Tut ipak qurti tanasida oziqani parchalanishi va o’zlashtirilishi - Текстиль - Рефераты

Tut ipak qurti tanasida oziqani parchalanishi va o’zlashtirilishi

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

20.1630859375 KB

Tut ipak qurti tanasida oziqani parchalanishi va o’zlashtirilishi Qurt tanasiga tut bargi tarkibidan kiradigan asosiy oziq moddalar: oqsillar, yog’lar va uglevodlar hisoblanadi. Biroq barg tarkibida moddalarning bevosita o’zlashtirib bo’lmaydigan shakllari bor. Ovqat hazm qilish vaqtida bargning murakkab organik moddalari sekin-asta yoki tezda oddiy moddalarga parchalanadi, bu moddalarni qurt organlari va hujayralari o’zlashtiradi. Bunday parchalanish ichakka kelib tushgan maxsus moddalarning ta’siri natijasida ro’y beradi. Bu moddalar ichak shirasi tarkibiga kirib, fermentlar deb ataladi va ularni ichak o’rta qismi devorining hujayralari ishlab chiqaradi. Fermentlar – bular moddalar almashinuvi natijasida yuzaga keladigan biokimyoviy reaksiyalarda katalizatorlik va tezlatuvchilik vazifasini o’taydi. Bu organik moddalar hayvonlar, o’simliklar va mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladi. Fermentlar biokimyoviy reaksiyalarni tezlatibgina qolmasdan, balki ularni hosil qilishi ham mumkin. Ular moddalar almashinuvida va hayotiy hodisalarda muhim ro’l o’ynaydi. Fermentlar o’ziga xos xarakterga ega, ya’ni har bir ferment faqatgina ma’lum biokimyoviy reaksiyalarning borishini tezlashtiradi . Bir kislota (masalan, sulfat kislota) yordamida oqsil, uglevod va yog’larni parchalash mumkin. Fermentlarning o’ziga xosligi shundaki, agar ferment oqsilni parchalay olsa, yog’larga yoki uglevodlarga ta’sir etmaydi. Fermentlarning spetsializatsiyaligi yana murakkablashib boradi: har bir guruh uchun masalan, oqsil birikmalari uchun alohida ferment mavjud. Shu bilan birga bular turli xil moddalarda bir turdagi reaksiyani hosil qiladigan fermentlar ham bor. Masalan, faqat N 2 yoki N 2 O guruhini parchalaydigan ferment. Fermentlarning spetsifikligining chegaralanganligi ularning turli-tuman bo’lishiga olib kelgan. Hozirgi vaqtda tirik organizmlarda 700 dan ortiqroq fermentlar borligi hisoblangan, shu bilan birga ko’pgina fermentlar topilmagan. Fermentlarning bunday ko’p bo’lishi shu bilan ham tushuntiriladiki, moddalarning bir shakldan ikkinchisiga aylanishining kimyoviy jarayonlari ichak va uning devorlaridagina

emas, balki tananing hamma organ va to’qimalarida, organizmning har bir hujayrasida ham boradi. Fermentlarning bir qismi hujayradan tashqarida ta’sir etadi. Masalan, oshqozon shirasi yoki gemolimfa orqali, boshqalari esa hujayralarning ichida ta’sir etadi, bunday fermentlar esa ko’proq uchraydi. U yoki bu fermentlarning bo’lishi organizmlarning tur xususiyatiga, mazkur tur hayvon, o’simlik yoki mikroorganizmlarga xos bo’lgan moddalar almashinuvining turi va xarakteriga bog’liq. Fermentlarning yana bir xususiyati shundaki, ular ishtirokida o’tayotgan reaksiyalar faqatgina birmuncha tez o’tmasdan, balki bunda fermentlarsiz bo’ladigan reaksiyalarga qaraganda kam energiya ham sarf bo’ladi. Masalan, oqsillarni aminokislotalargacha parchalash uchun ular 25% li sulfat kislota bilan birga taxminan bir sutka davomida qaynatiladi, tripsin yordamida esa yuqoridagi natijaga (37 0 C da) bir necha soatda erishiladi. Fermentlar ta’sirining kuchli ekanligini quyidagi misolda ham ko’rish mumkin. Katalizning bitta molekulasi bir minutda 0 0 da suvning 2600 000 molekulasini parchalaydi. Fermentlar faolligi ular ishtirok etayotgan sharoitdagi qator omillarga bog’liq. Avvalo, fermentlar faolligini oshirish ferment ishtirok etayotgan muhitdagi vodorod ionlarining konsentratsiyasiga bog’liq. Shu bilan birga har bir ferment uchun pH ning optimal kattaligi xarakterlidir. Fermentli reaksiyalarning tezligi harorat sharoitiga qarab ham o’zgaradi. Harorat ko’tarilgan sari reaksiyaning tezligi ham oshib boradi, lekin bu ma’lum bir eng yuqori chegaragacha boradi; bunda harorat optimal darajagacha ko’tariladi. Haroratning bundan keyingi ko’tarilishida reaksiyaning tezligi pasayadi, yuqori nuqtaga yetganda esa fermentlar ta’sir etmay qoladi. Bu shu bilan isbotlanadiki, harorat bir vaqtning o’zida ikki jarayonda ishtirok etadi, bir tomondan haroratning ko’tarilishi reaksiyani tezlashtirsa, ikkinchi tomondan fermentlarning parchalanishini tezlashtiradi, chunki ular tez qiziydi. Bu biokimyoviy qonuniyat qurtlari bahorda va, ayniqsa, kuzda boqish vaqtida haroratning ko’tarilishi qurtlarning qattiq shikastlanishi, ular hayot

faoliyatining pasayishi, kasal va nobud bo’lishiga olib kelishini aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, fermentlar faoliyatini tezlashtiruvchi qator maxsus aktivatorlar bor, bular bilan birga, fermentlar faoliyatini sekinlashtiruvchi moddalar – ingibitorlar ham bor. Kichik dozada radioaktiv nurlash fermentlar faoliyatini faollashtiradi, deyishga asos bor. Fermentlar ta’siri vitamin va gormonlar ta’siri bilan bevosita bog’liq. Ayniqsa, fermentlar vitaminlar bilan mustahkam bog’langan, ya’ni vitaminlar ko’pgina hollarda fermentlarning faol guruhini tashkil etib, to’g’ridan – to’g’ri ular tarkibiga kiradi. Moddalarning bu uch gruppasi (bulardan tashqari organizmda o’stiruvchi moddalar, mikroelementlar va boshqalar bor bo’lsa ham) organizmda sodir bo’ladigan jarayonlarning asosiy boshqaruvchilari hisoblanadi. Bu moddalar orasida anchagina farq bor. Fermentlar asosan oqsil moddalardan iborat bo’lib, bu har bir hujayrada ishlanib chiqib, mazkur hujayraning ichida yoki tashqarisida ta’sir qiladi. Gormonlar ham oqsil moddalardir, lekin ma’lum organlarda sintezlanib, ulardan tashqarida ta’sir etadi. Vitaminlar oqsilsiz birikmalar bo’lib, organizmning ichida sintezlanmaydi, (kamdan-kam hollarda sintezlanishi ham mumkin) ular organizmga tashqaridan kirishi kerak. O’rta ichakka tushgan oziq massasi tut bargining mayda bo’lakchalaridan iborat. Bu bo’lakchalarning cheti buzilgan hujayralardan iborat, bo’lakchaning qolgan massasi esa bargning shikastlanmagan butun hujayralaridir. Parchalangan hujayralardan oziq moddalari va suv nisbatan osonlikcha olinishi mumkin, lekin asosiy massani shikastlanmagan hujayralar tashkil etadi, shuning uchun oshqozon shirasining birinchi vazifasi barg hujayrasidagi tirik protoplazmani o’ldirish hisoblanadi. So’ngra hujayradan suv tortib olinish, bu hujayradagi organik va anorganik moddalar erish va parchalanish, eng keyin esa oziq moddalari bo’lgan eritmani ichak tomonidan so’rib olinish jarayoni yuz beradi. Bu hamma vazifalarni bajarish uchun ichak shirasida juda ko’p fermentlar va boshqa katalizator moddalar bo’ladi. Shu bilan birga ovqat hazm bo’lish jarayonida barg hujayrasidagi

fermentlar ham ishtirok etadi; protoplazma buzilgandan keyin uning faoliyati aktivlashadi. Bunda avtoliz hodisasi ro’y beradi, ya’ni hujayrada normal hayot faoliyatidaligiga qaraganda organik moddalar fermentlar ta’sirida ko’proq parchalanadi. Shunday qilib, ovqat hazm qilish – oshqozon shirasidagi va hujayraning o’zidagi moddalar ta’sirida bo’ladigan jarayonlarning murakkab kompleksidir. Bu moddalar alohida yoki birgalikda ta’sir etishi mumkin. Bu ta’sirlar qo’shilganda hujayradagi asosiy organik birikmalar (hujayra qobig’i ham kiradi) hisoblangan oqsil, uglevod va yog’lar parchalanadi. Bu organik birikmalarning parchalanishi uchun oshqozon shirasida ularga muvofiq keladigan uch guruh fermentlar bor. Bular proteaza oqsil moddalariga, karbogidraza– uglevod birikmalariga ta’sir etuvchi va lipaza – yog’larni parchalovchi moddalardir. Har bir guruhda ko’p sondagi fermentlar bor. Bu fermentlarning hammasi gidrolitik ta’sir etadi, ya’ni murakkab moddalarni suv molekulasi ishtirokida birmuncha oddiy moddalarga parchalaydi. Bularning hammasi qurt oshqozon shirasi yuqori ishqorli muhit sharoitida bo’lganda ta’sir etadi, pH qator sharoitga bog’liq holda 8,5 dan 10,0 gacha o’zgarib turadi. Oqsil moddalar ovqat hazm bo’lish jarayonida dastlab yirik aminokislotali birikmalar – peptonlarga, so’ngra peptonla aminokislotalargacha parchalanadi, aminokislotalar esa suvda ichak devori so’ra oladigan eritmagacha eriydi. Bunday parchalanish uglevod birikmalarida ham yuz beradi: murakkab saxaridlar (polisaxaridlarga masalan, kraxmal kiradi) fermentlar ta’sirida disaxaridlarga va monosaxaridlarga parchalanadi, monosaxarid esa erigan holda ichak tomonidan so’rib olinadi. Yog’lar spirtlarga va kislotalarga parchalanadi. Yog’larning parchalanishida lipaza (to’g’rirog’i, esteraza) guruhiga kiruvchi, barg tarkibidagi fermentlar ko’proq ishtirok etishi mumkin . Parchalanishning hamma mahsulotlari mineral tuzlar va vitaminlar bilan birga eritma holda ichakning devori orqali o’tadi. Bu yerda eritmaning bir qismi ichak devorining hujayralari qavati uchun qoladi, bir qismi esa keyingi o’zgarishlarga uchraydi, ya’ni eng oddiy organik birikmalarga parchalanadi (bu

ikki jarayon bevosita ichakning hujayrali qavatida boradi), so’ngra ichak devoridan doimo oqib o’tuvchi gemolimfaga o’tadi. O’rta ichakda oziq massasi yarim suyuq holda bo’ladi, shunday holda sekinasta taxlam- taxlam bo’lib orqa ichakka o’tadi. Ingichka va yo’g’on ichaklarda (orqa ichakning oldingi va o’rta qismi) qisilish ro’y beradi. Buning natijasida oziq massasidan suyuq qism ajraladi va o’rta ichakka qaytib keladi, bu suyuq qismdagi oziq moddalari qayta hazm bo’ladi va so’riladi. Suyuq oziq massasining bir qismi ingichka va yo’g’on ichak devorlari orqali so’rilishi mumkin. Oziq massasini siqib chiqarilgandan keyingi qoldiqqa Malpigiev naylarining ajratmalari qo’shiladi. Bular ingichka ichakka tushib ekskrementga aylanadi. Yo’g’on ichakning baquvvat muskullari ta’sirida ular uzunasiga ketgan kichkina o’yiqli silindrsimon bo’ladilar. Ovqat hazm qilish normal borganda ekskrement bir oz yashil dog’li qora tusga ega bo’ladi. Ekskrementda ko’p miqdorda hazm bo’lmagan tut bargi hujayralari bo’ladi. Demak, qurt bargdagi oziq moddalardan to’laligicha foydalana olmaydi. Shu bilan birga qurt bargning hamma qismini yemaydi. Yeyilmagan oziq, qurtning ayniqsa, dastlabki to’rt yoshida ko’p qoladi. Yeyilmagan oziq miqdoriga qarab, bargning yemishligi aniqlanadi. Qurtning har xil yoshda oziqni yaxshi yeyishemasligi bargning xususiyatiga: yetilganligiga, kimyoviy tarkibi va ayniqsa, undagi namning miqdoriga bog’liq. Kichik yoshdagi qurtlar yetilgan dag’al bargni endigina yozilgan sersuv, nozik barglarga nisbatan qiyinlik bilan yeydi . Bargning sersuvligi uning qurt uchun yaxshi oziq bo’lishida katta ahamiyatga ega. Buni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. 7-jadval. Barg yo’qotgan suv (% hisobida) Bargning yemishligiga (% hisobida) Yangi uzilgan barg 100 10,0 90 20,0 58 30,0 39

Yangi uzilgan barg 30 minutdan keyin qurtga berilganda 10% namligini, bir soatdan keyin berilganda esa 15% namligini yo’qotgan bo’ladi. Shunga muvofiq uning emishligi ham kamayadi. Bargdagi suvning miqdori u etilgan sari kamayib boradi: bahorda qurt boqish davrida endigina yozilgan bargda 75-80% suv bo’ladi, qurt 5-yoshga o’tganda, ya’ni taxminan 25 kundan keyin 68-70% suv qoladi. Bu ilgarigi namlikdan 7-10% kamdir. Bu qurt dastlabki ikki yoshida o’ziga berilgan oziqning faqat 15-30% ini eyishini, uchinchi yoshda 35% ini va hatto beshinchi yoshda 80% ini yeyishini ko’rsatdi. Qurt yegan bargdagi oziq moddalari o’zlashtiriladigan oziq deyiladi. Biz yuqorida aytib o’tganimizdek, hamma moddalar ham o’zlashmaydi. Qurt yegan bargdagi moddalarning ko’p qismini o’zlashtira olmaydi, chunki u kletchatkadan tuzilgan hujayra qobig’ini parchalay olmaydi. Oshqozon shirasida hujayra qobig’ini parchalay oladigan fermentlar yo’q. Bargni kemirganda parchalaynmagan hujayraning ayrim qismlaridan oziq moddalar so’rib olinadi. Bunda oshqozon shirasi parchalanmagan mexanik kletchatkadan qisman o’tib, protoplazmani buzadi va hujayradagi organik va mineral birikmalarni so’rib oladi. Umuman olganda, ko’p sondagi hujayralar qolib ketadi, qurt bu hujayralardan hech narsani so’rib olmaydi. Buning sababi hali aniqlanmagan. Bundan tashqari, qurt hujayralardan so’rib olingan hamma moddalardan foydalana olmasligi mumkin. Qurt rivojlanishining hamma bosqichlarida moddalar almashinuvining xarakteri o’zgaradi hamda ichak epiteliysi suyuq ovqat massasidagi hamma moddalarni so’rib ololmaydi. Masalan, 5-yoshda, ipak to’planish vaqtida azotli birikmalar ko’proq o’zlashtiriladi boshqa moddalar esa kamroq o’zlashtiriladi. Oziq o’zlashtirish darajasining o’zgarib turishi shu bilan isbotlanadiki, qurtlar

katta yoshdaligida bargning birmuncha yirik bo’laklarini kemiradi, demak, buzilgan hujayralar ko’proq qoladi, bulardan esa oziq moddalari so’rib olinmaydi. Umuman olganda, qurt barg tarkibidagi oziq moddalarning 50% dan ortiq bo’lmagan qismini o’zlashtiradi, qolgan qismi esa biror shaklda ekskriment bilan tashqariga chiqarib yuboriladi. Ovqatdan oziq moddalarini qabul qilish va uning xususiyati oshqozon shirasidagi pH miqdoriga bog’liq. Bu esa qurt yashayotgan sharoitga – haroratga, havoning nisbiy namligiga, oziqning miqdori va sifatiga qurtlarning har xil yoshdagi holatiga bog’liq ravishda o’zgaradi; kasal qurtlarda bu ko’rsatkich o’zgaradi .

O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1.Fermentlar nima va ularning ovqat hazm qilishdagi ro’li :tut bargidagi avtolizning ovqat hazm qilishdagi ahamiyati. 2.Tut ipak qurti ichagini orqa qismining tuzilishi va vazifasi. 3.Tut ipak qurti ichagidagi ovqat qanday suriladi, ipak qurti uchun zarur bo’lgan oziq moddalar qaysi qismda va qanday qilib so’riladi? 4.Tut ipak qurti ichagi bargdagi oziq moddalarning to’la so’rib olinmasligiga sabab nima? 5.Tut ipak qurti ichagida moddalar almashinuvi nima? Organik (tirik ) va anorganik (o’lik) organizmlardagi moddalar almashinuvining farqi, fizikaviy , kimyoviy va mexanik jarayonlarning kompleksi. 6.Tut ipak qurti ichagida murakkab oqsil moddalarning, uglevod va yog’ birikmalarining ichak tomonidan so’riladigan tarkibiy qismlarga parchalanishi. 7.Oziq tarkibiga kiruvchi asosiy elementlar va ularning tut ipak qurti organizmi tomonidan o’zlashtirilishi : tut ipak qurti yoshiga qarab oziqni o’zlashtirishning zarurligi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M.Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son,.

Похожие

Tut ipak qurti embriologiyasi. Tut ipak qurti tuxumdonining tuzilishi va rivojlanishi. Tut ipak qurti urug’donining tuzilishi va rivojlanishi

Tut ipak qurtining urug’lanish. Tut ipak qurti tuxumining tashqi ko’rinishi va tuzilishi

Tut ipak qurti tuxumida embrionning hosil bo’lishi, rivojlanishi va davrlari

Tut ipak qurtining qon aylanish tizimi. Tut ipak qurti qonini tarkibiy tuzilishi va tanada qon aylanish jarayoni

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari