Tut ipak qurtining partenogenezi va androgenezi - Текстиль - Рефераты

Tut ipak qurtining partenogenezi va androgenezi

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

19.6728515625 KB

Tut ipak qurtining partenogenezi va androgenezi Hayvon turlarining ko’pchiligida jinslarning nisbati bir-biriga yaqin (1, 1) bo’ladi, ya’ni, ayni turga kiruvchi hayvonlar, naslining umumiy miqdori, odatda, yarmi urg’ochi va yarmi erkak bo’ladi. Shu bilan birga, qishloq ho’jaligida, ko’pincha, faqat biror xil jinsni ko’paytirish foydaliroq bo’ladi. Masalan, sutchilik xo’jaligida faqat urg’ochi buzoqlar, parrandachilikda - urg’ochi parrandalar tug’ilishi, asalarichilikda esa trutenlarning (erkak asalarilarning) kamroq chiqishi maqsadga muvofiqdir. Tut ipak qurtining erkaklari urg’ochilariga qaraganda anchagina seripak va hayotchan bo’ladi. XX asr boshlarida jinsni sun’iy yo’l bilan boshqarish muammosi biologiyaning muhim muammolaridan biri bo’lib qoladi bu muammo qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun katta nazariy va amaliy ahamiyatga ham egadir. Bu muammo hal etilganda pillachilik xo’jaligida faqat erkak ipak qurtlarini boqish imkoniyatiga ega va buning natijasida ortiqcha mehnat va oziq sarflanmagan holda mamlakatimizga 20-25 % qo’shimcha ipak mahsuloti bergan bo’lar edi. Ba’zi hashoratlarning (masalan, shiralar - bitlar, asalarilar va boshqalarning) urug’lanmagan tuxumlaridan ma’lum sharoitda batamom normal individlar rivojlanishi qadim zamonlardanoq ma’lum edi. Urug’lanmagan tuxumlarning bunday rivojlanishi sof, ya’ni partenogenetik rivojlanish, deb aniqlangan. Tut ipak qurtlarining urug’lanmagan tuxumlarining partenogenetik rivojlanishi tabiatda eng kam uchraydigan hodisadir.Ammo kuzatishlarning ko’rsatishicha, urug’lanmagan tuxumlar yadro bo’linishining dastlabki bosqichlarida rivojlanmay qoladi va faqat ayrim hollardagina tuxumdan qurt chiqishi bilan tamomlanadi. Urug’lanmagan tuxumlarni rivojlanishiga qo’zg’ovchi sabablari o’rganib, olimlar urug’lanmagan tuxumlarga qaynoq suv bilan ta’sir etish, ularni cho’tka

bilan ishqalash, har xil kislotalar bilan ishlash va boshqa yo’llar bilan tut ipak qurtlarida ham sun’iy partenogenez hosil qilganlar. Bunda tuxumlarning bir qismidan chiqqan qurtlar to pilla o’raguncha muvaffaqiyatli ravishda boqilgan. Partenogenetik rivojlanish yo’li bilan olingan qurtlarning hammasi urg’ochi qurtlar bo’lgan. Avvallari bu hodisa faqat nazariy ahamiyatga ega hisoblangan, chunki u tuxumning urug’lanish jarayonida spermatozoidning rolini ma’lum darajada ochib berishi mumkin. Tixomirov kashfiyotidan deyarli 50 yil o’tgandan keyin Yaponiya olimi X.Sato tut ipakqurtining kapalaklik bosqichigacha normal rivojlangan va hammasi erkak jinsidan bo’lgan urug’lanmagan tuxumlarni sun’iy yo’l bilan faollashtirish orqasida partenogenetik rivojlanuvchi qurtlar olganligini aytgan. Sato partenogenetik nasl olish usulini (retseptini) nashr ettirmagan. Shunday qilib, tut ipak qurtining urug’lanmagan tuxumlariga sun’iy yo’l bilan ta’sir etish orqali ham erkak, ham urg’ochi nasl olish mumkinligi ma’lum bo’lgan. Endi har ikkala jinsdan ko’plab etishtirish usulini ishlab chiqish, shuningdek, partenogenetik individlar hosil bo’lishining sitogenetik mexanizmini o’rganish ishlari qolgan edi. Ko’p yillab olib borilgan tadqiqotlar natijasida partenogenetik qurtlar paydo qilish usuli ishlab chiqilgan. Bu usul quyidagilardan iborat urug’lanmagan urg’ochi qurtlarning qorni yoriladi va ichi tuxumlar bilan liq to’la ovariollar chiqarib olinadi. Tuxumlarni tuxum naychalaridan-ovariollardan chiqarib olish uchun ular marlidan qilingan elakdan ezib o’tkaziladi. Ana shunday yo’l bilan olingan urug’lanmagan tuxumlar 18 minut mobaynida 46°C haroratli issiq suvga solib qo’yiladi, shundan keyin xona haroratidagi suv bilan tezgina yuviladi. Shu yo’l bilan faollantirilgan tuxumlardan 85% gacha partenogenetik qurt chiqadi, bu qurtlarning hammasi urg’ochi bo’lib, ular o’z onasining irsiy tabiatini aniq takrorlaydi. Sitologik tadqiqotlar harorat ta’siri natijasida, tuxum pronukleusining yo’naltiruvchi tanacha yadrosiga qo’shilishi yo’li bilan tuxum ichida o’z-o’zidan

urug’lanish jarayoni sodir bo’lishini ko’rsatdi. Ana shunday qo’shilish natijasida xromosomlar jufti tiklanadi va tuxumning embrioni normal ravishda rivojlana boshlaydi. Sun’iy partenogenez yo’li bilan faqat urg’ochi nasl etishtirish usuli katta nazariy ahamiyatga ega, chunki bu usul urug’lanish jarayonini oydinlashtirib beradi. Shu bilan birga, partenogenez yordamida tut ipak qurtlari irsiy belgilarining nasldan-naslga o’tishini o’rganish mumkin. Yuqorida aytib o’tilganidek, yoshi katta-kichik partenogenetik qurtlarning hammasi bir xildagi irsiyatga ega bo’ladi va o’z onasining irsiy belgilarini to’la takrorlaydi. Misol uchun, uchi to’mtok pilla o’raydigan biror zot qurtlar o’ragan pillalar orasida uchli (uchi ingichka) pillalar uchrab qolish hodisasi irsiy belgimi yoki yo’qmi ekanligini aniqlash kerak bo’lib qoldi deylik. Bu masalani hal qilish uchun shu zotdan urg’ochi jinsga kiruvchi uchi ingichka pilla olib, undan kapalak chiqarish kerak. Kapalak qornidan tuxumlarni siqib chiqarib, 46°C li issiq suvda 18 minut mobaynida ishlash lozim. Bunda urug’lanmagan tuxumlar rivojlana boshlaydi. Agar tuxumlarfaollantirilgandan keyin 36 - 48 soat o’tgach, diapauzadan ozod qilish uchun HCI bilan ishlansa, 10 kundan keyin ulardan partenogenetik qurtlar urg’ochi qurtlar chiqadi. Agar qurt boqish davri tamom bo’lgandan keyin bu urg’ochi qurtlarning hammasi uchi ingichka pilla o’rasa, bu belgi irsiy belgi bo’ladi. SANIISHda pillalarda uchraydigan nuqsonlar (qora pachoqlarning) hamma turi irsiy belgimi yoki yo’qmi ekanligini aniqlashga doir ana shunday ishlar qilib o’tkazilgan edi. Qo’shaloq pillalar paydo bo’lish hodisasi irsiy belgi emasligi aniqlangan. Qo’shaloq pillalar sonining ko’p-oz bo’lishi zotga borliq bo’lmay, balki pilla o’rash sharoitiga borliq, ammo uchi ingichkalik, pillalarning uchlari g’alvirak bo’lib qolishi esa irsiy belgidir. Bir xil seleksiya materiali bilan va bir xil sharoitda boqilgan partenogenetik nasl ham seleksiya qilinayotgan zotning bir tekis chiqish darajasini aniqlash uchun o’lchov bo’lishi mumkin va hokazo. Biroq sun’iy partenogenezdan sanoatda foydalanib bo’lmadi, chunki urg’ochi nasllar erkaklariga qaraganda kam ipak beradi.

Faqat erkak nasl yetishtirish uchun B. A. Astaurov, keyinroq V. A. Strunnikovlar tomonidan androgenetik nasl olish usuli, ishlab chiqildi va takomillashtirildi. Androgenez deb rivojlanishning shunday yo’liga aytiladiki, bunda urug’langan tuxum o’zining ovoplazmasi ishtirokida va ikkita spermatozoid yadrosining qo’shilishi natijasida rivojlanadi. Tuxum yadrosi urug’lanish jarayonida qatnashmaydi. Androgenetik erkak nasl olish usuli tuxumga ikki tomonlama ta’sir ko’rsatishdan iborat. Birinchi ta’sir urg’ochi nasl yadrosini rivojlanishdan to’xtatib turishga qaratilgan bo’lib, buning uchun yadro moddasining reduksiya jarayoni vaqtincha to’xtatib qo’yiladi. Bunday ta’sir urg’ochi kapalak tanasidagi tuxumlarni ma’lum kuchga ega bo’lgan x-nurlar bilan nurlash va shundan keyin kapalaklar qo’yib bo’lgan urug’langan tuxumlarni havo harorati 40°C bo’lgan joyda 60 daqiqa mobaynida termoaktivlashdan iboratdir. Termoaktivlash ishining boshlanishi urug’langan tuxumlarning issiqqa eng sezgir bo’lgan davriga juda ham tug’ri kelishi kerak. Bu davr tuxum qo’yilib bo’lgandan keyin 23°C haroratda rivojlanish vaqtida 100 daqiqadan so’ng boshlanadi. Tuxumlar rivojlanayotgan vaqtda harorat 1°C oshirilsa yoki kamaytirilsa, tuxumlarning sezgirlik davri, shunga muvofiq ravishda, 10 daqiqa oldin yoki keyin boshlanadi. Ikkinchi ta’sir ikkita spermatozoid boshchalarini qo’shilish uchun ko’zg’atib qo’yishdan iborat. Ikkinchi ta’sir ham issiqlik ta’siri bo’lib, bu birinchi ta’sirdan keyinoq, havo harorati 36°C bo’lgan joyda 145 daqiqa mobaynida amalga oshiriladi. Ikkinchi issiqlik ta’siri davri normal rivojlanayotgan tuxumlarning kariogamiy davri bilan bir vaqtga to’g’ri kelishi kerak. Ana shunday usuldan foydalanilganda androgenetik qurtlar soni tajriba uchun olingan tuxumlar miqdorining 18% iga to’g’ri keladi. Ko’p miqdor androgenetik qurtlarni tahlil qilish bularning hammasi o’z otalarining belgilarini to’la-to’kis takrorlaydigan erkak qurtlar ekanligini ko’rsatdi.

Androgenetik qurtlarni normal (zigotik) qurtlardan aniqroq farq qilib olish uchun «aojika» degan Yaponiya zotidan foydalaniladi. Bu zotlar tuxumdan chiqqan qurtlarining rangi sariq bo’lishi bilan boshqa barcha zotlardan farq qiladi. Bu belgi retsessiv hisoblanadi, ya’ni ham erkak, ham urg’ochi kapalak «aojika» zotidan bo’lgandagina bu belgi naslda ko’rinadi Aojika zotining kapalagi boshqa zotlar kapalagi bilan cha’tishtirilganda tuxumdan faqat odatdagi qora rangli qurtlar chiqadi. Agar x-nurlar bilan nurlangan biror zotning urg’ochi kapalaklari aojika zotidan bo’lgan erkak kapalaklar bilan urug’lantirilsa va yuqorida ko’rsatilgan usul bilan termoaktivlansa, tuxumdan (qora o’rniga) faqat sariqqurtlar chiqadi va ularning hammasi erkak bo’ladi. Sariq rangli va faqat erkak qurtlarning paydo bo’lishi tuxumlar yadrosi aojika zotiga kiruvchi erkak qurtning ikkita spermatozoidining qo’shilishi yo’li bilan hosil bo’lganligini ko’rsatadi, chunki normal urug’lanishda rangi qora va har ikkala jinsga kiruvchi qurtlar paydo bo’lishi kerakli. Androgenezni isbotlash uchun sariq rangdan boshqa belgilardan, urug’ning xira oqrangli, gemolimfaning rangsiz bo’lishi va boshqalardan ham foydalaniladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan belgilarning hammasidan alohida-alohida yoki bir yo’la birga foydalanilganda androgenetik qurtlarda doim o’z otalarining belgilari ko’rinadi va ularning hammasi erkak qurtlar bo’ladi. 1957 yili Astaurov va Ostryakova-Varshaverlar yovvoyi ipak qurti Votvux mandarina bilan Votvux mori zotlarni chatishtirib birinchi marta to’la-to’kis androgenez zot olganlar. Yovvoyi ipak qurti Votvux mandarina tut ipak qurtidan katta-kichikligi, rangi hamda qurtlari, g’umbaklari, kapalaklari va pillalarining tashqi ko’rinishi bilan juda katta farq qiladi. Yovvoyi ipak qurtining urg’ochilari tut ipak qurtining erkaklari bilan chatishtirilganda hosil bo’lgan oddiy (androgenetik bo’lmagan) duragayla har ikkala ota-onaning (erkak urg’ochining) belgilarini qabul qiladi va ikki jinsli bo’ladi. Erkak tut ipak qurtining spermatozoidlari bilan urug’langan yovvoyi ipak qurtining urg’ochilari yangigina qo’ygan tuxumlariga issiq ta’sir

ettirilganda ma’lum miqdor androgenetik erkak qurtlar paydo bo’lgan. Garchi bu erkak qurtlar yovvoyi ipak qurti tuxumidan chiqqan bo’lsa ham, ularning qurtlik bosqichidan to pillasigacha bo’lgan hamma belgilari tut ipak qurtiga taalluqli edi. Olingan natijalar urug’lanish mexanizmi va tur belgilarining nasldan-naslga berilishida yadro va sitoplazmaning nisbiy ro’lini bilib olish uchun katta ilmiy ahamiyatga egadir. Androgenezni tekshirish tut ipak qurtining androgenetik erkaklari o’z- o’zidan urug’lanishining salbiy ta’siri oqibatida ularning hayot faoliyati past bo’lishini ko’rsatdi. Bu hodisaning oldini olish uchun ham androgenetik duragaylar hosil qilingan, bu duragaylar bir vaqtning o’zida bitta urg’ochi va ikkita erkak jinsdan paydo bo’lgan (urg’ochi jins naslini faqat ovoplazmaga bergan, yadroning bo’linishi esa ikki jinsli ikkita smermatozoidlarning qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan), Androgenez usuli takomillashtirilgan bo’lishiga qaramay, androgenetik erkak jinslarning chiqish foizi nisbatan kam (20-30%), ularni olish juda qiyin va nurlash manbalari(maxsus rentgen qurilmalari va boshqalar) bo’lishi lozimligidan hozirgi vaqtda ulardan sanoatda foydalanib bo’lmaydi. Ammo yuqorida aytib o’tilganidek, androgenez ulkan ilmiy ahamiyatga ega. Belgilarning nasldan-naslga o’tishida yadro va sitoplazmaning ro’lini o’rganishdan tashqari, androgenez yordamida jinsiy hujayralar yadrosi hamda sitoplazmasini birlamchi nurlash (radiatsiya) orqali zararlanishning nisbiy foydasi to’g’risidagi masala ham aniqlangan. Ipakchilikda keng foydalanish uchun erkak nasl yetishtirish masalasi hozirgi vaqtda boshqacha yo’l bilan, ya’ni tut ipak qurtlarining tuxumlik va qurtlik stadiyalarida jinsiga qarab belgilab (nishonlab) qo’yilgan zotlarini chiqarish yo’li bilan hal qilingan. Tuxumlarni ionlovchi nurlar bilan nurlash yordamida yarmi oq rangli, qolgan yarmi esa odatdagicha, bo’z-kul rang tuxumlar olingan. Bu tuxumdan chiqarilgan qurtlarni alohida-alohida boqish natijasida oq rangli tuxumdan chiqan qurtlarning hammasi erkak, kulrang tuxumdan chiqqan qurtlar esa urg’ochi

ekanligi aniqlangan. Bu tuxumlar ustida olib borilgan seleksiya ishlari natijasida tut ipak qurtining tuxumlik bosqichida jinsi belgilab qo’yilgan yangi zotlari yetiltirilganki, bular serhosilligi va hayotchanligi bilan farq qiladi. Jinsi bo’yicha belgilab qo’yilgan tuxumlarni urug’ zavodlarda qishdayoqhali qurt boqish davri boshlanmasdan ilgariyoq, erkak va urg’ochilarga ajratsa bo’ladi. Bu jarayonni mexanizatsiyalashtirish ham mumkin. Shuningdek, qurtlik bosqichida jinsi bo’yicha belgilab qo’yilgan zotlar ham etishtirilgan, bu zotlar urg’ochi qurtlarining rangi odatdagidek (maskali oq va yarim oysimon dog’liligi), erkaklari esa maskasiz xira oq va yarim oysimon dog’sizligi bilan farq qiladi. Qurtlik bosqichida jinsi bo’yicha belgilab qo’yilgan zotlarning noqulayligi shundaki, bu qurtlarni uchinchi yoshdan ilgari, ya’ni qurtlar pigmentatsiyasi ko’rinadigan bo’lmasdan oldin jinslariga qarab ajratib bo’lmaydi. Qurtlarni urug’lik bosqichida, shuningdek, qurtlik bosqichida jinslarga ajratish va erkak hamda urg’ochi qurtlarni alohida-alohida boqish naslchilik ishida va urug’chilikda duragay urug’lar etishtirishni anchagina osonlashtiradi hamda naslchilikda va sanoatda tayyorlanadigan duragay urug’ning sifatini yaxshilaydi, sanoat sharoitida faqat erkak qurtlarni boqish esa hech qanday ortiqcha mehnat va oziq sarflamagan holda davlatga 25% ga yaqin qo’shimcha ipak beradi.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1.Tut ipak qurtlari urg’ochi va erkak kapalaklarining hayotchanligi va hosildorligi jihatdan birbiridan qanday farq qiladi? 2.Tut ipak qurtlari jinsini sun’iy yo’l bilan boshqarish to’g’risidagi masalani hal qilish qanday amaliy ahamiyatga ega bo’lishi mumkin? 3.Tut ipak qurtlari tuxumidan qanday qilib faqat urg’ochi nasl olish mumkin? 4.Androgenetik erkak qurtlar olishning qanday usuli bor? 5.Partenogenetik urg’ochi va androgenetik erkak qurtlar paydo bo’lishining sitologik manzarasini aytib bering. 6.Tut ipak qurtining jinsi bo’yicha belgilab qo’yilgan zotlari nimalar bilan farq qiladi va ulardan foydalanish istiqbollari qanday?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M.Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son,.

Похожие

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari

Tut ipak qurtining nafas olish tizimi. Tut ipak qurtining muskullari

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari

Tut ipak qurtining rivojlanish bosqichlari

Tut ipak qurtining tashqi tuzilishi