Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot va ularni realizatsiyasi hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari - Текстиль - Рефераты

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot va ularni realizatsiyasi hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot va ularni realizatsiyasi hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: 1. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarini tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar va ularning ahamiyati. 2. Tayyor mahsulotlarni sotish, bajarilgan ishlarni topshirish va xizmat ko’rsatish jarayoni. 3. Tayyor mahsulotlarni baholash va ularning nomenklaturasi. 4. Tayyor mahsulotlarning harakatini – jo’natish va sotish jarayonini hujjatlashtirish. 5. Tayyor mahsulotlarni qabul qilishda omborxona hisobini yuritish. 6. Tayyor mahsulotlarni jo’natish, sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatishning analitik hisobi. 7. Ishlab chiqarishdan tashqari – sotish sarflarini hisobga olish. 8. Tayyor mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatishning sintetik hisobi.

1. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarini t ayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar va ularning ahamiyati. Tayyor mahsulot - xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishlab chiqarish jarayonining pirovard mahsulotidir. Ushbu sub’ektda ishlovi batamom nihoyasiga yetgan turli standartlar va texnikaviy shartlar talabiga javob beradigan, texnika nazorati bo’limi qabul qilib olgan hamda tayyor mahsulot omboriga topshirilgan mahsulot tayyor mahsulot deyiladi. Hozirgi davrda, ya’ni bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar asosan tuzilgan shartnomalar (buyurtma papkasi) va bozor talabini chuqur va har tomonlama o’rganib mahsulot ishlab chiqarish, ularning turlari va hajmini belgilaydilar. Buning uchun esa yirik kompaniya, konsern va firmalarning tarkibida marketing bo’limlari tashkil kilinib ular faqatgina bozorning talabi va taklifini urganish, ya’ni zarur, tez sotiladigan mahsulotlarning turlarini va ularga bo’lgan talabni urganish bilan shug’ullanadilar. Boshqaruv rahbariyatiga tegishli takliflarni berib ushbu xulosalar u yoki bu mahsulotlarni ishlab chiqarish, ularning sifati va hajmi yuzasidan qarorlar qabul qilishda asosiy o’rin tutadi. Hozirgi davrda sub’ektning rivojlanishi va barqarorligida mahsulotlarni oldindan tuzilgan shartnomaga asosan ishlab chiqarish va sotish muxim o’rin tutadi. Ushbu tartib sub’ekt faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichini belgilashda va xo’jalik faoliyatining samaradorligini belgilash va belgilangan maqsadga muvofiqligini isbotlashda asosiy ko’rsatkichlar majmuasi hisoblanadi. Sub’ektning mahsulotni sotish hajmi ko’rsatkichini aniqlashda unga qiymatining kelib tushishidan qat’iy nazar sotilgan va jo’natilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlari va ko’rsatgan xizmatlarining umumiy summasidan foydalanadilar. Tayyor mahsulotlar, ish va xizmatlar sub’ektning mablag’lari qatorida hisoblangani uchun ushbu jarayon xo’jalik faoliyatining oxirgi bosqichi hisoblanadi va xo’jalikka tegishli mablag’larning doiraviy aylanishini ta’minlaydi. Ushbu jarayon natijasida tayyor mahsulotlar ishlab chiqiladi, ular,

ishlar va xizmatlar iste’molchilarga etkazib beriladi va sub’ektga pul mablag’lari shaklida yoki almashuv natijasida boshqa moddiy resurslar kelib tushadi. Natijada davlat oldidagi byudjetga tulanadigan soliq majburiyatlari, boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha majburiyatlar, mol etkazib beruvchilarga, banklarga, ishchi va xizmatchilarga va boshqa sub’ektlarga bo’lgan qarz majburiyatlarini uz vaqtida to’lash imkoniyatini yaratadilar. Tayyor mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish bo’yicha belgilangan rejalarni bajarmaslik esa salbiy natijalarga olib keladi. Sub’ektning aylanma mablag’larining doiraviy aylanishini sekinlashtiradi, iste’molchilar oldidagi majburiyatlarni bajara olmasligi natijasida jarimalar to’lashga olib keladi, boshqa to’lovlarni (soliq, ajratmalar, mehnat haqi va boshqalar) uz vaqtida tulay olmaslikka, umuman olganda sub’ektning moliyaviy holatining pasayishiga olib keladi. 2. Tayyor mahsulotlarni sotish, bajarilgan ishlarni topshirish va xizmat ko’rsatish jarayoni. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalari mahsulotni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish rejalarini tuzayotganda ushbu faoliyat natijasida olinadigan (kutilayotgan) foyda hajmini ham belgilaydilar. Chunki shartnomada kelishilgan baho ko’rsatilganda uning tarkibiga mahsulotning tannarxi va soliqlardan tashqari tegishli miqdorda foyda summasi ham kushiladi. Bu summani shartnomada ko’rsatilgan tayyor mahsulotlarning miqdoriga ularga qo’shilgan foyda summasi kushilsa umumiy kutilayotgan foyda hajmi aniqlanadi. Ushbu kutilayotgan foyda summasi asosida tulanadigan bo’naklarning miqdori - byudjetga soliq bo’yicha tulanadigan summa aniqlanadi. Olingan foydaning haqiqiy summasi esa belgilangan tartibda, asosan oyning va yilning oxirida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning kelishilgan sotish bahosi bilan ularning tulik haqiqiy tannarxi (ishlab chiqarish tannarxi va ularni sotish bilan bog’liq sarflar) urtasidagi farq summasidan qo’shilgan qiymat va aksiz soliqlarini chegirilgan holdagi farq summasi hisoblanadi.

Shuning uchun ham charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xo’jalik faoliyatida tayyor mahsulotlar, ularni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish muhim o’rin tutadi. Tayyor mahsulotning buxgalteriya hisobi, ularni yuklash va sotish ustidan nazoratni olib borib, quyidagilarni ta’minlash kerak: tayyor mahsulotni ishlab chiqarish, uning zahiralari holati va omborlarda saklanishi, bajarilgan ishlar va xizmatlar ustidan muntazam nazoratini; ortilgan va berilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni uz vaqtida va to’g’ri hujjatlashtirish, xaridorlar bilan hisoblashishlarni aniq tashkil etish; mahsulot etkazib berish shartnomalarining hajmi va turi bo’yicha ijro etilishini nazorat qilish; mahsulotni sotishdan olinadigan summani, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun amalda sarflangan xarajatlarni, foyda summasini hisoblashni uz vaqtida va to’g’ri bajarish. Ushbu vazifalarni bajarish sub’ektning bir tekisda faoliyat ko’rsatishi, mahsulotlarni sotishni va omborxona xujaligini to’g’ri tashkil qilish va ushbu muomalalarni uz vaqtida va to’g’ri hujjatlashni talab qiladi. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot (ish, xizmatlar) tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: - tayyor mahsulot (ish, xizmat) va sub’ektning o’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar; - sanoat tarzidagi ish va xizmatlar; - nosanoat tarzidagi ish va xizmatlar; - sotib olinadigan buyumlar (butlash uchun sotib olingan buyumlar); - qurilish, qurilish-montaj, loyixa-kidiruv, geologiya-razvedka, ilmiy-tadkikot ishlari va shunga uxshash ishlar; - transport korxonalarida yuk va yulovchilarni tashish bo’yicha xizmatlar; - engil avtomobillarning ijarasi va avtomobillarni etkazib berish (xaydab kelish) xizmatlari;

- transport-ekspeditsiya va yuklash, tushirish ishlari; - aloqa korxonalarining xizmatlari va shu kabilar. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida mahsulotning hisobi - natura, shartli-natura va qiymat ko’rsatkichlarida yuritiladi. Natura ko’rsatkichlari mahsulotning jismoniy xossalariga muvofiq uning soni, hajmi, ogirligini aks ettiradi va bu ko’rsatkichlar tayyor mahsulotni miqdor jixatdan hisobga olishda qo’llaniladi. Shartli-natura o’lchovlari bir xildagi mahsulotni hisobga olishda umumlashtirilgan ko’rsatkichlar uchun qo’llaniladi. Bunday mahsulotning miqdori turlar bo’yicha koeffitsientlar yordamida shartli og’irlik, nav, yagona ulchov va shu kabilarga aylantirilib, qaytadan hisoblab chiqiladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning qiymat ko’rsatkichi, agarda mahsulotning hammasini chetga sotish nazarda tutilsa, tovar mahsulotining hajmidir. Tovar mahsuloti sotishning reja va amaldagi narxlarida, ishlovning me’yoriy qiymatliklarida, bozor narxlarida baholanishi mumkin. Sub’ektlarda mahsulot hisobi reja bo’limida natura ko’rsatkichlarida, omborda esa qiymat ko’rsatkichlarida olib boriladi. Tayyor mahsulot buxgalteriya hisobida mahsulotning amaldagi ishlab chiqarish tannarxi, reja ishlab chiqarish tannarxi, sotishdagi ulgurji narxlar, erkin sotish narxlari va tariflari, erkin bozor narxlarida baholanishi mumkin. Shuni ham aytib o’tish kerakki, tayyor mahsulot korxonaning aylanma mablag’lari tarkibiga kiradi va shu boisdan amaldagi buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi milliy standartlarga (BXMS) binoan, haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha balansda aks ettirilishi kerak. Mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejasi ishlab chiqarish hajmi, nomenklaturasi, ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari ko’rsatilgan yoyma tizimli dasturidan iborat buladi. Ushbu ishlab chiqarish dasturida quyidagi asosiy ko’rsatkichlar ifodalanishi kerak: - tayyor mahsulotlar (ish va xizmatlar)ning hajmi va turlari;

- tayyor mahsulotlar (ish va xizmatlar)ni ishlab chiqarish grafigi; - alohida ishlab chiqarish jarayonlarining tugash muddatlari; - har bir mahsulot va har bir ish jarayoni bo’yicha qiymat ulchovlarida ko’rsatilgan yillik ish hajmi; - tovar mahsulotini ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari; - hisobot davri (oyi) boshiga va oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining ulgurji narxlari; - ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar; - mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan umumiy xarajatlar; - ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxi; - mahsulotlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish uchun zarur buladigan boshqa sarflar to’g’risida ma’lumotlar. B u ma’lumotlardan kelib chikkan holda moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi resurslariga bo’lgan extiyoji aniqlanadi. Dastlabki texnologik rejada muxandis mahsulotning eng mukammal yaratilish xususiyatlarini yozib beradi, bu texnologik kalkulyasiya varakchasida batafsil hisoblarini amalga oshirishga yordam beradi. Dastlabki texnologik rejaning tarkibiga mahsulot, ish va xizmatning nomi, miqdori va turlari to’g’risidagi ma’lumotlar kiradi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning hamma parametrlari, standart talablari va sarflanadigan xarajatlarning turlari va miqdori (texnologik karta) ko’rsatiladi. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish uzoq ishlab chiqarish davrini talab qiladi va tayyorlanayotgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish bosqichida buladi, ya’ni hisobot davrining boshi va oxirida tugallanmagan ishlab chiqarishda qoldiqlar koladi. Yalpi mahsulot - ma’lum davr ichida ishlab chiqarishning tulik hajmini qiymat ulchovlarida ifodalaydigan ko’rsatkichdir. U hisobot davridagi tayyor mahsulotni va tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini uz ichiga oladi. Buni quyidagi formula yordamida ifodalash mumkin: YA = X + (T b -T o ) + M bu erda:

YA - yalpi mahsulot (so’m); X - tovar mahsulotining hajmi (so’m); T b - hisobot davrining boshiga tugallanmagan ishlab chiqarish (so’m); T o - hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish (so’m); M - buyurtmachilardan jalb qilingan materiallarning hajmi (so’m). Tayyor mahsulotlar sub’ektning omborida ham, buxgalteriyada ham hisobga olib boriladi. Tayyor mahsulotning omborga kelib tushishi birlamchi hujjatlarda qayd etiladi. Ushbu hujjatlarda buyumlar turlariga kura mahsulot ishlab chiqarishning ular soniga qarab natura hisobi yuritiladi. Bunday mahsulotning umumiy hajmi hisobot davri tugaganidan sung baholanishi kerak. Ko’rsatilagan xizmatlar va bajarilgan ishlar dalolatnomalar bilan qayd etiladi. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarishdan omborga topshirish qabul qilish, topshirish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Bunday hujjatlarda quyidagilar ko’rsatiladi: mahsulotni topshirayotgan sexning nomi; uni qabul qilayotgan ombor; mahsulotning nomenklatura kodi-raqami va nomi; ulchov birligi; mahsulotning nomi; topshirish sanasi; javobgar shaxslarning imzolari. Qabul qilish-topshirish yukxatlarining aniq mazmuni mahsulotning texnologik xususiyatlariga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotining sifatiga bog’liq. Ularga texnika nazorati bo’limining vakili, mahsulot topshirayotgan sex xodimi, ombor mudiri (xodimi) yoki mahsulotni asrash uchun qabul qilayotgan boshqa javobgar shaxs imzo chekadi. Qabul qilish-topshirish yukxatlari bir martalik va yigma (un kunlik, oylik) bulishi mumkin. Bularni topshiruvchi sex xodimi ikki nusxada yozadi. Bir nusxasi ombor mudiriga beriladi, ikkinchisi esa, mahsulot qabul qilingani haqidagi tilxat bilan sexda koladi.

Buxgalteriyada topshirilgan yukxatlar asosida har oyda tayyor mahsulot ishlab chiqarishning jamgaruv qaydnomalari yuritiladi. Oy tugaganidan keyin qaydnomalarda mahsulot turlariga kura kancha tayyor mahsulot ishlab chiqarilgani hisoblab chiqariladi va haqiqiy tannarxga kura baholanadi. Tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi mahsulot turlari yoki buyurtmalari bo’yicha asosiy ishlab chiqarishning analitik hisobi ma’lumotlariga kura belgilanadi. Har bir mahsulotning turi bo’yicha belgilangan tannarx summasi tayyor mahsulotni ishlab chiqarish qaydnomasiga yozib qo’yiladi, sungra jamlanadi. Shunday qilib, butun ishlab chiqarishning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi xal buladi. Har tomonlama mustaqillikni kulga kiritgan sub’ektlar uzlari ishlab chiqargan mahsulotlarini erkin narxda, iste’molchilar bilan kelishilgan narxda sotishga intiladilar. Kamyob mollarni mol, tovar birjalari orkali sotish, kim-oshdi savdosi keng rivojlangan. Omborga qabul qilingan va xaridor korxonalarga jo’natilgan mahsulot buxgalteriya hisobida haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha aks ettiriladi. Birok sexlardan mahsulot omborga qabul qilinganda uning haqiqiy tannarxi ma’lum bo’lmagani uchun mahsulotning harakatini hisobda qabul qilingan reja tannarxi yoki ulgurji bahoda-shartnoma narxda hisobga olinadi, ya’ni baholanadi. Hisobot oyi davomida mahsulot reja tannarxi bilan haqiqiy tannarxi yoki haqiqiy tannarx bilan ulgurji baho urtasidagi farq alohida hisobga olinadi. Tayyor mahsulotni buxgalteriyada yoki omborda hisobga olib borish uchun schyotlar rejasiga kura 2800-"Ombordagi mahsulotlar" aktiv inventar schyotlari kuzda tutilgan. Ushbu schyotlar quyidagilardan iborat: ¾ 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar; ¾ 2820-"Kurgazmadagi tayyor mahsulotlar"; ¾ 2830-«Komissiya (sotib berish) ga berilgan mahsulotlar

Ushbu schyotlardan omborda kancha tayyor mahsulot borligi va uning harakati to’g’risidagi axborotni aks ettirishda foydalaniladi. 2800-"Tayyor mahsulot" schyotlarining debeti 2010-"Asosiy ishlab chiqarish", 2310-"Yordamchi ishlab chiqarish" schyotlarining krediti bilan o’zaro boglanadi, krediti bo’yicha esa 9100-"Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar"ning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar bilan boglanadi va bunda 9110"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti qo’llaniladi. Chet uchun bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar qiymati 2800- "Tayyor mahsulotlar" schyotlarida aks ettirilmaydi, bular bo’yicha amaldagi xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlardan bevosita 9100-"Sotilgan ish va xizmatlarning tannarxi" schyotlariga utkazilib, hisobdan chiqariladi. Ishlab chiqarishda mahsulot tayyorlashning analitik hisobi "Ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning qaydnomasi"da natura va qiymat ifodasida yuritiladi. Bu ma’lumotlardan ishlab chiqarish hajmi bo’yicha rejaning bajarilishini nazorat qilishda, jamlama hisob varaklarida buxgalteriya yozuvlarini qayd qilishda foydalaniladi. Tayyor mahsulotlarning kirimini qayd etish bilan bog’liq xo’jalik muomalalari 10 / 1-jurnal-orderda amalga oshiriladi. Debet 2800-"Tayyor mahsulotlar" schyotlari. Kredit 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti. Ombordagi tayyor mahsulotlar ombor hisobida miqdor va qiymat ifodasida hisobga olinadi yoki materiallarni hisobga olishga uxshab turlari, soni, navi va bahosi ko’rsatilib hisobga olinadi. Bu varakchalar (kartochkalar) sub’ektning buxgalteriyasi tomonidan tayyor mahsulotning har bir nomenklatura raqami uchun ochiladi va tilxat olib ombor mudiriga topshiriladi. Varakchalarga yozuvlarni moddiy javobgar shaxslar muomalalar sodir bulishi sari, tayyor mahsulotlarning kelib tushishi va chikib ketishi to’g’risidagi hujjatlarga asoslanib yoziladi. Varakchada har bir yozuvdan keyin yangi qoldiq hisoblab topiladi. Varakchalar omborda maxsus kutilarda saklanadi. Har bir kutida varaklar tayyor mahsulotlarning guruhlari, ular ichida esa nomenklatura raqamlari bo’yicha joylashtiriladi.

Moddiy javobgar shaxs har kuni yoki bir necha kunda barcha birlamchi hujjatlarni buxgalteriyaga topshiradi. Hisobning tezkor saldo usuli kullanilganda bu ishlarning hammasi bevosita ombor mudiri tomonidan bajariladi. Buxgalteriya xodimi muttasil, kamida xaftasiga bir marta bevosita omborning uzida ombor mudiri ishtirokida mahsulotning harakati xususidagi birlamchi hujjatlarning ma’lumotlarini ombor hisobi varakchalariga o’tkazishning to’g’riligining tekshirib kurishi va buni uz imzosi bilan tasdiqlashi kerak va aniqlangan tafovutlar va xatolar shu erning uzida bartaraf etiladi. Ayni vaqtda birlamchi hujjatlar buxgalteriya xodimiga topshiriladi. Odatda birlamchi hujjatlarni qabul qilish-topshirish maxsus reestr bilan rasmiylashtiriladi. Lekin moddiy javobgar shaxslarning roziligi bilan har bir muomala bo’yicha yozuvlarning tekshirilgani to’g’risida ombor hisob varakchasidagi buxgalteriya xodimining imzosi hujjatlarni qabul qilish-topshirish uchun asos bulishi mumkin. Hisobning tezkor saldo (qoldiq) usulida ombordagi tayyor buyumlarning ham son, ham nav jixatdan hisobga olishning buxgalteriyada xuddi shu buyumlarning qiymat ifodasidagi hisobi bilan alokasi ombordagi tayyor mahsulotlarning qoldiqlari hisobi qaydnomasi yordamida amalga oshiriladi. Bir oy mobaynida bu qaydnoma buxgalteriyada saklanadi va ma’lumotnoma sifatida foydalaniladi. Oy oxirida qaydnoma har bir nomenklatura raqami bo’yicha ombor hisobi varakchalaridan oy oxirida tayyor mahsulot qoldiqlarining kancha bo’lganini yozib kuyish uchun omborga beriladi. Shundan sung qaydnoma yana buxgalteriyaga beriladi, bu erda esa qoldiqlarning miqdori aniqlanadi va summasi hisoblab chiqiladi. Ayrim sub’ektlarda ombordagi mahsulotning qoldiqlari qaydnomasi urniga moddiy javobgar shaxsning ombordagi tayyor mahsulotning bir oy mobaynidagi harakati to’g’risidagi hisobotidan foydalaniladi. Ushbu hisobot ombor hisobi varakchalarining yakuniy ma’lumotlariga kura tuzilib, ularda har bir nomenklatura raqami asosida ombordagi tayyor buyumlarning miqdoriy ifodasi aks ettirilgan

buladi. Buxgalteriyada hisobot ma’lumotlari asosida tayyor mahsulotlarning navlari va turlari bo’yicha aylanma qaydnomasi tuziladi. Bundan tashqari, buxgalteriyada tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishning natura va summa ifodasidagi qaydnomasi, shuningdek 16-"Tayyor buyumlar harakatini, tayyor mahsulot hamda moddiy boyliklarni yuklab jo’natish va sotish"ning hisobi qaydnomasi ham yuritiladi. 16-qaydnomaning 1-bo’limida bir xil mahsulot guruhlari bo’yicha hisob narxlari hamda amaldagi tannarxga kura ombordagi tayyor buyumlarning harakati ko’rsatilgan buladi. Bu erda kolgan va ishlab chiqarishdan kelgan tayyor mahsulotning amaldagi tannarx salmogining hisob narxlari bo’yicha qiymati aniqlanadi. Ushbu foiz nisbatidan buxgalteriyada hisobot oyida yuklab jo’natilgan, xaridorlar tomonidan qaytarilgan va oy oxirida kolgan tayyor mahsulotning haqiqiy tannarxini hisoblashda foydalaniladi. Oy oxirida omborda kolgan hisob narxlaridagi tayyor mahsulotning qoldig’i (ombordagi mahsulot qoldig’ining hisobi qaydnomasiga binoan yoki moddiy javobgar shaxsning hisobotiga kura) 16-"Tayyor mahsulotlarning harakati, ularni yuklab jo’natish va sotish" qaydnomasining 1-bo’limida aks ettirilgan shunga mos qoldiq bilan solishtiriladi. Qoldiqlarning bir xilligi hisobning to’g’riligidan dalolat beradi, bir xil chikmasligi esa, xatolar borligini ko’rsatadi, bu xatolarni esa uz navbatida bartaraf etish lozim. Masalan. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan "A" mahsulotni ishlab chiqarish uchun 100000 so’m sarflash nazarda tutilgan, ya’ni rejadagi tannarxi 100000 so’m. Ishlab chiqarilgan ushbu mahsulotning haqiqiy tannarxi buxgalteriya ma’lumotiga kura 98000 so’mni tashkil qiladi. Mahsulotning haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxi urtasidagi farq (tejalgan) 2000 so’mni (100000-98000) tashkil kilgan. Hisobda bu quyidagicha buxgalteriya utkazmalari tuzish bilan schyotlarda aks etadi. D-t 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyoti - mahsulot reja tannarxiga (hisobot oyi davomida) - 100000 so’m(oy davomida).

D-t 2810-"Ombordagi tayyor mahsulot" schyoti - mahsulot haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxi urtasidagi farq summasiga (haqiqiy tannarx aniqlangandan sung) () 2000 so’m, oyning oxirida. K-t 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti - mahsulotning ishlab chiqarish rejadagi tannarxiga 100000 so’m, oy davomida va K-t 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" (k) 2000 so’m, oyning oxirida. Tayyor mahsulotni hisobga olishda ulgurji, chakana narx va reja tannarxidan foydalaniladigan bo’lsa, u holda jo’natilgan hamda sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi bilan hisobda qabul qilingan baho urtasidagi farqni aniqlash zaruriyati tugiladi. Tayyor mahsulotlarning sintetik hisobi 2800 schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlarning debeti 2010-"Asosiy ishlab chiqarish", 2310-"YOrdamchi ishlab chiqarishlar" schyotlarining krediti bilan, krediti esa 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyotining debeti bilan korrespondensiyalanadi. Joriy hisobda ishlab chiqarishdan omborlarga qabul qilingan mahsulot quyidagicha aks ettiriladi. Haqiqiy tannarx ma’lum bo’lgandan keyin urtasidagi farq summaga schyotlarda quyidagicha buxgalteriya utkazmalari tuziladi: 3. Tayyor mahsulotlarni baholash va ularning nomenklaturasi. Tayyor mahsulotlar harakatining hisobini to’g’ri tashkil qilish uchun korxona tomonidan ishlab chiqiladigan mahsulotlarning turlari nomining ro’yxati nomenklaturasidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni tuzish asosida tayyor mahsulotni turkumlash, ya’ni ushbu sub’ektda ishlab chiqariladigan bir mahsulot to’rini boshqa mahsulotdan ajratib turuvchi ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura ro’yxatini tuzish asosida quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka, nav va xokazo. Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u har xil sondan iborat bo’ladi. Mahsulot nomenklaturasidan charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining ning quyidagi xizmatlarida foydalaniladi: - dispetcherlik xizmati mahsulotlarni ishlab chiqarish grafigining bajarilishini nazorat qiladi;

- sexlar - ishlab chiqarilgan mahsulotlarning assortimentini nazorat qilib omborga tayyor mahsulot topshirishda yukxati yozish uchun foydalanadi; - marketing bo’limi - tayyor mahsulotlarni jo’natish bo’yicha shartnomalarni bajarish imkoniyatini nazorat qilish uchun foydalanadi; - buxgalteriya - tayyor mahsulotlarning analitik hisobini yuritish, umumiy ma’lumotlar va hisobotlar tuzish uchun foydalanadi. 4.Tayyor mahsulotlarning harakatini – jo’natish va sotish jarayonini hujjatlashtirish. Tayyor mahsulotlarning xaridorga jo’natilgani, ishlar bajarilgani va xizmatlar ko’rsatilgani, vositachilik asosida yoki boshqa shunga uxshash asoslarda tayyor mahsulotlar sotish uchun o’tkazilganligi xususida tegishli hujjatlar (yukxatlar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari) bilan rasmiylashtirilganida mahsulot (ish, xizmat)larni yuklab jo’natilgan (sotilgan) mahsulot, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar deb ataladi. "Asosiy xo’jalik faoliyatdan olingan daromadlar" nomli 2-BXMS muvofiq mahsulot ombordan chiqarilgan yoki to’lov hujjatlari bankka topshirilgan vaqtdan boshlab, xaridorlar ularga haq to’lashidan qat’iy nazar mahsulot sotilgan deb hisoblanadi. Tayyor mahsulot xaridorlarga mahsulot etkazib berish shartnomasi va yuklab jo’natish rejasiga kura jo’natiladi. Shartnomada etkazib berilayotgan mahsulotning nomi, miqdori, turi va sifat darajasi yoziladi, narx, hisoblashishlar tartibi, mahsulot etkazib beruvchi bilan xaridorning to’lov va pochta rekvizitlari hamda boshqa bir kancha ma’lumotlar qayd etiladi. Mahsulot sotish bo’limi shartnomaga asosan tayyor mahsulot omboriga mahsulotni xaridorga yuklab jo’natish haqida buyruk beradi. Maxalliy xaridorlarga mahsulot ishonchnoma asosida, boshqa shaharlik xaridorlarga esa farmoyish va yukxat asosida beriladi. Farmoyishli yukxatda quyidagilar ko’rsatilishi kerak: - berilishi lozim bo’lgan va aslida berilgan mahsulotning nomi, navi va miqdori;

- narxi va umumiy summasi; - xaridorning manzili; - javobgar (topshirgan va olgan) shaxslarning imzolari. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar topshirish dalolatnomalari bilan rasmiylashtiriladi. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining buxgalteriyasi mahsulotni jo’natish hujjatlari yoki bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlarni topshirish dalolatnomasi asosida xaridor, buyurtmachi nomiga to’lov hujjatlarini, ya’ni schyot-faktura (ilova), to’lov talabnomasi (ilova) va to’lov talabnomatopshiriknomalarini (ilova) yozib beradi. Bu hujjatlar mahsulot sotib oluvchini tayyor mahsulot yuklab jo’natilganidan xabardor qiladi va uning haqining tulanishini talab qiladi. To’lov hujjatlarining nusxalari buxgalteriyada qoladi va jo’natilgan mahsulotlarni hisobga olishda asos bo’lib xizmat qiladi. 5. Tayyor mahsulotlarni qabul qilishda omborxona hisobini yuritish. Texnik nazorat bo’limi tomonidan qabul qilingan, tayyor holga keltirilgan mahsulotlar omborga topshiriladi. Bu jarayon ko’pchilik sub’ektlarda topshirish yukxati yoki mahsulotni topshirish qaydnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshiruvchi sex, topshirilish muddati, mahsulotning nomenklatura raqami, uning nomi, miqdori, reja tannarxi va tegishli moddiy javobgar shaxslarning imzosi ko’rsatiladi. Qabul hujjatlari asosida buxgalteriya mahsulotni topshirish qaydnomasini yuritadi. Bajarilgan ish yoki ko’rsatilgan xizmatlar qabul qilishtopshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Omborlarda mahsulot harakatining miqdor ko’rsatkichlaridagi hisobi varakalarda yuritiladi. Varakaga har bir kirim va chiqim hujjatlari asosida mahsulotning harakati bilan bog’liq muomalalar yozib boriladi. Tayyor mahsulotning ombordagi hisobi tezkor buxgalteriya usuli bo’yicha tashkil qilinadi, ya’ni har bir mahsulot nomenklatura raqamiga ombor materiallari hisobi kartochkasi ochiladi (M-17 shakli). Tayyor mahsulotning kelib tushishi va chetga berilishi bilanok, ombor xodimi hujjatlar asosida ularning sonini kartochkalarga yozib kuyadi va har bir yozuvdan keyin qoldiq hisoblab qo’yiladi.

Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun yoki belgilangan grafik bo’yicha ombordan hujjatlarni qabul qilib olishi kerak (qabul qilish-topshirish yukxati, tovar-transport yukxatlari). Ombor hisobining to’g’ri yuritilganligi ombor hisobi kartochkasi asosida har oyda tayyor mahsulotning nomenklaturasi, ulchov birligi, miqdoriga asoslangan holda tayyor mahsulotning qoldiq hisobi baholari bo’yicha qoldiqlar aniqlanadi. Mahsulotning kirimi va chikib ketishi bilan bog’liq muomalalar rasmiylashtirilgan dastlabki hujjatlar ombor varakalariga yozilgandan sung buxgalteriyaga topshiriladi. Bu erda hujjatlar tekshiriladi, guruhlanadi va ular asosida tegishli hisob registrlari tuziladi. Tayyor mahsulot harakatining pul ko’rinishda ifodalangan hisobi buxgalteriyada ombor mudirining hisoboti ma’lumotlari asosida yuritiladi. 6. Tayyor mahsulotlarni jo’natish, sotish, ishlarni bajarish va xizmatko’rsatishning analitik hisobi. Hisobning jurnal-order shaklida tayyor mahsulotning analitik hisobi 16qaydnomada yuritiladi. Bu qaydnomaning 1-bo’limi "Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati" deb nomlanadi, unda mahsulotning hisobot oyi boshlanishiga qoldig’i, omborga qabul qilingani, xaridorlarga jo’natilgani va hisobot oyi oxiriga qoldig’i, hisobda qabul qilingan baho hamda haqiqiy tannarxda ko’rsatiladi. Jo’natilgan mahsulotni analitik hisobga olish quyidagilarni kuzda tutadi: mahsulotni jo’natishga doir muomalalarni xaridor manziliga yuborilgan to’lov hujjatlari asosida joriy ro’yxatdan o’tkazish zarurligini; yuk-xati va to’lovnomalarni to’lashdan bosh tortilgan takdirda ularni kuzatib borishni; har bir oy davomida qayd etilgan yozuvlarni umumlashtirishni. Bu shunday tartibda amalga oshirilishi lozimki, unda jamlama schyotlarga doir buxgalterlik ma’lumotlari kuzga tashlanib tursin. U 16-"Tayyor mahsulotlarning harakati, ularni jo’natish va sotishni hisobga olish" jurnal-orderining 1-"Mahsulotni jo’natish, uni berish va sotish" nomli bo’limida yuritiladi. Jurnal-orderning bu bo’limida har bir to’lov talabnoma-

topshiriknomasi (schyot-faktura) qayd etiladi. Ushbu to’lov talabnoma- topshiriknomasining tegishli ustunlarida xaridorlar, tayyor mahsulotlar, ularning miqdori va qiymati, xaridorlar tomonidan tulanadigan transport xarajatlari, shuningdek yuk (ish, xizmat)larni oluvchilar hisobiga utkaziladigan ustama va chegirmalar ko’rsatilishi lozim. Bu erda mahsulotni jo’natish, sotish (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko’rsatish) hamda xaridorlar va buyurtmachilar bilan amalga oshirilgan hisoblashishlarning analitik va sintetik (jamlama) hisobi birlashtiriladi. Mahsulotlarni jo’natish va sotishning analitik hisobini tashkil etish ayrim mahsulot turlari bo’yicha, to’lov hujjatlari bo’yicha natura ifodasida ham amalga oshiriladi. Ushbu tadbir ikki xil narxda - sotilish narxlarida va haqiqiy tannarx bahosida amalga oshiriladi. Hisobga olish narxlari va tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxi urtasidagi farq ayrim mahsulot turlari bo’yicha keskin uzgarib turishi mumkin bo’lgan sub’ektlarda tayyor mahsulotning harakati haqidagi ma’lumotlar mazkur mahsulotlarning guruhlari bo’yicha aks ettiriladi. Sub’ekt mahsulotlarni guruhlar bo’yicha taqsimlashni haqiqiy tannarxning ayrim mahsulotlarning hisobga olish narxiga doir qiymatidan chekinishi darajasidan kelib chikkan holda amalga oshiradi. Bunday maqsad ularning har bir guruhda taxminan bir xil ogishiga erishishdan iboratdir. 16-qaydnomaning 2-bo’limini ochish va yuritish tartibi quyidagichadir: 16qaydnoma har oyda ochiladi. Ushbu qaydnomani ochishda unga utgan oydagi qaydnomaga oid tulanmagan to’lovlarning oy boshidagi qoldig’i kuchirib utkaziladi. Shundan sung jo’natish va to’lov hujjatlari asosida joriy oyga doir yozuvlar qayd etiladi. Bank kuchirmalarining kelib tushishiga qarab qaydnomaning tegishli ustunlarida to’lovnomalar to’langani haqida tegishli yozuv qayd etiladi. Unda tushum sanasi, summasi va kaysi schyotga o’tkazilgani yoki hisoblashish kaysi yul bilan amalga oshirilgani ko’rsatiladi. SHu bilan 2-bo’lim yakunlanadi. "Tayyor mahsulotlarning harakati, ularni jo’natish va sotishni hisobga olish" qaydnomasining 3-bo’limi "To’langan va tulanmagan schyotlar haqida umumiy

ma’lumotlar" deb nomlanadi. Unda jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar to’g’risida umumiy ma’lumotlar ko’rsatiladi. Ushbu qaydnomaning 4-bo’limida soliq yuzasidan soliq muassasalari bilan hisoblashishga doir ma’lumotlar aks ettiriladi. Tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar", 2820-"Kurgazmadagi tayyor mahsulotlar" va 2830-«Komissiyaga berilgan tayyor mahsulotlar» schyotlari. 7. Ishlab chiqarishdan tashqari – sotish sarflarini hisobga olish. Buxgalteriya hisobining vazifalaridan biri daromad keltirmaydigan xarajatlar, yaroqsiz mahsulotlar, bekor turib qolishlar, kamomad va moddiy boyliklarning buzilishidan ko’riladigan yo’qotishlarni o’z vaqtida topish va aniqlashdan iboratdir. Bunday ma’lumotlar sub’ekt mablag’larining samarasiz sarflanishi sabablari va aybdorlarini bo’lib kolishga imkon beradi. O’z sifati jihatidan belgilangan standartlar yoki texnik shartlarga mos kelmaydigan, asosiy maqsadi bo’yicha foydalanib bulmaydigan yoki yaroqsiz mahsulotni tuzatish uchun qo’shimcha chiqimlar qilingandan sung foydalansa buladigan mahsulotlar, yarim tayyor mahsulotlar, detallar, uzellar va ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar hisoblanadi. Yaroqsiz mahsulotlar ishlab chiqarish resurslarining samarasiz chiqimlarini tashkil qiladi. U yaroqli mahsulot ishlab chiqarishning hajmini kamaytiradi va uning tannarxini oshiradi. Mahsulotni texnik qabul qilishda aniqlangan nuksonning darajasiga qarab, yaroqsiz mahsulotlar tuzatsa buladigan va tuzatib bulmaydigan turlarga ajratiladi. Tuzatish uchun qo’shimcha chiqimlar qilinganidan sung uz joyida foydalanish mumkin bo’lgan mahsulot tuzatsa buladigan yaroqsiz mahsulotlar jumlasiga kiradi. Tuzatishning texnik jixatdan imkoni yuk yoki iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan mahsulotlar, yarim tayyor mahsulotlar va ishlar tuzatib bulmaydigan yaroqsiz mahsulotlar hisoblanadi.

Aniqlash joyiga qarab yaroqsiz mahsulotni mahsulotni tayyorlagan sub’ektda aniqlangan - ichki, ya’ni mahsulotga ishlov berish, uni yigish, montaj qilish yoki ishlatish jarayonida aniqlangan va xaridor tomonidan aniqlangan - tashki xillarga bulinadi. Yaroqsiz mahsulotni qabul qilish jarayonida texnik nazorat bo’limi nazoratchisi yoki ishlab chiqarishdagi ustalar aniqlaydi. Yaroqsiz mahsulot dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi, unda yaroqsiz deb topilgan mahsulotning nomi, miqdori, yaroqsizlik darajasi, paydo bulish sabablari va aybdorlari, shuningdek yaroqsiz mahsulotning tannarxini moddalar bo’yicha kalkulyasiyalash uchun zarur ma’lumotlar ko’rsatiladi. Yaroqsiz mahsulotni (kelgusida brak) baholash, kalkulyasiyalash, uning urnini koplash summasini va undan kuriladigan yo’qotishlarni aniqlash uchun 2610-"Ishlab chiqarishdagi (brak) yaroqsiz mahsulotlar" aktiv kalkulyasiyalash schyoti qo’llaniladi. Bu schyotning debet tomonida uzil-kesil brak qilingan mahsulotning tannarxi, brakni tuzatish uchun sarflangan xarajatlar, ya’ni brak qilingan buyumlarning tannarxi yoki sarflanadigan xarajatlar, belgilangan me’yorlarga qo’shimcha ravishda jhozlarni sozlashda ishdan chikkan materiallar va yarim tayyor mahsulotlarning qiymati, foydalanish kafolati bilan chiqarilgan mahsulotni tuzatish uchun belgilangan kafolatli tuzatish me’yoridan ortiqcha sarflangan xarajatlar aks ettirilgan buladi. Ichki uzil-kesil brak ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha, tuzatsa buladigan brak esa sex tannarxi bo’yicha kalkulyasiya qilinadi. 2610-"Ishlab chiqarishdagi brak" schyotining kredit tomoni bo’yicha brakdan yo’qotishlarning urnini koplash summalari: aybdorlarning mehnat haqidan ushlab kolishlar, uzil-kesil brakdan olingan chikindilarning foydalanish mumkin bo’lgan narxi bo’yicha qiymati, mahsulot etkazib beruvchilar va brakning kelib chikishiga aybdor bo’lgan boshqa sub’ektlar tomonidan kondirilgan yoki tan olingan davo summalari hisobga olinadi.

Bekor turib kolishlar deganda jhozlar, sexlar yoki butun ishlab chiqarishning rejalashtirilmagan tuxtashi munosabati bilan mexanizmlar va ishchi kuchining noiloj ishlamasligi tushuniladi. Bekor turib kolishlar ular haqidagi varaklar yoki dalolatnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Unda ishchilarning ismi-sharifi va tabel raqami, ishlamay turgan stanoklarning xili va inventar raqamlari, bekor turib kolishning boshlanishi va tugash vaqti, sub’ektda ishlab chikilgan nomenklaturaga muvofiq uning sabablari va aybdorlarning kodlari ko’rsatiladi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan bekor turib kolishlar va boshqa samarasiz xarajatlaro ular ishlab chiqarishning kaysi bosqichida yuz bergani va bunga sabab nima ekaniga qarab 2510-"Umumishlabchiqarish xarajatlari" va 9400-davr sarflarini hisobga oluvchi schyotlar guruhidagi 9439-"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotida hisobga olinadi. Bekor turib kolishdan yo’qotishlarga ishlab chiqarishdagi ishchilarga bekor turilgan vaqt uchun tulanadigan mehnat haqi, ijtimoiy sugurtaga ajratmalar, ishlab chiqarish tuxtatilgan davrda samarasiz sarflangan materiallar, yoqilg’i, energiya qiymati, mashinalar va jhozlarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlarining bir qismi kushiladi. Tashki sabablar tufayli xosil buladigan bunday xarajatlar davr xarajatlari tarkibida (9439), ichki sabablar tufayli vujudga kelganlari esa umumiy ishlab chiqarish chiqimlari (2510) tarkibida hisobga olinadi. Bekor turib kolishlarni hisobga olish bo’yicha buxgalteriya utkazmalari quyidagicha buladi. Ichki sabablar bilan bekor turib kolishlar bo’yicha. 2510-"Umumishlab chiqarish xarajatlari" yoki 9439-"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotining debeti, 1000-"Materiallar" schyotlarining, 6510-"Sugurta bo’yicha to’lovlar", 6710-"Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisoblashishlar" va boshqa tegishli schyotlarning kreditida qayd qilinadi. Tashki sabablar tufayli bekor turib kolishdan yo’qotishlarning urnini koplash yuzasidan mahsulot etkazib beruvchilar va boshqa aybdorlarga da’volar topshirilganda tan olingan yoki to’langan da’volar summasiga quyidagi utkazmalar tuziladi:

4860-"Da’volar bo’yicha olinadigan to’lovlar" schyotining debeti va 2510"Umumishlabchiqarish xarajatlari" schyoti yoki 9439-"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotining krediti. 2600-«Ishlab chiqarishdan olingan foydalanishga yaroqsiz mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotning chizmasi» 2610-«Ishlab chiqarishdan olingan yaroqsiz (brak) mahsulotlar» 8. Tayyor mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatishning sintetik hisobi. Mahsulotning sotilishi sub’ekt faoliyatining asosiy salmokli ko’rsatkichi hisoblanadi. Sotish jarayoni mahsulot (ish, xizmat) larni jo’natish va sotishga doir xo’jalik muomalalarining yaxlitligi bilan bog’liqdir. Amaldagi koidaga muvofiq 1 yanvar 1998 yildan qabul qilingan hisoblash usuliga muvofiq mahsulotlar (ish, xizmatlar) jo’natilgan sana yoki bankka to’lovhisoblashish hujjatlarini taqdim etgan kun sotuv amalga oshirilgan sana deb hisoblanadi. Lekin xalkaro standart bo’yicha kassa usuli, ya’ni sotilgan mahsulot, bajarilgan ish yoki ko’rsatilgan xizmatlar uchun xaridorlardan mablag’larning kelib tushishi sanasi ham tavsiya qilinadi. 9100-Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxini hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi. 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" 9120-"Sotilgan tovarlarning tannarxi" 9130-"Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi" 9140-"Tovar-moddiy zahiralarni sotib olish" (davriy usulda) 9150-"Tovar-moddiy zahiralarning bahosini muqobillashtirish" (davriy hisob usulida) Sub’ektlarda mahsulot va tovarlarni sotish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatishga doir axborotlarni umumlashtirish, shuningdek sotuv natijalarini aniqlash uchun schyotlar rejasida 9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" jamlama schyoti kuzda tutilgan.

9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining debetida sotilgan yoki jo’natilgan mahsulot (ish, xizmat)larning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi, mahsulotni sotish xarajatlari, mahsulot narxiga ustama ravishda tulanadigan idish bahosi, qo’shilgan qiymat soligi summasi, aksiz va bojxona soliqlari summasi aks ettiriladi. Ushbu summalar asosan 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi", 9410 va boshqa schyotlarning kreditidan olinadi. Mahsulot jo’natilganidan yoki sotilganidan sung va to’lov hujjatlari ko’rsatilganidan keyin sub’ektning buxgalteriyasida quyidagi yozuvlar qayd etiladi: Sotuv narxlarining qiymati miqdoriga: 4010-"Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyotining debeti; 9010-"Mahsulotlarning sotilishidan olingan daromadlar" schyotining krediti; Bir vaqtning uzida: 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyotining debeti va 2810-"Tayyor mahsulot" schyotining krediti haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi miqdoriga. Mahsulotlarni jo’natish va sotish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish)ning hisobi 11-jurnal-orderda yuritiladi. Mazkur jurnal-order 2800-"Tayyor mahsulotlar", 2910-"Tovarlar", 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi", 9130-"Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi", 4010-"xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan to’lovlar" schyotlarining kreditiga oid muomalalar hamda 9010, 9030 va 9110 schyotlarining analitik ma’lumotlarini aks ettirishga mo’ljallangandir. 11-jurnal-order va 15,16-qaydnomalar analitik ma’lumotlar asosida yuritiladi. 9110, 9130 va 9010, 9030 schyotlarining analitik ma’lumotlari haqiqiy tannarx, hisob narxlari, taqdim etilgan to’lovnoma yoki uning narxini ko’rsatib urnini bosuvchi hujjatga doir summa, shuningdek hisobot oyi muomalalari hamda yil boshidan beri amalga oshirilgan hajmi bo’yicha soliq summalari ham 11-jurnal- orderda keltiriladi.

9010, 9030 va 9110, 9130 schyotlarining analitik hisobi sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo’yicha ayrim olgan holda yuritiladi. Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini hisoblash uchun dastlab 11- jurnalorderda yil boshidan beri jo’natilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxi muomalasi uning taqdim etilgan to’lovnomalar (yoki ularning urnini bosuvchi hujjatlar) bo’yicha qiymatiga foiz nisbati belgilanadi. Olingan foiz bilan oy yakuni holatiga kura xali tulanmagan, lekin jo’natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi aniqlanadi. Buning uchun oy yakuni holatiga kura xali tulanmagan barcha to’lovnomalarning sotuv qiymati ushbu foiz nisbatiga ko’paytiriladi. Sotilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat) va xaridorlarga jo’natish xarajatlarining haqiqiy tannarxga ularni hisobot oyida jo’natish qiymati (qaytarilgan mahsulot summasi bunga kirmaydi) kushiladi va undan oy oxiridagi qoldig’i ayirib tashlanadi. 11-jurnal-orderda shuningdek, yaroqsizligi uchun xaridorlar tomonidan qaytarilgan mahsulotlarga doir muomalalar ham aks ettiriladi. Agar mahsulot uning qiymati tulangunga kadar qaytarilsa, hisobda quyidagi yozuvlar qayd etiladi: sotuv narxi qiymati miqdoriga: 9040-"Sotilgan mahsulotlarning qaytarilishi" schyotining debeti; 4010-"Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan to’lovlar" schyotining krediti; mahsulot (ish, xizmat)larning haqiqiy tannarxi miqdoriga: 2810-"Tayyor mahsulot" schyotining debeti; 9110-"Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi" schyotining krediti. Haqiqiy tannarx miqdoriga: 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotining debeti, 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti krediti va 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyotining debetiga 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotining kreditidan utkaziladi.

Agar mahsulot haqi xaridor tomonidan to’langan bo’lsa, bu holda sanab utilgan buxgalteriya yozuvlaridan tashqari kelib tushgan pul mablag’lari summasiga quyidagi buxgalteriya utkazmasi amalga oshiriladi: 6310-"Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo’naklar" schyotining debeti va 4010-"Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan to’lovlar" schyotining krediti va kolgan summa 5010, 5110 yoki 5210 schyotlarining debetida va 4010 schyotining kreditiga qayd qilinadi. Xaridorlar tomonidan qaytarilgan yaroqsiz mahsulot quyidagicha rasmiylashtiriladi: 2610-"Ishlab chiqarishdagi brak" schyotining debeti va 6860-"Da’volar bo’yicha tulanadigan to’lovlar" schyotining krediti. Mahsulotni xaridorga uz hisobidan etkazib berishga doir transport xarajatlari uchun quyidagi utkazma amalga oshiriladi: 9410-"Mahsulotni sotish bilan bog’liq sarflar" schyotining debeti va 2310"YOrdamchi ishlab chiqarish" schyotining krediti. Brak mahsulotining xaridor tomonidan etkazib berilishiga doir transport xarajatlari quyidagicha aks ettiriladi: 2610-"Ishlab chiqarishdagi brak" schyotining debeti; 5110-"Pul mablag’lari" schyotining krediti. Mahsulot (ish, xizmat)larning sotilishining moliyaviy natijasi 9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining krediti va debeti jamlamalarini taqqoslash yuli bilan aniqlanadi. Agar 9910-schyotning kredit tomonidagi jamlamasi debet tomonidagi jamlamasiga karaganda yuqorirok bo’lsa, bu holda sub’ekt foyda olgan hisoblanadi va oyning jamlama schyotida tulaligicha hisoblab chiqariladi hamda bu holda ma’lumotlar 15-jurnal-orderda qayd qilinadi. Agar 9910-schyotning kreditdagi jamlama summasi debetidagi jamlama summasidan kam bo’lsa, u holda sub’ekt zarar kurgan buladi hamda 11- jurnalorderda qayd qilinadi. Mahsulotni sotish xarajatlariga quyidagilar kiradi: mahsulotning jo’natilishini tashkil etish (marketing muomalalari)ga doir

xarajatlar; tayyor mahsulotlar omboridagi mahsulotning idishi va uni urab-boglash xarajatlari; mahsulotni etkazib beruvchi hisobidan u jo’natiladigan stansiya (port)ga etkazib berish, vagonlar, kemalar, avtomobillar va boshqa transport vositalariga yuklash xarajatlari; mahsulotni jo’natish va boshqa vositachilik yigimlari (ajratmalari)ni to’lash xarajatlari; mahsulotni sotish joyidagi ular saklanadigan binolarning karovi va kishlok xujaligi korxonalarida sotuvchilarning mehnatiga haq to’lashga doir xarajatlar; reklama xarajatlari; boshqa, yuqorida qayd qilingan xarajatlardan tashqari maqsadli xarajatlar. Mahsulotni urab-boglash va saqlashga oid xarajatlar xaridorlar tomonidan sarflansa sotuv xarajatlariga kiritilmaydi. Ombordagi tayyor mahsulotlarni xaridorlarga sotish sub’ektning marketing bo’limi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun xaridorlar bilan oldindan tuzilgan shartnomalar va jo’natish grafigiga asosan sub’ekt rahbarining buyrugi chiqariladi yoki maxalliy iste’molchilarga yuk xatiga asosan sotiladi. Sub’ektning moliya bo’limi yoki buxgalteriya xaridor-sub’ektning nomiga schyot yoki to’lov-talabnoma hujjatini yozib, tovar sotuvchi sub’ektga xizmat ko’rsatadigan bankka topshiradi. To’lov-talabnoma mol etkazib beruvchining schyot-fakturaga mos ravishda ortib jo’natilgan mahsulot qiymati uchun xaridorning hisoblashish raqamidan mablagni utkazib berishi to’g’risida bankka bergan buyrugidir. Unda ortib jo’natilgan mahsulot qiymati va sotish bahosi, miqdori va assortimenti qayd qilinadi. Franko-ombor mol etkazib beruvchining ombori. Ushbu tartibda mahsulotni ortib-jo’natish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlarni xaridor uz zimmasiga oladi va to’lov talabnomasida ko’rsatilmaydi. Bu sarflar mahsulotlarni yuklash, bekatga olib borish, temiryul tarifi va mahsulotni vagonga ortish xarajatlarining yigindisidan iborat.

Mahsulot ombordan xaridor-sub’ektning vakiliga berilgan ishonchnomasi asosida jo’natiladi va tovar transport yukxati hujjati bilan rasmiylashtiriladi. Mahsulot jo’natilgandan sung sotilgan mahsulot qiymati 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotining kreditidan 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyotining debetiga yoziladi va shu vaqtda 4010-"xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar"ning debeti va 9010-"Sotilgan mahsulotlardan olingan daromadlar" schyotining kreditida qayd qilinadi. 4000-Olinadigan schyot(to’lov)larni hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi 4010-"Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyot(to’lov)lar" 4020-"Olinadigan vasikalarning joriy qismi" Mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlarga doir axborotlar 9400-"Davr xarajatlari" schyotlarining 9410-"Sotish bilan bog’liq sarflar" schyotlarida tuplanadi. Mahsulotni jo’natish va sotishga doir barcha xarajatlar ko’rsatib utilgan nomenklaturaga muvofiq ravishda 9400-"Davr xarajatlari" schyotlari guruhiga kiruvchi 9410 schyotlarining debetida ko’rsatiladi. Har bir hisobot davrining oxirida 9410-"Sotish bilan bog’liq sarflar" schyotidagi summa 9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining debet tomoniga utkaziladi. Hisobot ma’lumotlarida ko’rsatilgan tayyor mahsulotning amalda omborda mavjud bo’lgan tayyor mahsulotga muvofiq kelishi tayyor mahsulotni inventarizatsiya qilish asosida aniqlanadi. Mahsulot etkazib berish rejasining bajarilishini hisobga olish tezkor hisobga olishning maxsus registrida yuritiladi. Mazkur registr asosida tayyor mahsulotni belgilangan hajmda etkazib bermaslik yoki to’lovning kechiktirilishi sabablari aniqlanadi va tegishli chora- tadbirlar kuriladi. Tayyor mahsulotni inventarizatsiyadan (yuklamadan) o’tkazish tartibi aylanma mablag’larning tarkibiga kiruvchi boshqa moddiy boyliklarni inventarizatsiya qilish tartibi bilan bir xil. Ba’zi farqlari shundan iboratki, tayyor mahsulotlar qator holatlarda nafaqat uzining omborlarida, balki sexlarning omborlarida va

mahsulotlarni sotib beruvchi sub’ektlarning omborlarida javobgarlik asosida saklanadi. Buxgalteriya hisobida va inventarizatsiya ro’yxatlarida ular yaxlit holda aks ettiriladi. Tayyor mahsulotlarning harakati jadal ravishda ruy beradi, shuning uchun tayyor mahsulotlarning inventarizatsiyasini imkoni boricha qisqa muddatlarda o’tkazish maqsadga muvofiq buladi. Jo’natilgan mahsulotlar va tovarlar va xaridorlar tomonidan muddatida haqi tulanmagan mahsulotlar va tovarlar yuzasidan har bir yuklab jo’natish bo’yicha alohida yuklama ro’yxati tuziladi. Ularda mahsulot, tovarlar va xaridorning nomi, jo’natish sanasi, to’lov topshiriknomasi yozib berilgan sana, uning raqami va berilgan schyot-faktura bo’yicha summasi ko’rsatiladi. Boshqa sub’ektlar (konsignator)ning omborlarida saklanayotgan tayyor mahsulotlar ushbu moddiy boyliklarning mas’uliyatli saqlashga topshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida ro’yxatga kiritiladi. Mas’uliyatli saqlashga koldirilgan mahsulot uchun saqlash tilxatlarini inventarizatsiya boshlangan sanaga yakin sanaga qayta rasmiylashtirish lozim. Mabodo inventarizatsiya natijasida tayyor mahsulotlarning me’yor darajasidagi kamomadi aniqlansa dalolatnomaga muvofiq 9439-"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotining debetida va 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotining kreditida, agarda javobgar shaxs zimmasiga yuklatilsa 4630-"Moddiy zararlarni koplash yuzasidan xodimlarning qarzi" schyotining debetiga 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotining kreditidan utkaziladi.

Adabiyotlar 1. O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O’zb е kiston. 2003. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 2013- yilning asosiy yakunlari va 2014 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlatirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi «2014 yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yo’li bo’ladi» ma’ruzasi. «Xalq so’zi» 2014 yil 18 yanvar. 3. O’zb е kiston R е spublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonun 1996 yil 30 sentyabr. 4. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi». 1998 y. 5. O’zbekiston Respublikasi «Soliq kodeksi». 2003 y. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Patent bojlari to’g’risidagi nizomni va patent bojlarn stavkalarini tasdiqlash haqida»gi Qarori. 2002 y. 14 oktyabr. 357-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi nizomni tasdiqlash haqidagi Qarori (1999 yil 5 fevral. №54, 2003 y. 15 oktyabr №444). 8. «Auditorlik faoliyati to’grisida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni, 2000 yil. 26 may. 9. «Lizing to’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1999 yil. 14 aprel. 10.Abdukarimov M.T. «Moliyaviy hisobotni o’qish va tahlil qilish yo’llari». -T.: Iqtisod va huquq dunyosi. 1999.

Похожие

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida xususiylashtirish operatsiyalarini hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida mehnat va ish haqini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida o‘zini mablag‘i kreditlar va moliyaviy natijalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxon