.11 чизиқларига яқинлашиб келаётганда ками билан 50 м масофада туширилади. 1.7. Йўл белги чизиғи Чорраҳа ичидаги ҳаракат полосаларининг чегараларини белгилайди. 1.8. Йўл белги чизиғи Тезланиш ёки секинлашиш полосаси билан йўлнинг қатнов қисмидаги асосий полоса ўртасидаги чегарани белгилайди. Белги чизиғининг энини автомобил йўлларида 0,2 м, автомагистралларда эса 0,4 м олинади. Йўл белги чизиғи Реверсив (ўзгартириб) тартибга солиш амалга оширилган йўлларда шу реверсив ҳаракат полосасининг чегарасини белгилайди ва белги чизиқ ўлчамлари тезликка боғлиқ ҳолда қуйидагича қабул қилинади. V < 60 км/соат 1l = 3  6 м; 2l = 1  2 м V > 60 км/соат 1l = 6  9 м; 2l = 2  3 м 1.9. Йўл белги чизиғининг Ранги сариқ бўлиб, улар транспорт воситалари тўхтаб туриши таъқиқ- ланган жойларни белгилаш учун йўл қатнов қисмининг четидан 2,1 м масофада ёки қатнов қисмининг четида ўрнатилган ён тўсиқнинг устига чизилади. 1.10. Йўл белги чизиғи Бу белги йўналиши бўйлаб ёки 0,5 м 0,5 м 0,1 м 1 м 3 м 0,2  0,4 м м 1 м 1 м 0,1 м 0,1 м 0,1 м 2l2l 0,1 м дан

қарама-қарши транспорт оқимларини ажратишда, эгри участкаларда кўриниш ёмон бўлган ҳолларда, бир томондан қувиб ўтиш га рухсат берилиб, иккинчи йўналиш томонидан рухсат берилмаган йўл участкаларида чизилади. Белги чизиқларининг участкадаги тезликка нисбатан ўлчамлари қуйидагича олинади.V < 60 км/соат 1l = 3  6 м; 2l = 1  2 м V > 60 км/соат 1l = 6  9 м; 2l = 2  3 м 1.11. Йўл белги чизиғи Бу белги чизиғи (тўхташ чизиғи) 2.5 йўл белгиси ўрнатилган жойларда ҳаракат светофорлар ёрдамида бошқариладиган чорраҳаларда, темир йўлдан ўтишлар олдида чизилади. 1.12 белги чизиғи билан кесишаётган йўл қатнов қисмининг чегарасигача ёки пиёдалар ўтиш жойигача бўлган масофа 3 м дан ошмаслиги керак, агарда светофор ён томондан ўрнатилган бўлса . Агарда светофор йўлнинг қатнов қисми тепасига ўрнатилган бўлса , 10 м дан кўп бўлмаслиги керак. Темир йўлдан ўтишларида светофорли шлагбаум билан 1.12 белги чизиғи орасидаги масофа 5 м, агар умуман шлагбаум бўлмаса, энг яқин рельс билан 1.12 белги чизиғи ораси 10 м дан кам бўлмаслиги керак. 1.12. Йўл белги чизиғи Бу белги чизиғи 2.4 йўл белгиси қўйилган йўналишда қатнов қисмининг бутун энига чизилади. 1.14. Йўл белги чизиғи чорраҳада пиёдалар ўтиш жойини белгилайди. Уларнинг эни пиёдаларнинг 1 соатда ўтишига боғлиқ бўлиб, агарда 1 соатда 500 пиёда ўтса, унда пиёдалар йўлагининг эни 1 м олиниши керак, лекин йўлакнинг эни 4 м дан кам бўлмаслиги лозим. 1.14.1 ва 1.14.2 йўл белги чизиқлари тартибга солинмаган пиёдаларнинг ўтиш жойини белгилайди. Агарда пиёдалар йўлагининг эни 6 м дан кам бўлса, 1.14.1, 6 м ва ундан кўп бўлса 1.14.2 белги чизиғи 0,4 м 0,5 м 0,3м 0,9м

ишлатилиши тавсия этилади. Белги чизиқларини йўл ўқига параллел чизиш керак. 1.14.3. Йўл белги чизиғи пиёдаларнинг ҳаракати светофор билан тартибга солинган чорраҳаларда белгиланади. 1.15. Йўл белги чизиғи йўлнинг қатнов қисмини велосипед йўлкаси кесиб ўтган жойда чизилади. 1.16.1-16.3 йўл белги чизиқлари йўналтирувчи хавфсизлик оролчаларини белгилайди. Бу чизиқларнинг эни 0,1 м, кўндаланг чизиқларники эса 0,4 м олинади. 0,3 м 0,6 м 0,4 мmin 4 м 0,4 м 0,6 м 0,4 м 0,6 м 0,4 м0,2 м 0,6 м 30 0 1,2 м 0,52 м 0,6 м 0,2 м 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 1,8 м

1.17. Йўл белги чизиғи жамоат транспортларининг ва таксиларнинг тўхтаб туриш жойларини белгилайди (ранги сариқ). Бу белги чизиқларининг узунлиги 20-30 м, эни 2,0 м белгиланади. 1.18. Йўл белги чизиғи чорраҳаларда ҳаракат полосалари бўйича йўналтиришда ишлатилиб тўғрига, тўғрига ва чапга, чапга, тўғрига ва ўнгга, ўнгга стрелкалар билан чизилади. Уларни 20-30 м масофада икки ёки уч маротаба чорраҳага яқинлашиб келаётган жойда такрорлаш керак. 1.19. Йўл белги чизиғи қатнов қисмининг тор жойига ёки рўпарадан келаётган транспорт воситаларининг оқимларини ажратувчи 1.1 ёки 1.11 чизиғига яқинлашаётган йўл участкаларида белгиланади. Уларни ҳаракат йўналиши бўйича бир - биридан 45, 30, 15 м кетма-кетликда ҳаракат полосасининг ўртасида йўл ўқига параллел равишда жойлаштириш лозим. 1.20. Йўл белги чизиғи 1.13 йўл белги чизиғига 2-10 м яқинлашиш олдидан чизилади. 1.21. Йўл белги чизиғи 2.5 белгиси ўрнатилган ва 1.12 йўл белги чизиғи чизилган жойга 2-10 м қолганда чизилади. 1.22. Йўл белги чизиғи йўл (маршрут) рақамини белгилашда ишлатилади. Агарда сон олдидан «Е» ҳарфи қўйилса, у халқаро аҳамиятга эга эканлиги кўрсатилади. 1.23. Йўл белги чизиғи йўлнинг фақат жамоат транспортлари фойдаланиши учун белгиланган ҳаракат полосасида чизилади. Бу белгиларни чорраҳадан 50 м масофадан узоқда жойлашган жамоат транспортлари тўхташ жойидан кейин қайта белгилаш керак. Тўғри участкаларда 1.23 белги чизиғини ҳар 200 метр масофадан кейин қайта белгилаб туриш лозим. АСариь рангда2 м2 м 2 м

Вертикал белги чизиқлари иккинчи йўл белги чизиқлар гуру ҳига кириб, жами 7 хил бўлиб , қуйидагича ишлатилади. 2.1. Йўл белги чизиғи йўл ёқасида ёки йўл қатнов қисмининг четидан 1 м масофада жойлашган йўл иншоотларининг (кўприклар, йўл ўтказгичлар, ёритиш столбалари ва бошқалар) тик таянчларини белгилашда фойдаланилади.0 . 1 - 0 . 1 5 м 4 5 0 2,0 м 2.2. Йўл белги чизиғи йўл ўтказгичларнинг, кўприклар ва тоннелларнинг пастки қисмини белгилашда ишлатилади ва қопламанинг устидан бу белгигача бўлган масофа 5 м дан кичик бўлмаслиги керак. 1 , 0 м 0 , 5 м 2.3. Йўл белги чизиғи ажратувчи полосада ёки хавфсизлик оролчаларида думалоқ тумбалар қўйилган вақтда белгиланади. 0 , 3 м 0 , 1 - 0 , 1 5 м 0 , 1 - 0 , 1 5 м 2.4. Йўл белги чизиғи йўналтирувчи устунчаларни, тўсиқлар ва йўл белгиларининг таянчларини белгилайди. Бунда қора белги чизиғининг пастга қараган томони қатнов қисмига йўналтирилиши керак. 0 , 1 5 м 0 , 1 5 м 3 0 0 2.5. Йўл белги чизиғи тўғри йўл участкаларида ўрнатилган тўсиқларнинг бошланишидан 10 м масофада юза қисмига белгиланади. Режадаги эгриликнинг радиуси 50 м дан кам бўлган ҳолларда ва йўллар икки сатҳда кесишган жойларда ўрнатилган тўсиқларнинг бутун узунаси бўйича юза қисмини белгилашда ишла тилади. 1 , 0 м 2 , 0 м 2.6. Йўл белги чизиғи ён тўсиқларни юзасига туширилади (бундан олдинги пунктлардан бошқа, ташқари ҳол ларда). 0 , 1 м Тщсиьнинг эни Тщсиьнинг эни

Ён тўсиқларда ёки йўналтирувчи устунчаларда ўрнатилган 2.4, 2.5, 2.6 белги чизиқлари нур қайтарувчи элементлар бўлиши керак . Бунда йўлнинг ўнг томонида ўрнатилган элементларнинг ранги қизил, чап томондагиси эса сариқ бўли ши керак. 2.7. Йўл белги чизиғи қатнов қисмининг сатҳидан баландроқ қилиб ўрнатилган хавфсизлик оролчалари четини ҳамда режадаги эгриликни белгилашда ишлатилади.0 , 4 - 2 , 0 м B h h - бордюр баландлиги, B - бордюр эни Йўл белги чизиқларини эпоксид эмаль краскалар, турли хил термопластлар ва бошқа турдаги материаллар билан белгиланади. Йўл белги чизиғи учун ишлатиладиган ҳар қандай материалларга тегишли ҳужжатлар Йўл ҳаракат и хавфсизлиги бошқармасида тасдиқланиши керак. Термопластлар билан белгиланган йўл белги чизиқларининг қалинлиги 6 мм дан ошмаслиги керак . Тишлашиш коэффициенти эса ҳўл ҳолатида  =0,4 дан кам бўлмаслиги лозим. Термопластларга қўйиладиган асосий талаб дарз кетмаслик, иссиқда эриб кетмаслик ва оқ рангли бўлиш, нур қайтариш хусусияти. Краскалар билан белгиланган йўл белги чизиғи тез едирилиб кетмаслиги зарур. Йўл белги чизиқларининг ранги оқ, қора ва сариқ белгиланади. Йўл белги чизиғини кўпчилик ҳолларда табиий оқ тошлардан ёки смолага (клейга) фарфор синиқларини қўшиб ишлатилиши амалда учраб туради. Шаҳар кўчаларида эса металлдан қилинган «кнопка» шаклидаги йўл белги чизиқлари пиёдаларнинг ўтиш жойини белгилашда ишлатилади. 4. Й ўл тўсиқлари ва уларни қўллаш шароитлари. Йўналтирувчи қурилмалар

Автомобил йўлларида йўл тўсиқлари транспорт воситаларининг, пиёдаларнинг ҳаракатини тартибга солиш ва йўл-транспорт ҳодисаларининг олдини олиш ҳамда уларнинг оғирлик даражасини пасайтириш учун ўрнатилади. Йўл тўсиқларига қўйиладиган талаблар ГОСТ 26804-86 «Ограждения дорожные, металлические барьерного типа. Технические условия»да келтирилган. Йўл шароитининг ўзгаришига қараб йўл тўсиқларини қандай вақтларда ишлатиш шартлари ГОСТ 23457-86 «Технические средства организации дорожного движения»да келтирилган. Йўл тўсиқлари қўлланиш шароитларига қараб икки гуру ҳга бўлинади . Биринчи гуруҳга «барьер» конструкцияли (баландлиги 0,75 м дан кам бўлмаган) ва деворсимон («парапет» шаклидаги баландлиги 0,6 м дан кам бўлмаган) йўл тўсиқлари киради. Бу гуруҳдаги тўсиқлар транспорт воситаларини йўл пойида, кўприкларда, йўл ўтказгич жойларида ушлаб қолиш ва қарама-қарши томондан ҳаракатланаётган транспорт воситалари тўқнашувининг олдини олиш ҳамда йўл минтақасида жойлашган ҳар хил предметларга (ёритгич, кўприк таянчлари, дарахтлар ва ҳ.к.) келиб урилишидан сақлаш учун ўрнатилади. Иккинчи гуруҳ тўсиқларига сеткалар , ҳар хил панжаралар (баландлиги 0,8-1.5 м) киради. Улардан пиёдаларнинг ҳаракатини тартибга солиш ва ҳайвонларнинг йўл қатнов қисмига чиқишининг олдини олиш мақсадида фойдаланилади . Йўл тўсиқлари ЙТҲ вужудга келиш эҳтимолини камайтириш ва оғирлик даражаларини пасайтириш билан биргаликда, тўсиқларни ўзига келиб урилиши натижасида транспорт воситаларининг ишдан чиқишига, х атто одамларнинг ўлимига ҳам сабабчи бўлиши мумкин. Шунинг учун иложи борича йўл тўсиқлари ўрнига хавфсизликни таъминлашнинг бошқа йўлларини ўйлаш керак. Масалан, эгрилик радиусини катталаштириш, кўтарма баландлигини пасайтириш, йўл пойининг ён қияликларини ётиқ

қилиш, пиёдалар учун ер ости ёки усти йўлакчаларини қуриш, йўл минтақасидан ҳар хил катта предметларни четлаштириш. Йўл тўсиқлари мустаҳкам , эгилувчан , сутканинг ҳар қандай вақтида кўринувчан, алмаштириш осон ва иқтисодий жиҳатдан арзон бўлиши керак. Биринчи гуруҳ йўл тўсиқлари I-IV даражали автомобил йўлларининг ёқасида қуйидаги ҳолларда ўрнатилади. 1. Йўл пойи кўтармадан ўтиб, унинг ён қияликлари 1:3 ва ундан тик бўлса (16-жадвалда кўрсатилган талабларга қаралсин). 1 6-жадвал № Автомобил йўлларининг участкалари Бўйлама нишаблик, % Кўтарманинг баландлиги, м 1. Тўғри участкалар ва режадаги эгриликнинг радиуси 600 м катта 40 гача 3,0 2. Худди шундай жойлар 40 ва кўп 2,5 3. Ботиқ эгриликларга келиб туташаётган нишабликнинг алгебраик фарқи 50 % ва ундан кўп - 2,5 4. Тик тушиш жойларида ёки ундан кейин режадаги эгриликнинг радиуси 600 м кам бўлган участкаларда эгриликнинг ташқи томони 40 ва ундан кўп 2,0 2. Темир йўл изларига, ботқоқликларга, каналларга (сувнинг чуқурлиги 2 м ва ундан кўп бўлганда), жарларга ва тоғ дараларига оралиқ масофа йўлнинг қатнов қисми четидан 25 м ва ундан кам бўлган ҳолларда, йўл параллел ўтган жойларда. Бунда келажакдаги келтирилган ҳаракат миқдори 4000 авт / сут . дан кам бўлмаслиги керак . Агарда бу кўрсаткич 4000 авт / сут . дан кам бўлса , унда йўлнинг қатнов қисми четидан кўрсатилган хавфли жойларгача 15 м масофада параллел ўтган жойларда . 3. Ҳар хил сатҳда кесишган мураккаб чорраҳаларда . 4. Режада йўлнинг йўналиши ўзгариб , кўриниши таъминланмаган участкаларда . 5. Ажратиш полосаларида, кўприкларда, йўл ўтказгичларда, эстакадаларда.

Биринчи гуруҳ йўл тўсиқлари йўл ёқасида йўл пойининг четидан 0,5 м масофадан кам бўлмаган ва 0,85 м дан кўп бўлмаган масофада йўл тўсиғининг бикрлигига қараб жойлаштирилади. Йўл тўсиқларининг бикрлиги (ж ё сткость) бўйича ишлашига қараб қаттиқ, ярим қаттиқ ва эластик турлари бўлинади . Қаттиқ йўл тўсиқларига темир-бетон бруслари, бетон ва табиий тошлардан ишланган деворсимон тўсиқлар киради (11а -расм). Ярим қаттиқ йўл тўсиқларига ҳар хил профилдаги металлардан ясалган тўсиқлар киради (11б-расм). Бу турдаги тўсиқлар бошқа тўсиқларга нисбатан бирмунча афзалликларга эга. Буларга эгилувчанлиги, енгиллиги, тез таъмирланиши, транспорт воситаларини кам шикастлантириши киради. Чет эл амалиётида ярим қаттиқ йўл тўсиқлари энг катта ўринни эгаллайди. 11-расм. Биринчи гуру ҳ тўсиқ турлари. а) деворсимон; б) барьерсимон; в) барьерсимон трос билан. Эластик йўл тўсиқларига тросли барьерсимон тўсиқлар киради . Улар қоронғи вақтда ёмон кўринади, транспорт воситаси катта бурчак остида келиб урилса, уни йўлнинг қатнов қисмига отиб юбориши мумкин, агарда

кичик бурчак остида урилса, сидирилиб бориб тўсиқ таянчига урилиши мумкин. Шу камчиликларини кўзда тутиб ШНҚ 2.05.02- 07 меъёрий кўрсатмасида тросли барьерсимон тўсиқларнинг I - II даражали йўлларда қўлланиши таъқиқланган . Деворсимон йўл тўсиқларининг алоҳида блок шаклида ораларини очиб қўлланиши таъқиқланади . Йўл тўсиқлари сифатида эски покришкаларни ва ёғочлардан ишланган тўсиқларни III ва IV даража йўлларида ишлатилиши мумкин. Иккинчи гуруҳ йўл тўсиқлари металл ва синтетик қувур лардан, сеткалардан ясалаб, қуйидаги жойларга ўрнатилади . 1. I даражали йўллар автобус тўхташ жойларининг бутун узунаси бўйича ва икки томонига 20 м масофа узунлигида ажратувчи полосада. 2. Транспорт тоннелларида тротуарнинг битта полосасида пиёдаларнинг ҳаракат миқдори 100 одам/соат дан кўп бўлса, панжарасимон тўсиқ тротуар ёнида ўрнатилади. 3. Светофор билан бошқариладиган пиёдалар ўтиш жойларида йўлнинг икки томонида 50 м дан кам бўлмаган масофада ўтиш жойининг икки тарафига панжарасимон тўсиқ жойлаштирилади. 4. Ер ости ва ер усти пиёдалар ўтиш жойларида пиёдаларнинг бетартиб ҳаракатини тўхтатиш учун шундай ҳаракатлар бўладиган жойда 50-100 м масофада баландлиги 1,5 м дан кам бўлмаган панжарасимон тўсиқларни йўлни нг икки ёқасига ёки ажратувчи полосага ўрнатиш кўзда тутилади. 5. Аҳоли яшайдиган жойларда ва «қўриқхона» минтақаларида уй ёки ёввойи ҳайвонларнинг йўл қатнов қисмига чиқишини йўқотиш учун йўл ёқасига сеткадан ясалган тўсиқлар жойлаштирилади. Йўналтирувчи қурилмалар автомобил йўлларида кенг фойдаланилади. Йўналтирувчи қурилмаларга қуйидагилар киради: - йўналтирувчи устунчалар; - сунъий ёритгичли тумбалар;

- хавфсизлик оролчалари. Агарда уларга йўл белги чизиқлари ёки нур қайтарувчи пл ё нкалар ёпиштирилган бўлса, йўналтирувчи қурилмалар вазифасини (айниқса кечаси) йўл тўсиқлари ҳам бажариши мумкин. Йўналтирувчи қурилмалар йўл ёқасининг четини, хавфли тўсиқларни кечаси ва ёмон шароитларда кўринишини таъминлаши учун қўлланилади. Йўналтирувчи устунчалар автомобил йўлларининг ёритилмайдиган участкаларида йўл тўсиқлари ўрнатилмайдиган ҳолларда қуйидаги жойларда ўрнатилади : 1. Бўйлама кесимдаги эгри участкаларга яқинлашиш жойларида кўтарманинг баландлиги 2 м дан ошмаган ва ҳаракат миқдори 1000 авт/сут.дан кўп бўлганда йўлнинг ҳар икки томонига 3 тадан йўналтирувчи устунча қўйилиб, уларнинг ораси 10-50 м қабул қилинади. Эгри участканинг ўзида эса уни нг радиусига боғлиқ ҳолда 17-жадвалга асосан белгиланади (12- расм). 12-расм . Бўйлама кесимдаги эгриликда ва ундан олдиндаги йўл участкаларида йўналтирувчи устунчаларни жойлаштириш. 2. Йўлнинг тўғри участкасида кўтарманинг баландлиги 2 м дан кам бўлмаган ва ҳаракат миқдори 1000 авт/сут дан кўп бўлган жойларда йўналтирувчи устунчаларнинг ораси 50 м (агарда устунчага нур қайтарувчи l 1 l 0 l 3 l 2 l 1 l 2 l 3

пл ё нка ёпиштирилмаган бўлса) ёки 100 м (агарда устунчага нур қайтарувчи пл ё нка ёпиштирилган бўлса) белгиланади. 17-жадвал Бўйлама кесимдаги эгрилик радиусиR , м Эгриликдаги устунчалар орасидаги масофа 0l , м Эгриликка яқинлашадиган участкадаги устунчалар оралиғи, м 1l 2l 3l 100 5 8 17 34 200 7 12 23 47 300 9 15 30 50 400 11 17 33 50 500 12 19 37 50 1000 17 27 50 50 2000 25 40 50 50 3000 30 47 50 50 4000 35 50 50 50 5000 40 50 50 50 6000 45 50 50 50 8000 50 50 50 50 3. Режадаги эгри участка олдидан ҳар икки томонида учтадан ва эгриликнинг ўзида радиуснинг ўзгаришига қараб йўналтирувчи устунчалар 18-жадвалга биноан қўйилади (13-расм). Бу ҳолда кўтарманинг баландлиги 1 м дан кам бўлмаслиги керак.

13-расм. Режадаги эгриликда йўналтирувчи устунчаларни жойлаштириш 4. Чорраҳадаги эгри участкаларда 18-жадвалдаги кўрсатмаларга асосан. 5. Автомобил йўли ботқоқликларга, каналларга (сувнинг чуқурлиги 1-2 м бўлганда) параллел жойлашган жойларда йўналтирувчи устунчаларни ҳар 10 м масофада ўрнатилади. 18-жадвал Режадаги радиусR , м Эгриликдаги устунчалар орасидаги масофа 0l , м Эгриликка яқинлашадиган участкадаги устунчалар оралиғи, м ташқи томондан 0l ички томондан 1l 2l 3l 4l 20 3 6 6 10 20 30 3 6 7 11 21 40 4 8 9 15 31 50 5 10 12 20 40 100 10 20 25 42 50 200 15 30 30 45 50 300 20 40 40 50 50 400 30 50 50 50 50 500 40 50 50 50 50 600 ва кўп 50 50 50 50 50 6. Кўприк ва йўл ўтказгичларнинг ҳар иккала томонидан 10 м масофада йўлнинг икки тарафига 3 тадан. 7. Сув ўтказгич қувурларнинг ўқи бўйича йўлнинг икки тарафига биттадан (агарда қувурнинг диаметри 1,5 м дан кам бўлса) ва 3 тадан ҳар икки томонга (агарда қувурнинг диаметри 1,5 м дан катта бўлса) ҳар 10 м масофада йўналтирувчи устунчалар жойлаштирилади. Йўналтирувчи устунчалар йўл ёқасининг четидан 0,35 м дан кам бўлмаган масофада ва йўл қатнов қисмининг четидан 0,75 м дан кам бўлмаган масофада йўл ёқасига жойлаштирилиб, уларнинг баландлиги 0,75  0,8 м белгиланади (14-расм). m i n 0 . 7 5 m i n 0 . 3 5 1 0 0 0.75-0.8m

14- расм . Йўналтирувчи устунчаларни йўлни нг кўндаланг кесимида ўрнатиш Сунъий ёритиладиган тумбаларни аҳоли яшайдиган жойларда ажратувчи полосаларнинг бошланишида ва транспорт тоннелларининг ён деворлари олдидан ўрнатилади. Йўналтирувчи хавфсизлик оролчалари чорраҳалардаги умумий ҳаракат миқдори 1000 авт/сут ва буриладиган транспорт воситалари аҳоли яшамайдиган жойларда 10 %, аҳоли яшайдиган жойларда эса 20 % дан кам бўлмаса, ўрнатилиши кўзда тутилади. Шунингдек, йўналтирувчи хавфсизлик оролчалари ер усти пиёдалар ўтадиган жойларда белгиланади, агарда транспорт воситаларини нг ҳаракат миқдори 4000 авт/сут дан кам бўлмаса.

5. Ҳ аракатни ташкил қилишда светофорлардан фойдаланиш Светофорлар ёруғлик сигнали берувчи асбоб бўлиб , улар йўлнинг маълум участкаларидан транспорт воситалари ўтишини бошқариб туришда ишлатилади. Ўзбекистонда ишлатиладиган светофор сигналларининг алмашиш кетма-кетлиги ГОСТ 25695-83га асосан қабул қилинган бўлиб, бу йўл белгилари ва сигналлари халқаро конвенция талабларига мос келади . Сигналлар қуйидаги кетма-кетликда алмаштирилади: қизил-қизил сариқ билан яшил-сариқ-қизил. Сигналларни қуйидагича алмаштиришга рухсат берилади: қизил-яшил-сариқ-қизил ёки қизил-сариқ , яшил-сариқ. Баъзида яшил сигнал алмаштирилиши олдидан уни ўчириб ёқиш амалда учраб туради. Светофор объектини ҳисоблашда қуйидаги асосий тушунчалар ишлатилади: Такт - светофорда маълум бир сигналнинг ёки иккита сигналнинг ёниб туриши (масалан яшил ёки қизил сариқ). Асосий такт - светофорнинг сигналида бирон-бир йўналиш бўйича транспортлар ҳаракатига рухсат берилади. Ёрдамчи ёки оралиқ такт - светофорнинг сигналида бирон-бир томонга транспортлар ҳаракатланиш учун тайёрланадилар. Давр - тактнинг ёниб туриш узунлиги (вақти, масалан t қ =25 м; t я =21 с, t с =4 с). Фаза - асосий ва ёрдамчи даврларнинг суммаси ( с я t t  ) Цикл - ҳамма даврларнинг йиғиндиси ( t я + t қ + t қ ) Светафорларни функционал белгиланиши ва конструктив бажарилиши бўйича тавсифлаш мумкин. Функционал белгиланиши бўйича светофорлар қуйидагиларга бўлинади:

Транспортлар ва пиёдалар учун. Конструктив бажарилиши бўйича эса: бир секцияли, икки секцияли, уч секцияли, уч секцияли қўшимча секция билан. Ўзбекистонда транспорт воситаларини бошқариш учун 8 турдаги ва пиёдаларнинг ҳаракатини бошқариш учун 2 турдаги свет о форлардан фойдаланилади (7.15-расм). Бу турдаги светофорлар барча давлатларда ишлатилиб, вертикал жойлаштирилган светофорларда юқорида қизил, ўртада сариқ , пастда яшил сигналлар ўрнатилади. Горизонтал ўрнатилган светофорларда қизил сигнал чапда, сариқ ўртада ва яшил ўнг томонда жойлаштирилади. Вертикал ўрнатилган светофорларда қўшимча сек ц ия яшил сигнал секциясининг ёнида жойлаштирилади.Ь С Я Ь С Я С С С Ь Я Ь С Я Я 1 т у р 3 т у р 2 - т у р 4 - т у р 5 - т у р 6 - т у р 8 - т у р 7 - т у р 1 - т у р 2 - т у р Ь Ь Ь Ь Ь Ь 15-расм. Светофор турлари.

Светофорларнинг 1-турини чорраҳалардаги ҳамма йўналишлар бўйича транспортлар ҳаракатини бошқаришда ишлатилади. Бу турдаги светофорларни темир йўлдан ўтиш олдидан, трамвай ва троллейбус йўлларини кесиб ўтадиган жойларда ва қатнов қисмининг торайган участкаларида қўйилишига рухсат этилади. Светофорларнинг 2-туридан маълум йўналишдаги ҳаракатни бошқаришда фойдаланилади. Ҳаракат йўналишини светофордаги линзада стрелка ёрдамида кўрсатилади. Стрелка билан кўрсатилган йўналишда транспорт оқими бошқа транспорт оқимини кесиб ўтмайди ва қўшилмайди (пиёдалар оқимини ҳам). Бундай бошқаришда ҳар бир йўналиш учун алоҳида светофор ўрнатилади. Биринчи тур светофорларнинг сигналлари кўриниш ёмонлашган ҳолларда (масалан, кўп полосали йўлларда йўналиш бўйича ўнг томонда «стоп-чизиғи» олдида тўхтаган юк автомобиллари) светофор сигналини қайтариш учун 3-турдаги свет о форлар қўлланилади . Улар велосипедчилар ҳаракатини бошқариш учун велосипед йўлакчаси кесиб ўтган жойда ўрнатилиши кўзда тутилади. Светофорларнинг 4-тури реверсив полосаларнинг бошланиш жойида ҳаракатни маълум вақтларда бошқариб туришда қўлланади. Светофорларнинг 5-турини трамвай, шунингдек, фақат махсус ажратилган полосалардан ҳаракатланаётган автобус ва троллейбуслар ҳаракатини зиддиятсиз бошқаришда ишлатилади. Темир йўлдан ўтиш жойларида очиладиган (силжийдиган) кўприкларда, паром билан ўтиш жойларида ва махсус транспорт воситалари йўлларга чиқадиган жойларда 6-тур светофорлар ўрнатилади . 7-тур светофорлари бошқарилмайдиган чорраҳаларда ёки пиёдалар ўтиш жойларида ишлатилади.

Светофорларнинг 8-тури корхона ва ташкилотлар ҳудудида ҳаракатни бошқаришда ва йўлларда қатнов қисмининг торайган жойларида ўрнатилади. Пиёдаларнинг зиддиятсиз ҳаракатини бошқариш учун 1 ва 2-тур пиёдалар светофорлари ўрнатилади . Транспорт светофорларининг 1 ва 2-турлари ҳамда пиёдалар светофорлари қуйидаги 4 шартдан ҳеч бўлмаса биттаси бажарилган ҳолда ўрнатилади . Биринчи шарт . Иш ҳафтаcи кунида 8 соат давомида (жами) транспорт воситаларининг ҳаракат миқдори 7.19-жадвалда кўрсатилгандан кам бўлмаса. Иккинчи шарт . Иш ҳафтаси кунида 8 соат давомида (жами) ҳаракат миқдори қуйидагидан кам бўлмаса: - асосий йўлнинг икки йўналиш учун 600 авт/соат (ажратувчи полосаси бор йўллар учун 1000 бирлик/соат); - 8 соатнинг ҳар соатида энг кўп юкланган йўналиш бўйича қатнов қисмини 150 пиёдалар кесиб ўтади. - аҳоли сони 10 минг одамдан кам бўлган аҳоли пунктларида 1,2- шартларни 70 % ташкил этганда. Учинчи шарт . Биринчи ва иккинчи шартлар ҳар бирининг меъёрлари бир вақтда 80 % ва ундан кўпи бажарилганда. Тўртинчи шарт . Чорраҳада охирги 12 ой ичида учтадан кам бўлмаган ЙТҲ содир бўлса ва бу ЙТҲ светофор сигналлари ўрнатиш йўли билан олдини олиш мумкин бўлганда (масалан, қарама-қарши транспорт воситаларининг тўқнашуви ёки пиёдаларни босиб кетиш ва ҳ.к). Бунда биринчи ёки иккинчи шарт меъёрлари 80 % ва кўпни ташкил қилганда. Светофор ёрдамида ҳаракатни бошқариш чорраҳада транспорт воситаларининг ушланиб қолишини таҳлил қилиш орқали аниқланади. Чорраҳада транспорт воситасининг ушланиб қолиши кесишиб ўтаётган

йўлдаги ҳаракат миқдорларига ҳамда светофор қандай режим билан ишлашига боғлиқ. 19-жадвал Бир йўналишдаги пиёдалар сони Транспорт воситаларининг ҳаракат миқдори, авт/соат асосий (кўп юкланган йўл) иккинчи даражали (кам юкланган йўл) икки йўналиш бўйича асосий йўлда бир йўналишда энг кўп юкланган йўналиш бўйича иккинчи даражали йўлда 1 1 750 670 580 500 410 380 75 100 125 150 175 190 2 ва ундан кўп 1 900 800 700 600 500 400 75 100 125 150 175 200 2 ёки кўп 2 ёки кўп 900 825 750 675 600 525 480 100 125 150 175 200 225 240 Бошқариш режими айрим давр ва фазаларнинг алмашиш тартибини белгилайди. Светофор сигналларини қўлда ёки автоматик равишда бошқариш мумкин. Светофорни автоматик тарзда бошқарилганда унга махсус механизмлар ўрнатилади. Қўл билан бошқариладиган светофорлар айрим ҳолларда ишлатилади, масалан, транспорт воситаларининг тирбандлигини бартараф қилишда. Светофор сигналларининг алмашиниши олди н дан берилган режимда ишласа, унда бундай светофорларни ўзгармас режимда ишлайдиган дейилади. Ўзгармас режимдаги светофорларни чорраҳадаги жами ҳаракат миқдори 750-800 авт/соат бўлганда ишлатилгани мақсадга мувофиқ.

Ҳаракат миқдори 400-750 авт/соат бўлганда бир секцияли сариқ ўчиб ёнадиган светофор ўрнатилиши тавсия этилади. Ҳаракат миқдори 400 авт/соатдан кам бўлса, ҳаракатни светофор сигналлари ёрдамида бошқариш мақсадга мувофиқ эмас . Светофор сигналларини бошқаришнинг замонавий усули автоматик тарзда бошқариш бўлиб, уни ўзгарувчан режим бўйича бошқариш дейилади . Бундай режимда миқдорларига қараб яшил сигналнинг вақти камайиши ёки кўпайиши мумкин . Чорраҳага яқинлашиб келаётган транспорт воситалари тўғрисидаги ахборотни тўхташ чизиғига 20-40 м масофада ўрнатилган детекторлар ёрдамида олинади. Светофорларни ўзгарувчан режимда автоматик тарзда бошқариш учун кўпинча қуйидаги режимдан фойдаланилади:max min t t t З  mint қийматни шундай ҳисобланадики, натижада чорраҳадан транспорт воситаси чиқиб улгуради. Бошқача қилиб айтганда, тўхташ чизиғидан ўтиб кетган, лекин шу дамда светофорнинг сигнали ўзгарса, чорраҳага кирган транспорт воситаси бошқа йўналишдаги ҳаракатланадиган транспорт воситаларига ҳ алақит бермасдан чорраҳани бўшатиши мумкин бўлган вақт. Агар маълум йўналиш бўйича транспорт воситалари ҳаракати бўлмаса, унда t min вақти тамом бўлгандан кейин светофорнинг сигнали ўзгаради . Кўпчилик ҳолларда mint = 3-5 с олинади, бу вақтда транспорт воситаси датчикдан чорраҳанинг ўртасигача бўлган масофани босиб ўтади, кейинги транспорт воситаси 3-5 с оралиғидан кам бўлган вақтда ўтса, светофор сигнали ўзгармайди. Лекин маълум бир йўналиш бўйича 3-5 с вақтдан кўп оралиқ пайдо бўлса, унда транспорт оқимида свет о форнинг сигнали ўзгаради .

Агар транспорт оралиғидаги вақт mint тўғри келиб, узлуксиз ҳаракат кузатилса, унда t max вақти тугагандан кейин светофор сигнали яна ўзгаради . Бошқариладиган чорраҳаларда светофор сигналларини автоном ва мувофиқлаштирилган ҳолда бошқариш мумкин. Автоном бошқариш деганда битта алоҳида чорраҳадаги ҳаракатни бошқа яқин чорраҳадаги вазиятни ҳисобга олмаган ҳолда бошқариш тушунилади. Бундай бошқариш чорраҳалар орасидаги масофа 1000 м дан кам бўлмаганда қўлланилади. Мувофиқлаштирилган бошқариш деганда бир нечта чорраҳадаги бошқариш бир-бири билан биргаликда вазиятига қараб ҳаракатни бошқариш тушунилади. Бундай бошқариш чорраҳалар орасидаги масофа 150-600 м бўлганда тавсия этилади. Мувофиқлаштирилган бошқаришнинг автоном бошқаришдан афзаллиги қуйидагилардан иборат: ўтказиш қобилияти ва ҳаракат тезлиги ошади; ёнилғи сарфи, атмосферанинг булғаланиши, транспорт шовқини ва ЙТҲ камаяди; автомобилнинг тормоз тизими ва бошқа механизмларининг ишлаш муддати ошади. Мувофиқлаштирилган бошқаришнинг икки хил тизими мавжуд: синхронли ва прогрессив . Синхронли тизимда ҳамма чорраҳалардаги светофорларда бир вақтнинг ўзида бир хил сигнал ёнади ва алмашади (бу тизимни «яшил кўча» деб юритилади). Прогрессив тизимда - сигналлар чорраҳадаги светофорларга, ҳаракат тезлигига ва миқдорига қараб бирор вақт бирлигида суриб берилади ёки кўча «яшил тўлқин» режимида ишлайди.

Похожие

Транспорт Воситалари Тортиш Сифатларини Техник Диагностикалаш Воситалари

Моддий-техник таъминот усуллари ва воситалари

Техник диагностикалаш турлари, усуллари ва воситалари

Автотранспорт воситалари техник ҳолати ўзгаришининг қонуниятлари

Техник диагностикалашнинг атв конструкцияси ичига ўрнатилган воситалари