Tikuv mashinalarida baxya hosil qilish jarayonlari

Tikuv mashinalarida baxya hosil qilish jarayonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Tikuv mashinalarida baxya hosil qilish jarayonlari Режа: 1. Matoni igna bilan teshish jarayoni; 2. Igna ipini mato orasidan o’tish jarayoni; 3. Igna ipidan halqa hosil qilish jarayoni; 4. Igna ipidan hosil bo’lgan halqaga halqa iluvchini kiritish jarayoni; 5. Ignani matodan qaytib chiqish jarayoni; 6. Tikilayotgan matoni siljish jarayoni; 7. Bahyani oxirgi halqasini hosil qilish va uni igna harakat chiziQiga keltirish jarayoni; 8. Avvalgi bahyani oxirgi halqasiga ignani kiritish jarayoni; 9. Avvalgi bahya halqalarini tashlash jarayoni; 10. Bahyani tortish jarayoni.

1. Halqa bahyali tikuv mashinalarida bahya hosil qilish jarayonlari Trikotaj mahsulotlarini (buyumlarini) tikishda eng ko’p qo’llaniladigan halqali bahya mashinalarida bahya hosil qilish jarayonini ko’rib chiqamiz. Bahya hosil qilishni asosiy jarayonlari barcha tikuv mashinalari uchun umumiy hisoblanadi. Halqa bahyali mashinalarda bahya hosil qilish jarayoni 10 laxzadan iborat. Halqa bahyali mashinalarda bahya hosil qilish jarayoni quyidagi ketma- ketlikdan iborat: 1. Matoni igna bilan teshish jarayoni Dastlab, tikilayotgan matoni igna bilan teshishda igna «e» strelka yo’nalishi bo’yicha harakatlanib (Rasm. 5.1.1.), uni orasidan igna ipini o’tkazish uchun, mato iplarini suradi. Igna mato iplarini shunday surish kerakki, bunda u iplarga shikast etkazib qo’ymasligi kerak. Igna matoga o’tayotib matoni qarshilik kuchi R ni engib o’tadi. Bu kuch matoni hossalariga, aniqrogi uni bikirlik xususiyatlari va mato bilan igna orasidagi ishqalanish koeffitsientiga bogliq. Koeffitsient «m» ni R kuchga hosilasi ishqalanish kuchi T ni beradi. R kuchni ikkita kuchlarga ajratish mumkin: ulardan biri Q mato bo’ylab yo’nalgan, ikkinchisi S igna harakati yo’nalishi bo’yicha yo’nalgan. Q kuch mato iplarini itarishga intiladi, S kuch esa matoni igna plastinkasini tirqishga tushirishga harakat qiladi. S kuch igna uchi bilan iplarni Qijimlash va titishi natijasida matoga shikast etkazishi mumkin. Shu boisdan Q kuch ijobiy hisoblanadi, chunki ignani matoga kirishiga yordam beradi, S kuch esa. igna uchi bilan iplarni gijimlab, titishi natijasida matoga shikast etkazishi mumkin.

Shu boisdan Q kuch ijobiy hisoblanadi, chunki ignani matoga kirishiga yordam beradi. S kuch esa tikilayotgan matoga nisbatan salbiy hisoblanadi. 1- rasm asosida Q va S kuchlarni quyidagi formulalar yordamida aniqlash mumkin: Q - R sos  S - P sin  -  igna uchi burchagini yarmi. Formulalardan ko’rinib turibdiki,  burchak qancha kichik bo’lsa, shunga ko’ra ijobiy Q kuch ko’proq va salbiy S kuch kamroq bo’ladi. Igna uchi burchagi igna qalinligiga va igna uchi uzunligiga bog`liq. Igna uchi burchagini quyidagi tenglamadan aniqlash mumkin: tg  - d /2h bunda: d - igna diametri, h - igna uchini uzunligi. Odatda igna diametrini kamaytirib igna uchi burchagini kamaytirish mumkin. Ammo bunda prorubka hosil bo’lmasligi uchun igna diametri tikilayotgan mato bilan bog`liq holda tanlanadi.

Igna uchi uzunligi kattalashgan sari ignani salx yurishi oshadi va ignani mustahkamligi kamayadi. Shuning uchun igna uchini uzaytirib,  burchakni kamaytirish noto’gri. Igna bilan matoni 1 - igna, 2 – mato, 3 – igna plastinkasi Rasm. .1. Matoni igna bilan teshish jarayoni teshish jarayonini yaxshilash uchun, R kuchni doimiy bir xilda bo’lmasligini e’tiborga olish kerak. Igna matoga kirgan sari R kuch kattalashadi. Buni asosida igna uchini oxiridagi burchakni kattaroq va ko’zchaga yaqinlashgan sari kichrayishi kerakligi ma’lum bo’ladi. Bundan kelib chiqib, ikki burchakli uchlangan ignalar qo’llaniladi. Ulardan, biri katta burchakligini (-30) uch qismida va kichik burchagini (-18) ko’zchaga yaqinroq joyda qilinadi. Shunday qilib, ikki burchakli igna qo’llansa, igna uchini uzunligi kamayadi va uni mustahkamligi ortadi. Igna bilan mato orasida ishqalanish kuchi T ni kamaytirish uchun ishqalanish koeffitsientini kamaytirish zarur. Buning uchun igna uchi yaxshilab silliqlanadi va yog yoki emul ь siya bilan moylanadi. Yuqorida aytilganidek, igna matoni teshayotganda S kuch igna plastinkasini tirqishda matoni bukishga intiladi. Bukilish kattaligiga materialni bikirlik,

cho’ziluvchanlik xususiyatlari va igna plastinkasini tirqishni o’lchami ta’sir qiladi. Igna iplarni surib, ularni igna plastinkasi tirqishini chet qismlariga qisadi. Agar igna bilan tirqish chet qismlari orasidagi masofa uncha katta bo’lmasa, unda igna va tirqish orasida qolgan mato iplari uziladi. Igna va tirqish chet qismlari orasidagi masofa qancha kichik bo’lsa, mato iplari shuncha tez uziladi. Igna tirqishi kattalashishi bilan, ignani pastga harakati davomida mato iplariga surilish imkoniyati bo’ladi. Bundan tashqari igna tirqishi ustida mato, lapka bilan igna plastinkasiga qisilmaydi. Shuning uchun tirqish qancha katta bo’lsa, mato igna ta’siridan har tarafga shuncha oson suriladi. Bularni hammasi iplarini shikastlanish ehtimolini kamaytiradi. Matoni shikastlanishi ignani qanday o’rnatishga ham bogliq. Igna tirqishni o’rtasiga o’rnatilishi kerak. 2. Igna ipini mato orasidan o’tkazish jarayoni Bahya hosil qilishni bu operatsiyasini bajarishda, matoga tushayotgan igna, unga taxtlangan ipni jarayoni bajarish uchun zarur bo’lgan kattalikka olib o’tadi. Bu uzunlikdagi ip igna ko’zchasini mato ostiga tushish chuqurligi Y va material qalinligi B dan ikki marta ortiq (Rasm 5..). Bahya hosil qilish jarayonini davom etishi uchun zarur bo’ladigan ip miqdorini ta’minlaydigan e kattalik mashina konstruktsiyasiga, igna va halqa iluvchilarini o’zaro joylashuviga, ularni o’lchamlari va harakat traektoriyalariga bog`liq. Igna bilan mato orasidan olib o’tiladigan ipni umumiy uzunligi D quyidagiga teng:

D = 2 Y + 2V + t bunda: t - igna qalinligi Bu ip uzunligi tortilgan bahya ipi uzunligidan bir necha martda ko’p bo’ladi. Buning natijasida ipni har bir qismi mato va igna ko’zchasi orasidan bir necha marotaba o’tadi. Masalan, uch ipli overlok bahyani trikotajda (yuklama glad) hosil qilish uchun, chok chastotasi 23 ta bahya bo’lganda, bahyadagi tortilgan ip uzunligi 4 mm ga teng bo’ladi, ya’ni ipni o’sha biror qismi mato orasidan 6 marta o’tkaziladi. Mato va igna ko’zchasi orasidan bir necha marotaba o’tishi natijasida ip uzilib ketishi mumkin. Ip shunday tanlanishi kerakki, bunda ignani uzun govakchasidan o’tayotgan ip unda to’liq joylashishi shart. Ya’ni ip qalinligi ignani uzun govakchasi chuqurligidan kichikroq yoki teng bo’lishi kerak. Rasm. 5. Igna ipini mato orasidan o’tkazish jarayoni Igna ipni mato orasidan o’tkazish vaqtida avvalgi bahyaning tortish yoki tortmasdan bir vaqtda amalga oshirilishi mumkin. Ikkinchi usulda ishlaydigan zanjirli va mokili bahya mashinalaridan tashqari hamma mashinalar birinchi usul bo’yicha ishlaydilar. Tavsiflanayotgan bahya hosil qilishni jarayonini bajarishda birinchi usul bo’yicha ignani tushishiga zarur bo’lgan ipni hammasini igna bilan

tortilayotgan avvalgi bahyadan olinadi, qolgan qismi esa galtakdan olinadi. Ikkinchi usulda ipni hammasi galtakdan olinadi. 3. Igna ipidan halqa hosil qilish jarayoni Bahya hosil qilishda igna ipidan halqa hosil qilishdan maqsad, igna o’zagini va ip halqa (oraliq) hosil bo’lishi uchun, hamda bu halqaga igna matodan chiqayotganda bu halqaga halqailuvchini tumshuqchasi kirishini ta’minlash. Igna 1 kattalikka tushgach materialdan qaytib chiqishga harakat qila boshlaydi. Bunda ignadan ipni (Rasm 5.1.3) itarilishi va uni egilishi hisobiga, igna sterjeni va igna ipi orasida hosil bo’ladi. Igna sterjeni va ip orasida halqa hosil bo’lishi uchun, igna chiqayotganida ipni bir qismi materialda ushlanib qolishi kerak. Bu ignani bir tarafida kichikroq bo’lgan chuqurlikda o’yiqcha borligi tufayli amalga oshiriladi. Igna materialdan qaytib chiqayotganda kichkina govakchadan chiqib turgan ip, materialga R kuch bilan bosib tegib turadi. Material ham o’z navbatida R kuch bilan qaytaradi. Bunda material bilan ip orasida ishqalanish kuchi hosil bo’ladi, ya’ni T 1 = M 1 * R -bu erda: M 1 - ipni materialga ishqalanish koeffitsienti. Ip bilan igna orasidagi ishqalanish kuchi esa T 2 = M 2 * R

-bu erda: M 2 - ipni ignaga ishqalanish koeffitsienti. T 1 ishqalanish kuchi ipni to’xtatib, materialdan chiqib ketishiga qarshilik qiladi, T 2 ishqalanish kuchi esa ip bilan ignani harakatiga ko’maklashadi. Oddiy hollarda T 1 >T 2 bo’ladi, chunki ipni materialga ishqalanish koeffitsienti ipni ignaga ishqalanish koeffitsientidan kattaroq. Buni evaziga kichik govakchasi tarafidagi ip igna bilan birga qaytib chiqmaydi, balki material ostida qoladi. Chuqur govakcha tarafidagi ip esa matoda ushlanib qolmay, igna bilan qaytib chiqadi. Ko’zchani uzunligi ip diametridan kattaroq bo’lganligi uchun igna yuqoriga harakatlana boshlaganda, ipni pastga tortayotgan ignani ta’siri to’xtaganda, ip bo’sh holatda bo’ladi. Bikirlik kuchlari tufayli u to’g`rilanishga harakat qiladi va bunda ignani ikkala tarafidan bir oz chekinadi. Yuqoriga harakati davomida ko’zchani pastki qismi ipga yaqinlashganda igna unga F kuch ta’siri oqibatida ip 5.1.3. - rasmda ko’rsatilganidek bukiladi. Ip va igna orasida eng katta masofa, ko’zcha yonida hosil bo’ladi. Halqani hosil bo’lish jarayoni igna plastinkasi tirqishini o’lchamiga boQliq. Eng tirqish bo’lganda igna pastga tushayotib matoni tirqish ichkarisiga buklaydi, yuqoriga harakatlanganda esa uni tepaga ko’taradi. Bu holda matoni bukilishi tufayli halqa hosil bo’lishi kechikib qolishi mumkin. Igna nomeriga mos holda igna plastinkasi tirqishini kichaytirib yoki igna uchi burchagi  kattaligiga bog`liq bo’lgan eguvchi S kuchini kamaytirib matoni buklanishini kamaytirish mumkin. Tirqish ko’p kichaytirib yuborilsa tirqish qirralaridan mato shikastlanadi, bundan tashqari bahya tashlashlar bo’lishi mumkin. Igna diametri va tirqish orasidagi eng optimal nisbat

D tir = 1,5 d hisoblanadi. bunda, d tir - igna plastinkasi tirqishining diametri, D - igna diametri. Igna ipini halqasi igna govakchasi va ko’zchadan o’tuvchi tekislikda joylashadi. Tikuv ipi notekis pishitilgan bo’lsa, ip kursatilgan tekislikda yotmaydi va igna sterjeni orasidagi oraliq kichrayib qoladi, bu esa bahya tashlashlarga sabab bo’ladi. 1- igna, 2- igna ipidan hosil bo’lgan halqa, 3-igna ipi Rasm. 3. Igna ipidan halqa hosil qilish jarayoni Halqa ipini tumshuqchasi igna ipi halqasiga oson kirishi uchun, ignada kichik govakcha tomonidan, ko’zcha tepasida kichkina o’yiqcha qilinadi. Bu halqa kengligini kattalashtiradi. Egri ignalarda igna o’zagi va igna ipi orasida oraliq, ignani egriligi hisobiga bo’ladi.

Egri ignalarda oraliq hosil qilishda ipni notekis pishitilganligi oraliqqa ta’sir qilmaydi, chunki ip egri ignalarda tortilgan holatda bo’ladi. Shu tufayli biror tarafga buralib qolmaydi. 4. Igna ipidan hosil bo’lgan halqaga halq iluvchini kiritish jarayoni; Bu jarayonda halqa iluvchi igna ipidan hosil bo’lgan halqaga kiradi va ignani ko’tarilishida tikilayotgan matoda ipni ushlab qoladi (Rasm. 5.1.4.). Bu jarayonda halqa iluvchi ignaga o’z vaqtida etib kelishi muhimdir. Agar u ignaga erta kelsa, unda halqaga kira olmaydi, chunki halqa hali kichkina bo’ladi. Agarda halqa iluvchi ignaga kechikib kelsa, unda halqa kattalashib burilib oladi. Rasm. 5.1.4. Igna ipidan hosil bo’lgan halqaga halq iluvchini kiritish jarayoni; Ikkala holda ham iluvchi halqaga kira olmaydi. Bu esa bahya tashlashlarga, ba’zida esa bahyani so’kilishiga olib keladi. Halqa iluvchini tumshuqchasi ignaga o’z vaqtida etib kelishi uchun, uni pastki eng chekka holatida halqailuvchini burni ignani o’rta chizigidan S n =S u  V n /V u masofada bo’lishi kerak.

Buerda:-S u -halqa hosil kilish uchun ignani matodan chikib bosib utadigan yuli; V n- halqailuvchi harakatini o’rtacha tezligi; V u - S u kattalikka ko’tarilish vaqtidagi igna harakatini tezligi. S kattalik mato xossalariga, qavatlar soniga, igna nomeri va tipiga bogliq. Halqa iluvchini tumshuqchasi igna ipidan hosil bo’lgan halqani eng katta qismidan kirishi kerak. Halqa iluvchi, halqaga kirish vaqtida ignani kichkina govakchasi tomonida joylashishi kerak. Yopiq tipda chok hosil qiluvchi mashinalarda halqai luvchini halqaga kirishi, igna va halqa iluvchini kesishgan tekislikda harakatlanishi tufayli amalga oshiriladi. Ochiq tipda chok hosil qiluvchi mashinalarda halqai luvchini halqaga kirishi, igna va halqail uvchini o’z o’qiga nisbatan bo’ylama harakatidan tashqari va yana ko’ndalang siljishi bilan amalga oshiriladi. Kundalang siljish kattaligi L ni quyidagi formuladan aniqlash mumkin (5. a - rasm): L = d u + m + 2n Ko’p ignali yassi bahyali mashinalarda bitta halqai luvchi bilan, matodan chiqish yo’nalishida harakatlanayotgan hamma ignalarni halqalariga halqa iluvchini kiritish talab qilinadi (Rasm-5.1.4., a.). Bunda halqa iluvchi har bir igna ko’zchasi ustidan bir xil masofada o’tishi zarur. Bu talabni bajarish uchun har bir

keyingi igna ko’zchasi avvalgi igna ko’zchasidan pastroqda, halqa iluvchini bir ignadan ikkinchi ignaga o’tish vaqtida ignani bosib o’tadigan masofaga teng bo’lgan kattalikda joylashishi kerak. Rasm.- 4., a . Ochiq tipda chok hosil qiluvchi mashinalarda halqailuvchini halqaga kirishi, buerda: d u - igna sterjenini diametri; m- halqa iluvchini qalinligi; n- igna 1 bilan halqa iluvchi 2 orasidagi masofa. Bu degani, agar halqa iluvchini tumshuqchasi bir ignadan boshqa ignaga t u - S/V n vaqtda bosib o’tsa. Bunda: S - ikkita qo’shni ignalar orasidagi masofa; V n - halqa iluvchini tumshuqchasini harakat tezligi. Unda qo’shni ignalar uzunligi orasidagi farq S i = t n  V n bo’ladi. bunda: V u - ignani harakat tezligi yoki S i = V u  S/V n bo’ladi. Odatda tikuv mashinalarida S i ancha katta bo’ladi. Shuning uchun hamma ignalarni halqalari bir xil tortilishi uchun, har bir igna ipi uchun alohida taranglik

o’rnatish talab qilinadi. Buning uchun yassi bahyali mashinalarda har bir igna ipi uchun to’xtatuvchi moslama o’rnatiladi. Bahya hosil qilish jarayoni bitta emas, balki bir nechta halqa iluvchilar bilan bajariladigan, ya’ni halqa iluvchilar soni ignalar soni bilan teng bo’lgan mashinalarda yuqorida aytilganidek bo’lmaydi. Bularda ignalar bir xil balandlikda bo’ladilar va mashina hamma igna iplari uchun bitta to’xtatuvchi moslamaga ega bo’ladi. 5. Ignani matodan qaytib chiqish jarayoni Bu operatsiyani mohiyati, halqa iluvchi bilan igna ipi halqasini tikilayotgan mato ostida ushlab qolishdan iborat. Igna ko’zchasi matodan chiqayotganda, igna ipi halqasi «a» halqa iluvchida bo’ladi (Rasm 5.1.5.), A nuqtada igna ipi ikkiga buklanadi. Chuqur govakcha uchastkasida igna ipi B igna harakati tezligida yuqoriga harakat qiladi. A nuqtada halqa ipi harakatsiz bo’ladi, halqani boshqa ignani ko’zchasi va govakchasi orqali harakatlanadi. Ignani matodan chiqish vaqtida igna ipi eng katta taranglikni A nuqtada oladi. Igna ipini A nuqtadagi taranglik kuchi, bu nuqtada matoni qarshiligi, ipni ipga va ipni ignaga Rasm.5. Ignani matodan qaytib chiqish jarayoni

ishqalanish koeffitsienti va igna ipini aylanasini  burchagini kattaligiga bogliq. A nuqtada ipga matoni bosim kuchi ta’sirini va shu tufayli hosil bo’layotgan ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, bu nuqtada ikki qavat ip tufayli hosil bo’lgan qalinlashishni kamaytirish zarur. Bu ignada kichik govakcha tarafida ko’zchadan pastroqda govakcha borligi tufayli amalga oshiriladi. Bu ovakchani chuqurligi ip qalinligi bilan teng bo’lishi kerak. Ipni ipga va ipni ignaga ishqalanish koeffitsientini kamaytirish uchun ignani yaxshilab shlifovka qilish kerak va tekis silliq tikuv iplari qo’llash kerak. Ignani matodan chiqishida ipni tarangligini kamaytirish uchun, ignani ip bilan qamrash burchagini kamaytirish kerak. Agar ko’zcha orqali gorizontalga o’tayotgan ipni egilish burchagini deb belgilasak, bunda 19 - rasmda ko’rinib turibdiki  - 90 -  bo’ladi, ya’ni  burchakni kamaytirish uchun  burchakni kattalashtirish zarur.  kattalikni quyidagi nisbatda keltirish mumkin: tg  -b/d bunda: b- igna ko’zchasini uzunligi, d- govakcha chuqurligi ayrilgan holda igna o’zagini qalinligi Keltirilgan formuladan ko’rinib turibdiki,  burchakni kattalashtirish uchun ko’zcha uzunligi b ni uzaytirish kerak. Ko’zcha uzunligi qancha katta bo’lsa, ip shuncha kam egiladi (  burchak kichik bo’ladi) va natijada ip tarangligi shuncha kam bo’ladi. Ammo ko’zcha uzunligi qancha katta bo’lsa, igna ipidan halqa hosil bo’lishi shuncha kech qoladi. Shuning uchun igna halqasini tez hosil bo’lishi

uchun ko’zcha uzunligini kichikroq qilish kerak. Matoda igna bilan chiqayotgan ip qismi, mashinalarda qo’llaniladigan ekstsentrik yoki richagli ip tortuvchilar yordamida ignani harakat chizigida olib tashlanadi. Ip tortuvchilarni harakat teziligi igna tezligi bilan bir xilda bo’ladi. 6. Tikilayotgan matoni siljitish jarayoni Bu operatsiyani mohiyati shundan iboratki, bu erda bahya hosil qilingandan keyin mato bahya uzunligiga teng bo’lgan o’lchamga siljitiladi. Ko’p hollarda matoni siljishi igna matodan chiqqandan keyin amalga oshiriladi. Avvalda aytilganidek tikuv mashinalarida uch turdagi mato siljituvchilar qo’llaniladi: reykali, diskli va ignali. Ko’p tikuv mashinalarida reykali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bu turdagi mato siljituvchilar qo’llab, mato siljishini amalga oshirilshi quyida ko’rib chiqamiz. Igna plastinkasi 2 da joylashgan mato qatlamlari 1 (Rasm - 5.1.6.) lapka 3 va tishli reyka 4 orasida qisiladilar. Lapkani prujina 5 tishli reykaga itarib turadi. Ishlash jarayonida reyka murakkab harakatlanadi: yuqoriga, oldiga, pastga, orqaga. Reyka oldinga harakat qilganda mato siljishi sodir bo’ladi. Bunda reyka tishlari igna plastinkasi ustida bo’ladi va lapkani bosim kuchi N bilan matoni qisadilar. Reyka tishlari matoni pastki qatlamiga bosilib kiradilar va ularni oldiga harakatlanishda matoni R 1 = N 1 kuch bilan tortadilar. Bu erda –  1 mato va reyka tishlari orasidagi ishqalanish koeffitsienti. Matolar bir birlari bilan avvalgi bahyalar

bilan tikilganligi va ular orasida ishqalanish R 2 = N 2 bo’lganligi sababli pastki qatlam bilan ustki qatlam ham harakatlanadi. Bu erda -  2 pastki qatlam bilan ustki qatlam orasidagi ishqalanish koeffitsienti. Lapka mato bilan harakatlanmaydi, natijada matoni ustki qatlami, siljish jarayonida mato bilan lapka orasidagi R 3 ishqalanish kuchini engadi. R 3 ishqalanish kuchi matoni siljishini to’xtatadi. Bu ishqalanish R 3 = N  3 bo’ladi. Bu erda -  3 mato bilan lapka orasidagi ishqalanish koeffitsienti. Mato siljishini ta’minlash uchun R 1 (reyka tishlari va mato orasida) va R 2 (materiallar qatlami orasida) ishqalanish kuchidan katta bo’lishi kerak. Ko’rsatilgan ishqalanish kuchlari orasidagi farq, ishqalanish koeffitsientlariga boQliq. Ustki materialni lapkaga ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, lapkani yaxshilab shlifovka qilinadi va silliqlanadi. Reyka va mato orasidagi ishqalanish koeffitsienti mato turiga, igna plastinkasidan tishlarni ko’tarilish balandligiga, tishlar o’lchamiga, ular orasidagi masofaga va tishlarni tuzilishiga bogliq bo’ladi. Reyka tishlari bilan matoni ushlab olish chuqurligi tikilayotgan matoni qalinligi va bikirligiga bogliq. Ј alin matoni keng, baland va kam tishli reykalar qo’llash kerak. Yupqa matolar tikishda esa mayda va ko’p tishli reykalar qo’llab, tishlarni igna

Rasm. 6. Tikilayotgan matoni siljitish jarayoni plastinkasidan ko’tarilish balandligini ham kichikroq qilish kerak. Reykali mato siljituvchilarni eng katta kamchiligi - bularni ostki va ustki matolarni bir xilda siljitmasligidadir. Matoni ostki qatlami qolgan qatlamlariga qaraganda ko’proq masofaga siljiydi, natijada pastki qatlamni qirgogi bir oz tortiladi va oldiga o’tib ketadi. Bunda buyum qirgoqlari bir biriga to’gri kelmaydi. Chunki matoni ustki qatlami lapka bilan ushlanib qoladi, bundan tashqari matoni ostki qatlami reyka tishlaridan bukiladi, ya’ni ustki qatlamga qaraganda ko’proq deformatsiyalanadi. Matoni pastki qatlamini tortilib qolishini oldini olish uchun ko’pgina tikuv mashinalarida differentsial reykali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bular mato to’grisida joylashgan bo’lib, ikkita oldingi va orqa reykalardan iborat. Har bir reykani harakat kattaligi alohida sozlanadi. Agar oldingi reyka orqa reykaga qaraganda matoni kichikroq masofaga siljitsa, unda oldingi va orqa reykalarni harakatidagi farqga teng bo’lgan kattalikda o’tiradi. Matoni pastki qatlam qirgoqlarini tortilib qolishini oldini olish uchun, tikuv mashinalarida matoni ikkala tarafida joylashgan ikkitali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bu reykalar matoni birdaniga teng ushlab olib bir xilda siljitadilar. Ammo bunday mato siljituvchilarni qo’llashda, reykalarni siljish kattaligi va ularni

balandlik bo’yicha joylashishini juda aniq sozlash zarur. Aks holda matoni ustki va ostki qatlamlarini siljishi bir xilda bo’lmaydi. Mato siljituvchilarni ishlashini yaxshilash maqsadida trikotaj tikuv mashinalarida sharnirli lapkalar qo’llaniladi. Bularda lapkani tag qismi asosi bilan sharnir yordamida mahkamlangan. Ј alin va ko’ndalang tikishda lapkani oldi ko’tariladi va bu bilan matoni qalinlashgan joyi lapka kirishi amalga oshiriladi. Diskli mato siljituvchilar overlok yoki zanjirli bahya mashinalarida qo’llaniladi. Bu mato siljituvchi ikkita 1 va 2 disklardan iborat (5.1.6., a. Rasm). Disklar prujina ta’sirida bir biriga yopishib turadilar. Ular orasiga 3 va 4 tikilayotgan qo’yish uchun disklar bir biridan ajraladilar. Ular asosan gorizontal tekislikda joylashadilar; ular orasiga mato vertikal joylashadi. Disklar davriy yoki uzluksiz aylanishlari mumkin. Mashinalarni zamonaviy konstruktsiyalarida har bir disk mustaqil harakatga keltiriladi; eski konstruktsiyadagi mashinalarda esa bitta disk mahsus mexanizm yordamida harakatga keltiriladi, ikkinchisi esa mato bilan ishqalanish kuchi ta’siri ostida aylanadi. Aylanayotgan disklar matoni ustki qirgogi disklardan chiqib turadi va unga igna o’zini harakati bilan sanchiladi. Ikkala disk aylanadigan konstruktsiyali mashinalarda mato qatlamlari orasidagi sirganish, bitta disk harakatga keltirilgan konstruktsiyali mashinalarga qaraganda kamroq bo’ladi. Kettel mashinalarida ignali mato siljituvchi halqa bilan halqa qilib buyum detallarini tikish uchun qo’llaniladi. Bu mashinalar paypoq buyumlarini tovon va

panja qismlarini ketlyovka qilish uchun, ustki trikotaj buyumlarini englariga manjetlarni halqa bilan halqa qilib tikish uchun, jemperni eng umiziga lastikli yoqani tikish uchun va shunga o’xshash ishlarni bajarish uchun qo’llaniladi. Kettel mashinalarida mato siljituvchini asosiy qismi gorizontal disk (fontura) hisoblanadi. Bu diskga uchlari tashqariga radial yo’naltirilgan govakchali ignalar o’rnatiladi. Rasm. 6., a. Diskli mato siljituvchilar Trikotaj buyumlarini ketlyovka qilishda har bir govakchali ignaga har bir tikilayotgan detalni bittadan halqasi ilinadi. govakchali ignalarga ilingan bu halqalarga tikuv ignasi navbat bilan kiradi. Bunda tikuv ignasi disk ignalarini govaklari orqali harakatlanadi. Ignali mato siljituvchi qo’llab trikotajni halqa bilan halqa qilib tikish va kam sezilarli elastik chok olish mumkin. Bu turdagi mato siljituvchilarni kamchiligi, birlashtiriladigan detallarni ignalarga ilib chiqishdir. Bu esa ko’p mehnatni talab qiladi va ishlab chiqarish samaradorligini kamaytiradi. Bu hol kettel mashinalarini qo’llashni chegaralab qo’yadi va ba’zi hollarda kettel chokini boshqa turdagi choklar bilan almashtirishga majbur qiladi.

Masalan: overlok chokda paypoq buyumlarini panja qismini tikish; yassi va zanjir choklar bilan jemper va jaketlarga beyka tikish. 7. Bahyani oxirgi halqasini hosil qilish va uni ignani harakat chizigiga keltirish jarayoni Bahya hosil qilishning bu jarayonida igna halqasini matoda mahkamlash uchun oxirgi halqani ignani harakat chizigiga keltiriladi. Igna chizigiga halqailuvchi bilan keltiriladigan oxirgi halqa quyidagicha hosil qilinishi mumkin: a) igna halqasini ilib olish va uni ignani harakat chizigiga keltirish bilan (bir ipli ochiq va yopiq tipdagi bahyalar); b) igna halqasiga halqailuvchini halqasini kiritish va uni halqailuvchi yoki ilmoq bilan ignani xarakat chizig`iga keltirish bilan (ikki ipli yopiq tipdagi bahyalar va uch ipli yopiq bahyalar) (Rasm 5.1.7.). Rasm. 5.1.7. Bahyani oxirgi halqasini hosil qilish va uni ignani harakat chizigiga keltirish jarayoni Oxirgi halqa halqailuvchi bilan ignani xarakat chizig`iga, mato bahya qadamiga siljigandan keyin keltiriladi. Bu halqa ignani xarakat chizig`iga shunday keltirilishi mumkinki, bunda igna matoni teshib o’tgandan keyin unga kiradi. Bu

holda ochiq tipdagi bahya hosil bo’ladi, halqa tikilayotgan matoni ostida yotadi. Ochiq tipdagi bahya hosil qilish uchun oxirgi halqa ignani xarakat chizig`iga keltiriladiki, bunda igna matoni teshishdan oldin unga kirib o’tishi kerak. Bu oxirgi halqa chok qirg`og`iga aylanib o’tib matoni ustiga, ip tortib oluvchi bilan halqailuvchiga ip shunday miqdorda beriladiki, bunda to’g`ridan to’g`ri g`altakdan olish evaziga emas, balki hosil bo’lgan ip zaxirasi evaziga halqailuvchini talab qilinadigan harakati ta’minlanishi kerak. Halqailuvchi ipni g`altakdan tortib olmasdan balki, to’xtatuvchi va ip yo’naltiruvchilardan o’tmaydi va taranglik kuchi ostiga tushadi. Mashinani bunday konstruktiv tuzilishi, xalqailuvchilarga igna iplaridan kam pishiqlikka ega bo’lgan iplar qo’llashga imkon beradi. 8. Avvalgi bahyani oxirgi halqasiga ignani kiritish jarayoni Ba h ya h osil qilishni bu operatsiyasida avalgi ba h yani matoda ma h kamlash uchun, uni oxirgi h alqasiga igna kiritiladi. Buning uchun h alqailuvchiga o’tkazilgan ip bilan h alqailuvchini ilmo g’ i orasida oraliq bo’lishi zarur. Bu h alqailuvchini h alqasiga kira olishi uchundir. 5.1.8. - rasmda ikki ipli overlok bahyani hosil bo’lishida halqailuvchi 2ni vilkasi bilan ilib oilngan va mato 3 ustiga chiqarilgan halqa iluvchini halqasiga ignani 1 kirish holati ko’rsatilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, igna halqailuvchini ilmog`i bilan chokga ketayotgan ip orasiga kirmoqda. Bu oralig`ni hosil bo’lishi halqailuvchini ilmog`ini tuzilishi evaziga sodir bo’ladi, egilgan shaklga yoki yo’g`onlashgan burunchaga ega bo’lishi

mumkin. Chunki halqailuvchini ilmog`i matoga kirmaydi. Shuning uchun unga kerakli kattalikda oraliq hosil qilishga yordam beradigan hohlagan shakl berish mumkin. Bundan tashqari bu oraliqni hosil qilishda ignani halqailuvchini halqasiga kirish vaqtida, halqailuvchini xarakat yo’nalishini o’zgarishi ham yordam beradi. Halqailuvchini ipi bilan uni ilmog`i orasida hosil bo’lgan oraliqqa yopiq tipdagi bahya hosil qiluvchi mashinalarda, igna-matoni teshishdan oldin kiradi. Yopiq tipdagi bahya hosil qiluvchi mashinalarda esa, igna – matoni teshgandan keyin kiradi. Rasm. 8. Avvalgi bahyani oxirgi halqasiga ignani kiritish jarayoni Shuni ko’zda tutish kerakki, bahyalarni hosil qilishda igna va chokka ketayotgan ip orasida hosil bo’lgan oraliqga halqailuvchi kiradi, igna ham halqa va chokka ketayotgan ip orasida hosil bo’lgan oraliqga kiradi. Bu esa halqailuvchilarni birini igna ortiga ikkinchisini oldiga joylashtirishga zaruriyat tug`diradi. Shu sababli, ochiq tipda bahya hosil qiluvchi mashinalarda halqailuvchi gorizontal tekislikda bo’ylama va ko’ndalang xarakatlanib, murakkab harakatga

ega bo’ladi. Yopiq tipda bahya hosil qiluvchi mashinalarda esa, bu jarayon igna va halqailuvchilarni kesishgan tekisliklarda xarakatlantirish bilan amalga oshiriladi, agar igna mato tekisligiga qiya tekislikda xarakatlansa, unda halqailuvchilar vertikal bo’yicha xarakatlansa, unda halqailuvchilar mato tekisligiga qiya tekislikda xarakatlanadilar. 9. Avvalgi bahyani tashlash jarayoni Baxya hosil qilishda bu operatsiyani vazifasi, avvalgi bahya halqalarini halqailuvchilardan tashlash va bu bilan keyingi operatsiyada bahyani tortish uchun bo’sh qo’yish. Halqani tashlash uchun halqa iluvchi orqaga boshlang`ich holatiga qaytishi kerak. Chunki bu vaqtda igna halqailuvchini g`ovakchasiga va chokka ketayotgan ip orasidagi oraliqqa kirishini davom etadi. Hlqailuvchi orqvgv qaytish vaqtida ignani sindirib qo’ymasligi uchun halqani tashlashdan oldin quyidagi hol sodir bo’ladi: yopiq tipdagi bahya hosil qiluvchi mashinalarda, halqailuvchini ko’tarilishi; ochiq tipdagi bahya hosil qiluvchi mashinalarda halqailuvchini birlamchi ko’ndalang siljishi 5.1.9. - a, b, v rasmlarda ignani oxirigi halqasini halqailuvchini halqasiga tashlash jarayoni ko’rsatilgan. Tashlash vaqtida, mashinani bahya hosil qiluvchi a’zolarida osilib turgan halqalarni bir oz bo’shatish kerak. Bu esa o’z navbatida ularni traektoriyasiga mos kelgan harakatni ta’minlaydi. Masalan 5.1.9.,a - rasmdan ko’rinib turibdiki uch ipli overlok bahyada chap tomonga, ya’ni boshlang`ich holatiga qaytayotgan halqailuvchi halqasini tashlayotgan vaqtda, unda osilib turgan halqa tarangligini bir

oz bo’shatadi. Chunki halqa tashlash vaqtida mato oldinga siljiydi. Halqailuvchilar esa u tarafga harakatlanmaydilar. Shu tufayli halqailuvchilarda osilib turgan hvlqalar buralib kengayadi. Shu sababli, halqailuvchining yo’g`onlashgan boshchasi ilinmasdan halqadan chiqib ketadi. Mato qancha ko’p silijisa, halqailuvchilarda osilib turgan halqalar shuncha ko’p buraladi va halqailuvchi halqalardan shuncha oson chiqadi. Rasm. 5.1.9. Avvalgi bahyani tashlash jarayoni 10. Bahyani tortish jarayoni Bu jarayonda avvalgi bahyani tashlangan halqalari kichraytiriladi va kerakli taranglikka keltiriladi. Tortish har bir halqa uchun bajariladi. Baxyani tortish darajasi uni tuzilishiga, iplarni tarangligiga bog`liq bo’ladi. Bahyani tortishni ikki usulda bajarish mumkin. Birinchi usulda tortish-mato orasidan ignani harakati, avvalgi bahyani tashlangan halqasidan ipni tortib olish va uni yana igna bilan kiritilayotgan halqaga berish orqali sodir bo’ladi.

Ikkinchi usulda bahyani tortish ignani matodan chiqishi, hamda ip tortuvchi bilan ipni tortish evaziga amalga oshiriladi. Bir ipli zanjir bahyali va ikki ipli vintsimon halqailuvchili kettel mashinalaridan tashqari, trikotaj buyumlarini tikish uchun qo’llaniladigan halqali bahya tikuv mashinalarini deyarli hammasida bahyani tortish birinchi usul bo’yicha bajariladi. Birinchi usul bo’yicha bahya tortishni bajarilishida (Rasm 5.1.10.), keyingi tortilmagan bahya tomonidan kelayotgan igna ipi F 1 ni tarangligi, g`altak tomonidan kelayotgan va igna ko’zchasidan o’tgan F ip tarangligidan kichik bo’lishi zarur. F ip tarangligini Eyler formulasi orqali ifodalash mumkin: F = F 2 * e μα Bunda: e-natural logarifm asosi (e = 2,71) α - ignani ip bilan qamrab olish burchagi; μ - ipni ignaga ishqalanish koeffitsenti; F 2 - g`altak tushish paytidan va igna ko’zchasiga ipga tushgan barcha tarangliklar yig`indisi. F 2 ip tarangligi kattaligi, to’xtatuvchi va ip yo’naltiruvchi moslamalardan ipni o’tish vaqtida hosil bo’ladigan F m1 taranglikdan hamda ipni igna g`ovakchasi

tubiga ishqalanishdan hosil bo’ladigan F p1 taranglikdan yig`iladi, ya’ni F 1 = F p + F m1 + F p1 bo’ladi. Rasm. 5.1.10. Bahyani tortish jarayoni Bahya tortish F 1 < F < F 2 * e μα tengsizlik tugamaguncha sodir bo’ladi, uni oshmasligi uchun ip qalinligi igna g`ovakchasini kengligidan katta bo’lmasligi kerak. Tortishi kuchaygan sari bahyani F 1 kattaligi oshadi va F kattalikdan o ’ tib ketishi mumkin . Bu holda ip to’xtatuvchi moslamalardan hosil qilinadigan to’xtatishlarni engib o’tib g`altakdan beriladi. Ipni to’xtatish darajasini o’zgartirib F taranglik kattalikni o’zgartirish mumkin. Trikotaj-tikuv mashinalarda ikkita asosiy to’xtatuvchi moslamalar qo’llaniladi; likopchasimon va rolikli. Lipokchasimon to’xtatuvchida ip prujina bilan bir-biriga qisilgan ikkita likopchalar orasidan o’tadi. Likopchalarni qisish darajasi prujinaga ta’sir qiluvchi gayka bilan sozlanadi. Bu, to’xtatuvchining kamchiligi likopchalar orasidan ipni qalinlashgan joylari va tugunchalarini o’tishi qiyinlashadi. Rolikli to’xtatuvchida sterjenda bo’sh o’rnatilgan rolikni ip aylanib o’tadi. Bu sterjenga rolikni xarakatsiz shaybaga qisuvchi prujina kiygizilgan. Prudina bosim ta’sirini o’zgartirib, ya’ni gaykani bo’shatib yoki qotirib ipni tarangligini

o’zgartirish mumkin. Chunki ip tomonidan rolikni aylantirish uchun ko’p yoki kuch talab qilinadi. Shuni hisobga olish kerakki, har doim ipni tarangligi uni pishiqligidan katta bo’lmasligi kerak. Ipni eng kichik pishiqligi tikuv mashinasida choklarni pishiqligi va iplarni tarangligidan kelib chiqqan holda o’rnatiladi. Igna ipi pishiqligi 500 gr. va halqa iluvchi ipiniki esa 300 gr. dan kam bo’lmasligi tavsiya etiladi. Igna ipidan halqa hosil qilish jarayoni Bahya hosil qilishda igna ipidan halqa hosil qilishdan maqsad, igna o’zagini va ip halqa (oraliq) hosil bo’lishi uchun, hamda bu halqaga igna matodan chiqayotganda bu halqaga halqailuvchini tumshuqchasi kirishini ta’minlash. Igna 1 kattalikka tushgach materialdan qaytib chiqishga harakat qila boshlaydi. Bunda ignadan ipni (Rasm. 5.2.3.) itarilishi va uni egilishi hisobiga, igna sterjeni va igna ipi orasida hosil bo’ladi. Igna sterjeni va ip orasida halqa hosil bo’lishi uchun, igna chiqayotganida ipni bir qismi materialda ushlanib qolishi kerak. Bu ignani bir tarafida kichikroq bo’lgan chuqurlikda o’yiqcha borligi tufayli amalga oshiriladi. Igna materialdan qaytib chiqayotganda kichkina Qovakchadan chiqib turgan ip, materialga R kuch bilan bosib tegib turadi. Material ham o’z navbatida R kuch bilan qaytaradi. Bunda material bilan ip orasida ishqalanish kuchi hosil bo’ladi, ya’ni T 1 = M 1 * R

-bu erda: M 1 - ipni materialga ishqalanish koeffitsienti. Ip bilan igna orasidagi ishqalanish kuchi esa T 2 = M 2 * R -bu erda: M 2 - ipni ignaga ishqalanish koeffitsienti. T 1 ishqalanish kuchi ipni to’xtatib, materialdan chiqib ketishiga qarshilik qiladi, T 2 ishqalanish kuchi esa ip bilan ignani harakatiga ko’maklashadi. Oddiy hollarda T 1 >T 2 bo’ladi, chunki ipni materialga ishqalanish koeffitsienti ipni ignaga ishqalanish koeffitsientidan kattaroq. Buni evaziga kichik g`ovakchasi tarafidagi ip igna bilan birga qaytib chiqmaydi, balki material ostida qoladi. Chuqur g`ovakcha tarafidagi ip esa matoda ushlanib qolmay, igna bilan qaytib chiqadi. Ko’zchani uzunligi ip diametridan kattaroq bo’lganligi uchun igna yuqoriga harakatlana boshlaganda, ipni pastga tortayotgan ignani ta’siri to’xtaganda, ip bo’sh holatda bo’ladi. Bikirlik kuchlari tufayli u to’g`rilanishga harakat qiladi va bunda ignani ikkala tarafidan bir oz chekinadi. Yuqoriga harakati davomida ko’zchani pastki qismi ipga yaqinlashganda igna unga F kuch ta’siri oqibatida ip 5.2.3. - rasmda ko’rsatilganidek bukiladi. Ip va igna orasida eng katta masofa, ko’zcha yonida hosil bo’ladi. O’alqani hosil bo’lish jarayoni igna plastinkasi tirqishini o’lchamiga bo g`liq. Eng tirqish bo’lganda igna pastga tushayotib matoni tirqish ichkarisiga buklaydi, yuqoriga harakatlanganda esa uni tepaga ko’taradi. Bu holda matoni bukilishi tufayli halqa hosil bo’lishi kechikib qolishi mumkin. Igna nomeriga mos

holda igna plastinkasi tirqishini kichaytirib yoki igna uchi burchagi  kattaligiga bog`liq bo’lgan eguvchi S kuchini kamaytirib matoni buklanishini kamaytirish mumkin. Tirqish ko’p kichaytirib yuborilsa tirqish qirralaridan mato shikastlanadi, bundan tashqari bahya tashlashlar bo’lishi mumkin. 1- igna, 2- igna ipidan hosil bo’lgan halqa, 3-igna ipi Rasm. 5.2.3. Igna ipidan halqa hosil qilish jarayoni Igna diametri va tirqish orasidagi eng optimal nisbat D tir = 1,5 d hisoblanadi. bunda, d tir - igna plastinkasi tirqishining diametri, D - igna diametri. Igna ipini halqasi igna g`ovakchasi va ko’zchadan o’tuvchi tekislikda joylashadi. Tikuv ipi notekis pishitilgan bo’lsa, ip kursatilgan tekislikda yotmaydi va igna sterjeni orasidagi oraliq kichrayib qoladi, bu esa bahya tashlashlarga sabab bo’ladi. O’alqa ipini tumshuqchasi igna ipi halqasiga oson kirishi uchun, ignada kichik g`ovakcha tomonidan, ko’zcha tepasida kichkina o’yiqcha qilinadi. Bu halqa kengligini kattalashtiradi.

Egri ignalarda igna o’zagi va igna ipi orasida oraliq, ignani egriligi hisobiga bo’ladi. Egri ignalarda oraliq hosil qilishda ipni notekis pishitilganligi oraliqga ta’sir qilmaydi, chunki ip egri ignalarda tortilgan holatda bo’ladi. Shu tufayli biror tarafga buralib qolmaydi. Igna halqasiga moki burunchasini kirish jarayoni Bu jarayonni bajarishdan maqsad, hosil bo’lgan halqani o’z vaqtida ignadan olish va igna matodan qaytib chiqayotganda ipni matoda ushlab qolishdan iborat. Igna halqasini shakli va o’lchamlari bir qator faktorlarga bog`liqligi aytib o’tilgan. Moki burunchasini igna halqasiga aniq kiritilishida, halqani o’lchamlari, shaklini saqlash xususiyatlari va to’g`ri joylashishi ijobiy ta’sir ko’rsatishi kerak. Normal o’lchamlarga ega bo’lgan halqani hosil qilish uchun, mokili mashinalarida, igna matodan qaytib chiqish vaqtida, matoning zichligi va qalinligiga qarab, 2 mm dan 4 mm o’lchamdagi oraliqda xarkat qiladi. Ingichka matolarni tikishda, ignaning xarakati ko’proq bo’ladi va shuning uchun pastga ko’proq tushadi. Ignaning shu xarakati davomida, mokining burunchasi unga yaqin kelishga ulgurishi va igna bilan ip orasidagi oraliqqa, ya’ni halqaga kirishi kerak. Mokining burunchasi igna ko’zchasidan 1,5 – 2 mm yuqoridan o’tishi lozim. Shuning uchun

qalin matolarga ishlov berishda moki ignaga oldinroq etib kelishi kerak, ingichka matolarga ishlov berishda esa keyinroq etib kelishi kerak. Rasm 5.2.4. igna 1 bilan moki burunchasi 2 o’zaro joylashishish keltirilgan bo’lib, igna halqasi 3 mokiga o’tish laxzasi tasvirlangan. Moki burunchasi 0,1 mm masofada ignaning yonidan o’tadi. 2 1-igna, 2- moki burunchasi, 3- igna halqasi. 4-ip tortish moslamasi Rasm. 5.2.4. Igna halqasiga moki burunchasini kirish jarayoni Mashinaga boshqa nomerli ignalar qo’yilganda, moki bilan ignani o’zaro joylashishini sozlash ishlarini kamaytirish hamda moki burunchasini igna halqasiga aniq kiritilishini ta’minlash maqsadida ignaning chuqur o’yilgan tomonidan kichkina o’yiqcha qilingan. Moki burunchasi xar doim chuqur qismidan o’tadi. Halqali bahya mashinalarga qaraganda mokili mashinalarning sozlanishini avzalligi shundaki, moki xar doim ignaga nisbatan aniq bir masofada o’tadai. Agar bu masofa baxya hosil etish jarayoni-ni aniq bajarilishini ta’minlamasa, mokini ko’ndalang yo’nalishda surish mumkin, ya’ni ignaga yaqinlashtirish yoki ignadan uzoqlashti-rish mumkin. Halqa bahyali mashinalarda halqagichning burunchasini

xarakatlanish troektoriyasini yaqinlashtirish esa, igna bilan halqagich orasidagi masofani kattalashtirib yuboradi, bu esa halqagich halqasini ignaga olishda bahyalarni tashlab ketilishiga olib keladi. Halqali bahya mashinalari kabi, mokili mashinalarda xam ignani balandligi bo’yicha o’rnatilishi farqini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: S f = S m V b / V i ; Bu formuladan ma’lum bo’ladiki, ignani balandligi bo’yicha o’ranatilish farqi S f , ular orasidagi masofaga S m , moki buruncha-sini V b tezligiga va ignaning harakatlanish V i tezligiga bog`liq. Moki bilan igna halqasini kengaytirish jarayoni Moki va igna iplarini chalishuvini hosil etish uchun, moki ipini bir uchini igna halqasi ichidan olib o’tishi yoki ip o’ralgan shpul ь ka atrofidan aylanib o’tkazishi kerak. Mashinali ip berish apparatidan qo’shimcha ip olish hisobiga igna halqasini kengayishi bajariladi. Igna ko’zchasidan ipning ma’lum qismini ko’p marotaba tortilishlari oqibatida igna ipining mustaxkamligi yukolishiga sabab buladi. Har xil konstruktsiyali moki bahyali mashinalarda igna va moki iplarini chalishishi hosil etish usullarini farqlari qo’yidagicha: 1. Moki igna halqasi orqali o’tadi.

2. Moki igna halqasini shpul ь ka atrofidan aylantirib o’tkazadi va o’zi ham shu halqa ichidan o’tadi. 3. Moki igna halqasini faqat shpul ь ka atrofidan aylantirib o’tkazadi. Birinchi usul bilan, bo’ylama mokisi bo’lgan hamma mashinalar ishlaydi, mokini xarakatlanishi gorizontal tekslikda bajariladi. Bu mashinaning avfzalligi boshqa mashinalarga qaraganda igna ipini mustahkamlignni saqlab qolishidadir, chunki mokining diametri o’lchamlari katta emas, hamda moki o’z o’lchamdan aylantirib o’tkazadigan igna ipi halqasini o’lchamdan aylantirib o’tkazadigan igna ipi halqasini o’lchamlari ham kichkina bo’ladi. Hozirgi kunda bunday mashinalar ishlab chiqarilmayotibdi, chunki ularning tezligi uncha katta emas mokini tezligiga qaraganda. Bunday mashinalarning tezligi 600 ob/min. oshmaydi. Ikkinchi usul bilan markazlashgan shpulyali va markazlashgan shpulyali tebranuvchan mokili mashinalar ishlaydi. Bu turdagi mashinalarda moki vertikal va gorizontal teksliklarda tebranma xarakatlar bajarishi mumkin. Bu xildagi mashinalar 1200 ob/min. dan 2200 ob/min. gacha tezlik bilan ishlaydi. Uchinchi usul bilan katta tezlikda ishlaydigan xamma zamonaviy mashinalar ishlaydi. Bu xildagi mashinalarga aylanma xarakat bajaradigan mokili mashinalar ta’luqli, ularning ishlash tezligi 3500 ob/mindan yuqori va mokisi bir tekis xarakat qilmaydigan mashinalar xam bor. Mokining maxsus konstruktsiyasiga binoan iplarning chalishuvi hosil bo’lishiga sabab, shpul ь kaning atrofidan ip aylantirib olib o’tilib, ip o’ralgan shpul ь ka ushlagichga buralgan halqa tashlanishi oqibatida iplarning chalishuv jarayoni xosil bo’ladi.

Ikkinchi va uchinchi usullar bilan ishlovchi mashinalarda igna ipidan xosil bo’lgan halqani kengayishi jarayonining batavsilroq ko’rib chiqamiz. Ikkinchi usulda ishlovchi mashina bilan, igna halqasiga 1, (Rasm 5.2.5., a) moki 2 uzining burunchasi 3 bilan kiradi va shu xalkani ignadan ilib chikadi. Moki saot strelkasi bo’yicha xarakatlanib, ignadan ilib olgan halqani kengaytiradi va shpul ь ka kopkokchasi 4, atrofidan aylantiradi. Shu payt halqani kengayishi sodir bo’ladi. Igna halqasi o’zining tayoqchasi bilan moki korpusini egallab oladi (Rasm- 5.2.5 , b) va shu halqaga moki kirishni boshlaydi. Moki, shu yo’nalishda o’z xarakatini davom ettirib buruncha asosidan, igna halqasini qanotchasiga 5, o’tkazadi. Shu vaqtida halqa maksimal o’lcham nuqtasigacha tortiladi (Rasm 5.2.5 , v.). Halqaning tashqi qismi A-B mokini yuzasi tomonidan aylanib o’tadi, ichki qismi esa V-G orqa tomonidan, halqa o’zining to’g`ri shaklini saqlab qoladi, ya’ni buralib ketishlar ro’y bermaydi va shu halqani ichidan moki o’tadi (Rasm 5.2.5 , g). Shunday qilib bu xolda kengaytirilgan igna halqasining o’lchamlari moki o’lchamlariga va igna plastinkasi tagida qanchalik pasta joylashganligiga bog`liq. Uchinchi usul bilan xozirgi zamon yuqori tezlikda ishlaydigan mashinalarda, moki valga mustaxkam urnatilgan bo’lib, u bilan birga aylanma xarakat qiladi, igna halqasi esa shpul ь ka ushlagich atrofidan aylanib o’tkaziladi. Ј uyidagi 6-rasmda shu turdagi mashinalarda baxya hosil etish jarayoni ko’rsatilgan. Matodan igna 1 qayta chiqish vaqtida (Rasm 5.2.5, a), moki 2, burunchasi 3 bilan halqani ilib oladi, mokini xarakati soat strelkasiga teskari yo’nalgan bo’ladi.

Moki burunchasi halqa ichiga kirganidan keyin halqani kengayishi boshlanadi. Moki valga mustaxkam o’rnatilgani uchun halqa ichidan o’ta olmaydi, shuning uchun u halqani shpulya kolpokchasi 4 va shpulya ushlagich atrofidan aylanib o’tishi kerakki, igna tomonidan kelayotgan halqa tayokchalari A-B moki ichkarisiga moki bilan va shpulya ushlagich orasidan o’tishi, orka tayokchalari V- G esa, undan, ya’ni mato tomondan (Rasm 5.2.5, b) oldinga o’tkaziladi. Mokini shu printsipiga asoslanib ishlashi halqalarning tayokchalarni kesishishlarga olib keladi va natijada shu xalka shpulyaushlagichga kigiziladi,( Rasm 5.2.5, v.). a b v g Rasm. 5.2.5. Moki bilan igna halqasini kengaytirish jarayoni Mokining maxsus konstruktsiyasi yordamida halqaning shunday shakli hosil etiladiki, uning orqa tomoni oldinga oldi tomoni orqaga chiqariladi buning uchun shu mokida yuqori konussimon plastinka 5 (Rasm 5.2.5, b) bo’lib, moki aylanma xarakat qilganda kengayadigan qismi bilan oldinga suriladi, Oldingi tayoqchalarni moki ichkarisiga kiritish uchun, shpulya ushlagichda, egri qismida 6 uyiqcha va chuqurcha bor, moki, halqani ilib olib, uni shulya ushlagichning egri qismiga 6 keltiradi va unga kiydiradi, Shunday qilib, egri qism, ipni yo’naltiruvchisini bo’lib, halqani oldingi tomonini aylanib kolishdan saqlab turadi. Moki burunchasi o’z xarakatini davom ettirishi natijasida igna halqasini kengayishini ta’minlaydi. Oldingi o’tkazilgan, halqa orqa pallasi, o’zining bir uchi bilan tugallanmagan

baxyaga qarab ketadi, ammo halqa bu pallasi xisobiga kengaymaydi, oldingi tomondagi halqa pallasi A-V tomondan kelayotgan ip xisobiga ichkariga kiritilib, galtakdan kelayotgan ip xisobiga ichkariga kiritilib, iplar tortishuvi ruy ь eradi. halqa pallasini A-V tomonidagi ipda, mokkini ip yo’naltiruvchilari orqali o’tishda bir qancha egilishlar ro’y beradi. Bu egilishlar ishqalanishni ko’paytiradi va ipning tarangligini oshiradi. halqa katta taranglik kuchi bilan tortilib, shpulya kopkokchasini shpulya ushlagichni ustki kismini aylanib o’tadi va yuqoridagi detallarni ustki qismidagi ozgina notekislik, ipning uzilishiga olib keladi. Iplarni tortilishi va B nuqtasini B1 xolatga tushishi oqibatida halqani kengayishi davom etadi (Rasm 5.2.5, v), mokkini xarakati tufayli naychani ipi igna halqasiga tushishni boshlaydi. B nuqtani B2 nuktagacha kelishi (Rasm 5.2.5, g ), igna halqasini maksimal kengayishidan dalolat beradi, halqa shpulka kalpokchasini yarmigacha keladi. Moki burunchasi 180 0 ga aylanib xarakat kilganidan keyin, igna halqasi maksimal kengaygan bo’ladi va shpulka ushlagichni yarmidan ko’pini aylanib o’tgan bo’ladi. Ignani matodan qaytib chiqish jarayoni Igna matodan qaytib chiqayotganda, igna ipni halqa baxyali mashinalardagi kabi: -mato ichida kolib ketishi mumkin, -igna bilan birga chikishi mumkin, -igna xarakatiga teskari yo’nalishda xarakatlanishi mumkin.

Gorizontal tekslikda, bo’ylamasiga tebranma xarakatlanuvchi mokili mashinalar birinchi usulda ishlaydi. Boshqa turdagi mashinalar kabi, bunday mashinalarda xam igna ma’lum kattalikda ko’tariladi va igna ipidan halqa hosil etadi. Bu halqaga moki burunchasi kiradi. Moki bilan igna halqasini kengayishi boshlanganda, igna yana pastga tushadi, ipning tarangligi kamayadi va shu halqaga moki bemalol kiradi. Moki tsilindrik shaklga ega bo’lganligi uchun igna halqasi boshqa kengaymaydi, ip esa mato orasida xarakatsiz qoladi, igna matodan kaytib chiqadi. Shunday qilib igna bilan mato orasidan olib o’tilgan ipning uzunligi o’zgarmas doimiy bo’lib qoladi. Ikkinchi usul bilan, tebranuvchan markaziy shpulyali mokili mashinalar ishlaydi. Bu xildagi mokilarning burunchasi chuziqroq bo’lib, igna matodan qaytib chiqmaguncha igna halqasini kengaytirmasdan ushlab turadi. Burunchaning ingichka joylarda ip igna bilan birga matodan chiqadi, ipning tarangligi shu vaqt juda kamayadi, bu esa ipning mustahkamligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Markaziy – shpulyali mokili mashinalarning asosiy avzalligi ham shundadir. Markaziy shpulyali tebranma va aylanma mokili mashinalarning xammasi uchinchi usul bilan ishlaydi. Bu turdagi mashinalarda igna matodan kaytib chiqadi, ip esa unga qarama-qarshi tomonga harakatlanadi. Bu xarakat davomida igna ipi ignaga, ipga va matoga nisbatan ishkalanishi kuzatiladi. Shpul ь ka atrofidan aylanib o’tadigan ip sarfi (8-10 sm), baxyadagi ip sarfi esa juda kam. Igna ipini boshlangich mustaxkamligini kamayishi, mashinining xam kamchiligidir. Markaziy shpulyali mashinalarda, matodan igna bilan birga qaytib chiqadigan ipning ma’lum qismi ip tortuvchi moslama yordamida tortilishi, bu ipni

igna uchiga o’ralib qolishga yo’l qo’ymaydi. Bu funktsiyani bajarish uchun taranglikni sozlovchi ip tortuvchi moslamada, spiral shaklidagi prujina bo’lib, ip apparatining tashkiliy qismlaridan biridir. Uning ishlashi ignani bajaradigan xarakati bilan aniq sozlanishi lozim. Igna halqasini qisqarish jarayoni Igna halqasini kengayishida, bu halqa shpulya ushlagich va shpulka kolpokchasi detallari bo’ylab, halka ipning ko’p qismi o’tadi. Misol uchun: 22-A kl. PMZ mashinasida bu ipning uzunligi 100 mm tashkil qiladi, boshqa mashinalarda esa bundan ham ko’p. Yuqorida aytib o’tilgandek, baxya hosil etish uchun esa ipning uzunligi bir necha mm tashkil etishi mumkin. Igna halqasini qisqarishi, ya’ni uni ma’lum o’lchamlarga keltirish ip tortuvchini yuqoriga xarakati natijasida amalga oshiriladi. Bu funktsiyani, halqa shpulya ushlagichni va shpulka kolpokchasini, yarmidan ko’pini aylanib o’tganidan keyin bajarishni boshlaydi (Rasm 5.2.5, g). Igna halqasini maksimal o’lchamlarigacha kengayishini davomiyligi, ip tortuvchini ishiga ta’sir ko’rsatib, igna ipini uzilishiga olib kelishi mumkin. Baxya hosil qilish jarayoni davomida, igna halqasini kengayishi ko’p vaqtni talab etsa, uni qisqarishiga kam vaqt qoladi va ip tortuvchi o’zini funktsiyasini katta tezlikda bajarishga majbur bo’ladi. Ip tortuvchini katta tezligi ipga nisbatan o’rilish kuchini hosil qiladi, natijada bu xol ipni uzilishiga olib kelishi mumkin. O’rilish kuchini kamaytirish uchun – ip tortuvchini tezligini kamaytirish kerak –

buning uchun esa igna halqasini kengaytirish uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirish kerak. Shuning uchun, hozirgi zamonaviy yuqori tezlikda ishlaydigan tikuv mashinalarda mokini tezlashtirilgan xarakati qo’llanadi, mashinaning boshqa ishchi organlariga nisbatan xolostoy aylanma xarakatni ko’payishiga olib keladi, bu esa uning asosiy kamchiligidir. Tezligi yuqori bo’lmagan tikuv mashinalarda esa xolostoy aylanma xarakatlar bo’lmaydi, mokini notekis xarakati xisobiga, bu esa baxya hosil etish jarayoni yaxshi bajarilishini ta’minlaydi lekin mexanizm detallariga nisbatan o’rilish kuchlarini oshiradi. Igna halqasini qiskarishi (Rasm 5.2.5 , g, e) da ko’rsatilgan. Moki moslamasidan igna halqasini chiqish jarayoni Moki moslamasidan igna halqasini chiqish jarayoni igna halqasini qisqarish jarayonining davomidir. Igna halqasi moki ipi bilan chalishgandan so’ng moki moslamasidan chiqishi zarur. Moki, igna halqasi ichidan yoki uni uz atrofidan aylantirib o’tkazuvchi mashinalarda, moki moslamasidan igna halqasini chiqish jarayoni yaxshi sharoitlarda bajariladi, chunki xalqani xarakat yo’lida hech kanday to’sqinliklarga uchramaydi. Quyidagi (Rasm 5.2.5 ., g) da shuni ko’rish mumkinki, mokining burunchasi eng pastki holatni egallab turibdi. Moki dvigateli 6, o’z xarakat yo’nalishini o’zgartiridi, strelka bilan ko’rsatilgani kabi mokki 2, yuqori qismi oralig`ida va 6 dvigatelni, 7 moki burunchasi oralig`ida bo’shliq ochilib, igna halqasini bemalol chiqishi sodir bo’ladi. Halqani qisqarishi davom etadi.

Aylanma xarakatlanuvchi mokili tikuv mashinalarida moki moslamasidan igna halqasini chiqish jarayoni murakkab amalga oshiriladi, ya’ni kuch bilan. Bu quyidagicha tushintiriladi: zamonaviy yuqori tezlikda ishlaydigan tikuv mashinalarning mokisi yuqori tezlikda va bir tomonga yo’nalgan holda harakatlanadi. Mokini ichida 2 (Rasm 5.2.5 ., a) shpulya ushlagich 7 (Rasm 5.2.5 , b) shpula qalpoqchasi 4 bilan joylashgan. Shpula ushlagichni obodogi 6 va mokini yo’naltiruvchi pazi orasida ishqalanish kuchi paydo bo’ladi. Ana shu ishqalanish kuchi ta’sirida shpulya ushlagich mokiga ilashib harakatga keladi. Shpulya ushlagichni aylanib ketishdan saqlash uchun mashinaning platformasi tagida qo’zg`almas palets 8 o’rnatilib maxkamlangan. U shpulya ushlagichning o’yiqchasi 9 ga kiritiladi. Ishqalanish kuchini ta’sirida shpulya ushlagich qo’zgalmas paletsga siqiladi va moki moslamasidan igna halqasini chiqish yo’lini berkitadi. Igna halqasi paletsning o’ng tomonidan chiqadi (Rasm 5.2.5., b). Ammo, halqa mokidan chiqishi uchun, qarshilik kuchini engib, shpulya ushlagichni paletsdan surishi kerak. Baxyani tortish jarayoni Igna halqasini o’lchamlari qisqarib iplar chalishuvlari hosil bo’lganidan keyin baxyani tortish zaruriyati kelib chiqadi, ya’ni moki ipini tikilayotgan mato o’rtasigacha tortib, uni normal holatga keltirish baxyani tuzilishini to’g`ri hosil etishga imkon beradi, Baxyani tortish vazifasini-ip apparati, ip tarangligini sozlovchi tortuvchi va yo’naltiruvchilar bilan birgalikda ipga qo’shimcha taranglik hosil qilgan xolda bajaradi.

Agar ikkita iplar chalishuvi tikilayotgan matoning o’rtasida hosil bo’lsa baxyaning tuzilishi to’g`ri hosil bo’lgan deb hisoblanadi, (Rasm 5.2.9.). Iplarni to’ g`ri chalishuvini hosil etish uchun moki ipiga qaraganda igna ipining tarangligini bir muncha oshirish kerak, chunki mato o’rtasiga moki ipini igna ipi tortadi. Igna ipini tarangligi tormoz moslamasi tomonidan berilib, bu taranglik taranglik sozlovchi moslamadan va ip yo’naltiruvchi moslamadan, ipni matoga ishqalanish va igna pazini tagidagi ishqalanishlar natijasida hosil etiladi. Moki ipini tarangligi plastinkali prujinani shpulya kalpokchasiga ta ь siri natijasida hosil bo’ladi, Prujinani bosim kuchi shpulya kalpokchasiga siqish darajasi bilan vintni burash orqali sozlash mumkin. Tikuv mashinalarda, moki ipining tarangligi minimal bo’lishi shart, chunki ortiqcha taranglik igna ipini mustahkamligini kamayishiga olib keladi. Undan tashqari baxya tortilganda moki ipi qo’shimcha qarshilikni, ip bilan mato orasidagi ishqalanishni engishi kerak. Baxyadagi iplar chalishuvini tenglashtirish uchun mokiga nechanchi nomerli ip taxtlansa, ignaga xam shu nomerli ip taxtlanishi kerak, faqat igna ipidagi iplar soni ko’proq bo’lishi kerak. Baxyani tortilish jarayonida, igna halqasini moki moslamasidan o’z vaqtida chiqishi katta axamiyatga ega. Masalan, aylanma xara-katlanuvchi mokili mashinalarda mokini kech xarakatida igna halqasi, mokini plastinkali burunchasida 10 uzoq ushlanib qolib, baxya tor-tilishida salbiy ta’sir ko’rsatadi (Rasm 5.2.9., g). Ip tortuvchi igna mexanizmiga moslangan holda birga ishlay-di. Ip tortuvchini ishlashi moki bilan mos kelmaydi (moki ignani xarakatiga qarab sozlanadi). Mokida, igna halqasi ozgina bo’lsa ham ushlanib qolsa, ip tortuvchi

ipni yangi qismini taranglikni sozlov-chi tomonidan tortadi yoki uni uzib yuboradi. Bu holda baxyalarni tortilishi yomon bajariladi. Baxyalarni yaxshi tortilishi mokini ildam xarakatida hosil bo’lishi mumkin, chunki tashlangan halqa ip tortuvchi bilan mato ichiga engil tortiladi. Moki ignaga yaqin o’rnatilgan xollarda, ya’ni shpulya ushlagich gorizontal yo’nalishda surilgan bo’ladi va o’yiqcha tomoni burunchaga yaqin kelib igna halqasini moki moslamasidan chiqib ketishini qiyinlashtiradi. Mokini bunday joylashishi baxyalarni baxya qator-larini yomon tortilishiga olib kelishi va xatto ipni uzilishiga sabab bo’lishi mumkin. O’z navbatida bu mashinani konstruktiv kamchiligi xisoblanadi, chunki mokidagi burunchani holatini sozlash imkoniyati yo’q. Rasm. 5.2.9. Aylanma harakatlanuvchi mokilarda baxya hosil jarayonlari Tikilayotgan matoni surish jarvyoni Mokili baxya hosil etuvchi mashinalarning aksariyati, reyka tishli matoni surish mexanizmlari bilan ishlaydi va ularning ishlash printsiplari yuqorida ko’rib o’tilgan. Baxya xosil etuvchi mokili mashinalarda tikilayotgan matolarni surish jarayonining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, baxya oxirigacha to’liq tortilganidan so’ng matoni surish jarayoni amalga oshiriladi. Ba’zi bir hollarda matoni surish jarayoni baxyani tortish jarayonidan oldinroq bajarilsa, igna ipi tepki yordamida siqilib, moki ipini mato o’rtasiga torta olmaydi. Iplar chalishuvi esa

mato tagida sodir etiladi va baxyaning noto’g`ri tuzilishiga ega bo’lgan xolat hosil bo’ladi. Baxyani tortilish jarayonining bajarilish shartini yaxshilash uchun matoni surilish jarayoni kechroq bajarilishi tavsiya etiladi (Rasm 5.2.10.). 1-surilayotgan mato, 2- igna plastinkasi, 3-surish moslamasini lapkasi,4- suruvchi tishli reyka, 5- lapka prujinasi Rasm. 5.2.10. Tikilayotgan matoni surish jarayoni Tikilayotgan matoning qalinligi surish jarayonini o ’ z vaqti - da bajarilishiga ta ’ sir etadi , mato qanchalik qalin bo ’ lsa uni shunchalik tezroq surish kerak , chunki igna shuncha tez matoga kelib tegadi . Matoni unga kirayotgan igna bilan surib yuborish mumkin emas. Ingichka matolarni tikayotganda matoni kech surilishini ta’minlash mumkin, bu esa tortilish jarayonini to’g`ri bajarilishiga olib keladi. Tikilayotgan matoni surish jarayoni bilan baxya hosil qilish jarayonining birinchi baxya hosil etish davri tugatilib, yangi baxya hosil etish davri boshlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Isaev V.V., «Tikuvchilik korxonalari jixozlari» Legkaya i pi щ evaya prom ы shlennost ь 1983 y.

2. Poluxin.V.P., Miloserdn ы y L.K . Konstruktivno-unifitsirovann ы y ryad shveyn ы x mashin klassa 31 s gorizontal ь noy os ь yu chelnoka. - M. Legpromb ы tizdat, 1991.-80 s. 3. Orlovskiy B. V. Osnov ы avtomatizatsii shveynogo proizvodstva. - M. Legpromb ы tizdat, 1988.-247 s. 4. Ermakov A.S . Oborudovanie shveyn ы x predpriyatiy-M.: ProfObrIzdat. 2002 .- 426 s. 5. Frants V. Ya. Oborudovanie shveynogo proizvodstva-M.: Izdatel ь skiy tsentr «Akademiya», 2002. - 448 s. 6. Isaev V.V. Oborudovanie shveyn ы x predpriyatiy - M.: Legpromb ы tizdat, 1989. - 335 s. 7. www.edu.ru 8. www.tehno.uz 9. www.sopt.ru 10. www.www.uz

Похожие

TIKUV MASHINALARIDA ISHLATILADIGAN MOSLAMALAR VA TIKUV MASHINASINI TA`MIRLASH

Mashinada bajariladigan baxya va baxyaqatorlari

TIKUV MASHINALARINING ASOSIY ISHCHI ORGANLARI VA MEXANIZMLARI

YASHIRIN BAHYALI TIKUV MASHINALARI

TIKUV MASHINALARINI TA`MIRLASH