Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida o‘zini mablag‘i kreditlar va moliyaviy natijalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari - Текстиль - Рефераты

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida o‘zini mablag‘i kreditlar va moliyaviy natijalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida o‘zini mablag‘i kreditlar va moliyaviy natijalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari Reja: 1. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xususiy kapitali,uning ahamiyati va tarkibi. 2. Ustav kapitali va uni hisobga olish. 3.Qo’shilgan kapitalning tarkibi va uning hisobi. 4. Zahira kapitali, uning yaratilishi va hisobining yuritilishi. 5. Xususiy aksiyalarining sotib olishining hisobini yuritish. 6. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining olgan foydasi, uningahamiyati va kelish yo’llari.

1. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xususiy kapitali, uning ahamiyati va tarkibi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining moliyaviy resurs (mablag‘)larini tashkil qilishi va undan foydalanishi mumkin. Bu mablag‘larning manbai esa foyda, amortizatsiya ajratmasi, qimmatbaho qog‘ozlarni sotishdan tushgan mablag‘lar, aksiya egalarining badali va ta’sischilarning ulushlari, kreditlar, qarzlar, ajratilgan grantlar, maqsadli moliyalashtirish mablag‘lari va shunga uxshash yunalishdagi mablag‘lardir. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xususiy kapitali qonunga muvofiq yoki ta’sis hujjatlari asosida yaratilgan jamgarmalar va zahiralar qo’shilgan holda, ularning harakati va holati o’rganiladi va nazorat qilinadi. Xususiy kapital charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining aktivi va majburiyatlari o’rtasidagi farqni o’zida mujassamlashtiradi. O’z navbatida xususiy kapital 2 guruhga (kategoriyaga) bo’linadi – qo’yilgan (investitsiya) kapital va taqsimlanmagan foyda. Xususiy kapital, ishlab chiqarish va mulk egasiga to’lash, qo’shimcha investitsiya va boshqa faoliyatlarning natijalariga bog’liq holda ko’payishi yoki kamayishi mumkin. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining mulk, jamgarmalar, foyda va zahiralarning hisobi quyidagi: 8300-«Ustav kapitali (fondi)»ni hisobga oluvchi schyotlar 8400-«Qo’shilgan kapital»ni hisobga oluvchi schyotlar 8500-«Zahira kapitali»ni hisobga oluvchi schyotlar 8600-«Sotib olingan uz aksiyalari»ni hisobga oluvchi schyotlar 8700-«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»larni hisobga oluvchi schyotlar 8800-«Grantlar va subsidiyalar (kapital)»ni hisobga oluvchi schyotlar 8900-«Kelgusi xarajatlar va to’lovlarning zahirasi»ni hisobga oluvchi schyotlarda yuritiladi.

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining ustav kapitali uning mablag‘larining tashkil bo’lishida asosiy manba hisoblanadi. Bu kapitalni tashkil qilish qonun va ta’sis hujjatlariga asosan tartibga solinadi. Davlat korxonalarining ustav kapitali davlatning byudjeti tomonidan korxonaning foydalanilishiga topshirilgan vaqtda ajratilgan mablag‘larning yigindisidir. Nodavlat, kommersiya sub’ektlarining kapitali esa aksiyadorlar tomonidan kuyilgan mablag‘larning yigindisiga teng buladi. Aksiyadorlar jamiyati (AJ) yuridik shaxs bo’lib uning kapitali aksiya egalarining kuygan ulushidan tashkil topgan. AJ faoliyati ustavi bilan tartibga solinadi va aksiyadorlar faqat ustav kapitaliga kuyadigan ulushi bo’yicha majburiyat oladilar. AJ ustav kapitalining hajmi uning ustavida ko’rsatilgan bo’ladi. Ustav kapitalining ko’payishi yoki kamayishi aksiyaning nominal qiymatining bozordagi talab va taklifning ta’sirida oshishi yoki kamayishiga bog’liq. AJ tomonidan chiqarilgan aksiyalar naqd pulga, pul o’tkazish yo’li bilan, mulkka, ya’ni uzoq va qisqa muddatli aktivlar hisobiga ham sotilishi mumkin. Ustav kapitali (fondi)ning holati va harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish quyidagi: 8310-«Oddiy aksiyalar» 8320-«Imtiyozli aksiyalar» 8330-«Ulushlar va omonatlar» schyotlarida amalga oshiriladi. 2. Ustav kapitali va uni hisobga olish. Ustav kapitali- ta’sis hujjatida belgilangan, sub’ektning mulkini tashkil etishda, uning faoliyatini bir maromda yurgazishda ta’sischilarning (qatnashuvchilarning) pul ifodasida kuygan mablag‘lari (ulushlari, aksiyalari-nominal qiymati)ning yigindisidir. Bu schyotlarda ro’yxatdan o’tkazilgan aksiyalar qiymatining chegarasidagi eki puli to’langan aksiyalarning nominal qiymatidagi ustav kapitali aks ettiriladi. Ustav kapitalining hajmi ustavdagi ro’yxatdan o’tkazilgan summadan oshib ketishi

mumkin emas. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining ustav kapitalining ko’payishi eki kamayishi faqat ta’sischilarning qarori bilan va sub’ektning nizomi va boshqa ta’sis hujjatlariga uzgartirishlar kiritilgandan keyingina amalga oshirilishi mumkin. Ta’sischilar qo’yilmalarining haqiqiy kelib tushishi 4610-«Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining kreditiga o’tkaziladi, har xil aktivlarni hisobga oluvchi schyotlarning debeti bilan bog’langan holda moddiy qiymatliklar va nomoddiy aktivlar, ustav kapitaliga kiritilgan qo’yilmalarning qiymati aniq, haqiqatda mavjud bo’lgan bozor bahosida yoki ta’sischilarning roziligi bo’yicha baholanadi. Ta’sischilar ulushining qaytarilishi ustav kapitalining miqdorini kamaytirmaydi. Hisobda bu muomala xuddi aksiyadorlar jamiyatining sotib olingan xususiy aksiyalaridek quyidagi 8610-«Sotib olingan uzining oddiy aksiyalari» schyoti va 8620-«Sotib olingan uzining imtiyozli aksiyalari» schyotlariga utkaziladi. 8310-«Oddiy aksiyalar" schyoti ovoz berish huquqiga ega bo’lgan oddiy aksiyalarning qiymati qo’shilgan holdagi aksiyadorlar kapitalining holati va harakati to’g’risidagi va imtiyozli aksiyalar uchun tulanadigan dividendlar qayd etilgandan keyin kolgan sof daromadni taqsimlashda qatnashuvchilar to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Aksiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan utgandan keyin uning nizom kapitali aksiyadorlarga taqdim etilgan uz aksiyasining ulushini to’lashdagi mablag‘larining hisobiga shakllanadi va ro’yxatga olingan emissiya yunalishidagi summa 8310«Oddiy aksiyalar» schyotining krediti bo’yicha 4610-«Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining debeti bo’yicha aks ettiriladi. Aksiyalar uchun to’lovlar bo’yicha haqiqiy kelib tushgan mablag‘larga 4610-«Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sisichilarning qarzlari» schyoti kreditlanib, pul mablag‘larini, TMZ va boshqa aktivlarni hisobga oluvchi schyotlarning debet tomoni bilan korrespondensiyalanadi. Muomalada qatnashayotgan chiqarilgan (aksiyadorlar tomonidan a’zo bulish amalga oshirilgan) eki e’lon qilingan (chiqarishga ruxsat berilgan) oddiy

aksiyalarning har kaysi chiqarilishi bo’yicha alohida analitik hisob yuritiladi va xali chiqarilishi tugatilmagan, ammo ro’yxatdan o’tkazilgan miqdorda shunday aksiyadorlik kapitali sifatida aks ettiriladi. Aksiyadorlar jamiyati kapitalining huquqiylik darajasi uning nominal qiymatini aniqlab, aksiyalarni chiqarishga ruxsat berilganligini ro’yxatdan o’tkazishda belgilanadi. Qimmatbaho qog‘ozlarni chiqarishni ro’yxatdan o’tkazish tartibi, odiy va imtiyozli aksiyalarni chiqarish sharti va ularning bank tomonidan sotib olinishi 26.04.1996 yil, 223-1-sonli «Aksiyadorlar jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini ximoya qilish to’g’risida»gi qonun va 10.07.1998 yil, 423- sonli «O’zbekiston Respublikasining hududida qimmatbaho qog‘ozlarni ro’yxatdan o’tkazish va chiqarish tartibi to’g’risida»gi Nizom bilan tartibga solinadi. Chiqarilgan aksiyalar 8310-«Oddiy aksiyalar» schyotida nominal qiymati bo’yicha hisobga olinadi, ularni sotishdan olingan summalar 8410«Emissiya daromadi» schyotida aks ettiriladi. Aksiyadorlar jamiyatlari uzininng ustav kapitalini yangi aksiyalarni chiqarish eki ularning nominal qiymatlarini oshirish yuli bilan ko’paytirishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatlarining ustav kapitali miqdorining kamayishi aksiyalarning nominal qiymatining pasayishi hisobiga yoki kapitalga obuna to’g’risidagi xabarda obuna summasining miqdorini koplamagan takdirda sub’ektlar tomonidan xususiy aksiyalarning bir qismini aksiya egalaridan sotib olishi hisobiga ruy berishi mumkin. Aksiyalarni tugatish maqsadida ularni maydalab yuborish ya’ni, ularning nominal qiymatini mutanosib ravishda kamaytirib umumiy miqdorini ko’paytirish lozim bo’ladi. Ushbu aksiyalarni maydalash natijalari aksiyadorlar kapitalining hajmiga ta’sir kilmaydi, faqatgina yangi chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini va muomaladagi aksiyalarning miqdorini ko’paytiradi. Ushbu muomalalar bo’yicha buxgalteriya yozuvlari amalga oshirilmaydi, lekin ushbu muomalalarni 8310-«Oddiy aksiyalar»schyotiga ochilgan analitik hisob registrlarida qayd qilish zarur. 8310-«Oddiy aksiyalar»ning hisobi bo’yicha analitik hisob xo’jalik axborotlarining shakllanishini taminlashi shart.

8320-"Imtiyozli aksiyalar» schyoti imtiyozli aksiya ko’rinishida chiqariladi, ovoz berish huquqiga ega bo’lmagan, lekin aksiya egasiga dividend kafolatini beradigan, ya’ni olingan foydani taqsimlash jaraenida oddiy aksiya egalariga nisbatan imtiyozi belgilangan (dividend olish kafolati) aksiyadorlar kapitalining holati va harakati to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun qo’llaniladi. Aksiyalarning hisobi 8320-«Imtiyozli aksiyalar» schyotida ushbu aksiyalarning nominal qiymati bo’yicha amlaga oshiriladi. Ushbu aksiyalarning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan har bir summa 8410-«Emissiya daromadi» schyotida qayd qilinadi. Imtiyozli aksiyalar bo’yicha analitik hisob xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bo’yicha va kapitalning shakllanish bosqichi bo’yicha axborotlarning shakllanishini ta’minlashi shart. 8330 - «Ulushlar va omonatlar» schyoti xo’jalik yurituvchi sub’ektlar-ning tashkiliy huquqiy shakllariga asosan davlat yoki xususiy, kushma korxonalarda qatnashuvchilarning badallari hisobiga tashkil qilingan kapitallarning holati va harakatini hisobga olish uchun mo’ljallangan. Davlat korxonalari davlat tomonidan ajratilgan asosiy va aylanma mablag‘lardan tashkil qilingan va o’rnatilgan tartibda ustav jamgarmalarini tashkil qiladilar Ulush kapitali charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xo’jalik faoliyatini yuritish uchun ta’sischilar omonatlarining yigindisidan tashkil topadi. Ulush jamgarmasi- mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ektning birgalikdai ishbilarmonlik faoliyatini yuritish uchun ishlab chiqarish kooperativi a’zolarining ulush badallari yigindisidan tashkil topadi. Ustavda qayd qilingan va ta’sis hujjatlarda ko’rsatilgan ta’sischilarning ulushi va omonatlaridan tashkil topgan sub’ektning ustav kapitalini ro’yxatdan o’tkazilgandan keyin ta’sischilarning ulushi va omonatlarining summasi 8330 «Ulush va omonatlar» schyotining krediti va 4610-«Ustav kapitali (fondi)ga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining debetida qayd qilinadi.

Ta’sischilar omonatining sub’ektga kelib tushishi 4610-«Ustav kapitali» (fondi)ga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining kreditida va pul mablag‘larini, moddiy va nomoddiy qiymatliklarni hisobga oluvchi schyotlarning debet tomonida ko’rsatiladi. Ustav kapitali (fondi)ning analitik hisobi xo’jalik yurituvchi sub’ektning har bir ta’sisichisi bo’yicha ayrim olgan holda yuritilishi lozim. Qo’shilgan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarni sotishdan olingan summalarining nominal qiymatidan oshikcha summalarining, bundan tashqari qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mulklar qiymatining yigindisidan tashkil topadi. Qo’shilgan kapital, aksiyalarning nominal qiymatidan oshikcha bahosi bo’yicha birinchi sotuvdan olingan emissiya daromadini aks ettiradi. Bundan tashqari qo’shilgan kapitalning tarkibida ustav kapitaliga kuyilgan omonatlarni to’lashda xosil buladigan kursdagi farqlarning summasi ham hisobga olinadi. Qo’shilgan kapitalning mavjudligi va harakati quyidagi: 8410-«Emissiya daromadlari» 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyotlarida hisobga olinadi. 8410-«Emissiya daromadi» schyoti aksiyalarning nominal qiymatidan yuqori olingan mablag‘lar to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Kelib tushgan summalar 8410-«Emissiya daromadlari» schyotining krediti bo’yicha hisobga olinadi, xususiy aksiyalarni sotib olishda va sotib olingan xususiy aksiyalarni bekor qilishda kursdagi farqlarni koplash uchun foydalanilganda ushbu muomalalar bu schyotning debeti bo’yicha hisobga olinadi. Qo’shimcha to’langan kapitalning analitik hisobi oddiy va imtiyozli aksiyalar bo’yicha alohida yuritiladi.

8420-"Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyoti ustav kapitalini shakllantirish jarayonida xosil buladigan kursdagi farqalarni hisobga olish uchun mo’ljallangan. Valyutada va valyuta qiymatliklari hisobiga ustav kapitalini shakllantirish vaqtida ustav kapitaliga badal to’lash vaqtida amal qilingan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs bo’yicha baholanadi. Valyuta va valyuta qiymatliklarini baholash va boshqa mulklarni ro’yxatdan o’tkazish vaqtida ta’sis hujjatlaridagi baholardan farq qilishi mumkin. Hosil bo’lgan bu kursdagi farqlar 8420 -«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyotida hisobga olinadi. Baholardagi ijobiy farqlar, mulklar, valyutalar va valyuta qiymatliklari schyotlarining debeti bo’yicha va 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar schyotining krediti bo’yicha, salbiy farqlar esa teskari tartibda (debet 8420 va kredit, mulk, valyuta va valyuta qiymatliklari schyoti) buxgalteriya utkazmalari bo’yicha aks ettiriladi. Baholardagi va kursdagi baholashning bu tartibda hisobdan chiqarilishi ta’sis hujjatlarida oldindan kelishilgan ustav kapitalidagi ta’sischilar ulushining uzgarmasligiga imkon beradi. Ustav kapitalini shakllantirishda xosil bo’lgan kursdagi farqlarning analitik hisobi, ochik turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiya egalari bilan hisoblashishdan tashqari, har bir ta’sischi bo’yicha yuritiladi. Soliqqa tortishning tartibi O’zbekiston Respublikasining soliq kodeksiga asosan belgilanadi. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining ta’sis hujjatlariga asosan, foyda hisobidan xosil qilingan zahiralari, aktivlarni qayta baholashdan yuzaga keladigan inflyasiya zahiralarini yaratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Mavjud bo’lgan harakatdagi zahira kapitalining hisobi quyidagi schyotlarda olib boriladi: 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» 8520-«Zahira kapitali (mulki)» 8230-«Tekinga olingan mulklar» schetlari.

Zahira kapitalining hisobi schyotlari bo’yicha analitik hisob shunday shaklda tashkillashtiriladiki, toki u mablag‘larning ishlatilishi va yunalishi bo’yicha ma’lumotlarni yigishga xizmat kilsin. 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyotida aktivlarni qayta baholash natijasida aniqlangan(usgan) qiymati hisobga olinadi. Zahira kapitalining tuzatilishi va tuldirilishi aktivlarni qayta baholash natijasida xosil bo’lsa 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyotining krediti bo’yicha aktivlarning qiymatini qayta baholash natijasida usgan summasiga tegishli aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar korrespondensiyalanadi. Agar qayta baholash natijasida aktivlarning qiymati pasaysa, unda hozircha pasaygan qiymatning urni usha aktivning avvalgi usgan qiymati hisobiga tuldiriladi, ushbu muomala 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyotining debetida aks ettiriladi. Arzonlashtirilgan summa, shu aktivning avvalgi qayta baholashdagi qiymati usishining oshirilgani xarajat sifatida tan olinadi va 9439«Boshqa muomalaviy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyoti bo’yicha qoldiq balansning «Zahira kapitali» moddasida aks ettiriladi. Ushbu schyotning debeti bo’yicha yozuvlar quyidagi hollarda yuz berishi mumkin: - 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyotida hisobga olingan,qayta baholash natijasida aniqlangan mulkning pasaygan qiymatining summasiga mablag‘lar kamaytirilganda, pasaygan qiymati aniqlangan mulklarni hisobga oluvchi schyotlar bilan korrespondensiyalanadi. - 8510-«Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» schyotida hisobga olingan,qayta baholash natijasida aniqlangan investitsiyaning pasaygan qiymatining summasiga mablag‘lar kamaytirilganda, pasaygan qiymati aniqlangan investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bilan korrespondensiyalanadi. - Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarini tugatish natijasidata’sischilarning orasida summalar taqsimlanganda 6620-«Chiqib

ketayotgan ta’sischilarga ularning ulushlari bo’yicha qarzlar» schyoti bilan korrespondensiyalanadi va xokazo. 8520-«Zahira kapitali» schyoti amaldagi O’zbekiston Respublikasi qonunlarida kuzda tutilgan tartibga asosan tashkil qilingan aksiyadorlar jamiyati, kushma korxonalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning va ta’sis hujjatlariga muvofiq bundan tashqari aksiyadorlar jamiyatining mulkini ko’paytiradigan boshqa tushumlar hisobiga mavjud bo’lgan va harakatdagi zahira kapitali to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Zahira kapitalining mablag‘lari qandaydir oddiy bo’lmagan muomalalardan kutilayotgan sarf-xarajatlarni, qarzlarni va boshqa maqsadlar uchun qilingan sarflarning hisobdan chiqarilish va qaytarilish extimoli bo’lmagan boshqa maqsadlardan kelgan umumiy balans zararlarini qoplash zahiralarini yaratish uchun foydalanilishi mumkin. Zahira kapitalining shakllanishi 8520-«Zahira kapitali» schyotining krediti bo’yicha aks ettirilib, 8710-«Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi» schyoti bilan korrespondensiyalanadi. Zahira kapitali mablag‘larining foydalanilishi 8520-«Zahira kapitali» schyotining debeti bo’yicha hisobga olinib, bu mablag‘larni iste’mol kiluvchilarning (foydalanuvchilar) schyotlari bilan korrespondensiyalanadi. Masalan, 6610«Tulanadigan dividendlar» schyoti bilan, qatnashuvchilarga dividend yunalishida tulanadiga summaga, hisobot yili foydasi bo’lmaganda yoki bu maqsadlar uchun foyda summasining etarli bo’lmaganida. 8530-«Tekinga olingan mulklar» schyoti tekinga olingan mulkni hisobga olish uchun mo’ljallangan. Tekinga olingan mulklar 8530-«Tekinga olingan mulklar» schyotining krediti bo’yicha uzoq muddatli moddiy va nomoddiy aktivlar va materiallarning hisobi schyotlari bilan korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi. Tekinga olingan mulklarning qiymati daromad (foyda)ga kushilib soliq to’lashga tortiladi. 8500-Zahira kapitalini hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi.

8510-«Aktivlarning bahosini muqobillashtirish», 8520-«Zahira kapitali (mulki) va 8230-«Tekinga olingan mulklar» schetlari. 3.Qo’shilgan kapitalning tarkibi va uning hisobi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ayrim hollarda aksiyalarning nominal yoki bozor bahosini ushlab turish yoki iqtisodiy obruga putur etkazmaslik uchun sub’ektlar ilgari sotilgan oddiy va imtiyozli aksiyalarni emitent (aksiyadorlik jamiyati) tomonidan keyinchalik qayta sotish eki hisobdan chiqarish (bekor qilish) maqsadida sotib olishi mumkin. Ushbu sotib olingan uz aksiyalarining holati va harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish quyidagi: 8610-"Sotib olingan uzining oddiy aksiyalari" 8620-"Sotib olingan uzining imtiyozli aksiyalari" schyotlarida yuritiladi. Boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar (ma’suliyati cheklangan jamiyatlar, uyushmalar va shunga uxshaganlar) 8610-"Sotib olingan uzining oddiy aksiyalari" va 8620-"Sotib olingan uzining imtiyozli aksiyalari" schyotlaridan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan qabul qilingan tartibga muvofiq boshqa qatnashuvchilarga yoki uchinchi shaxsga berish uchun ustav kapitaliga qo’ygan ulushini hisobga olish uchun qo’llanadi. O’zining aksiyalarini sotib olishni hisobga oluvchi schyotlar 8510- "Ustav kapitali"ni hisobga oluvchi schyotlarga nisbatan kontr-passiv schyot hisoblanib aksiyadorlar jamiyatining aksiyadorlik kapitalining kamayishini ko’rsatadi va balansda ko’rsatiladigan ustav kapitali summasidan chegiriladigan summa hisoblanadi. Sotib olingan uzining aksiyalari ularning qayta sotilishi vaqtigacha xech qanday huquqga ega emaslar; - ovoz berish, mulk, dividendlar olish va sub’ektni tugatish vaqtida aksiyadorlar jamiyati aktivning ulushi huquqiga ega emaslar. Agarda aksiyalar nominal qiymatda yoki undan yuqori bahoda sotilib keyinchalik emitent (jamiyat) tomonidan qayta sotib olingan bo’lsa boshlang’ich emissiya jarayoniga zid ravishda nominal qiymatidan past bahoda sotilishi mumkin.

Emitent (jamiyat) tomonidan sotib olingan uzining aksiyalarining qiymati 8610"Sotib olingan uzining oddiy aksiyalari" va 8620-"Sotib olingan uzining imtiyozli aksiyalari" schyotlarining debeti tomonida nominal qiymatda eki sotishning boshlang’ich bahosida emas, balki haqiqiy sotib olish bahosida qayd qilinadi. Emitentlar sotib olingan uzining aksiyalarini sotib olish bahosidan yuqori bahoda qaytadan sotsalar ushbu muomalalar natijasidagi sotib olish va qayta sotish baholarining urtasidagi farq summani 9590- "Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar" schyotining krediti tomonidan aks ettiradilar. Agarda ushbu aksiyalar sotib olish bahosidan kam bahoga sotilsa ushbu muomaladagi baholar urtasidagi farq zarar sifatida 9690-"Moliyaviy faoliyat yuzasidan kurilgan sarflar"schyotining debeti tomonida ko’rsatiladi. Agarda emitentlar uzining aksiyalarini bekor qilish maqsadida ularni nominal qiymatidan yuqori bahoda sotib olsalar, qiymati va sotib olish bahosi urtasidagi farq summasi 9690-"Molyaiviy faoliyat yuzasidan kurilgan sarflar" schyotining debeti tomonida ko’rsatadilar. Uzining aksiyalarini hisobdan chiqarish (bekor qilish) uchun ularni nominal qiymatdan past bahoda sotib olsalar, nominal qiymati va sotib olish bahosi urtasidagi farq summasi 9590-"Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar" schyotining kredit tomonida qayd qilinadi. 8610-"Uzining aksiyalarini sotib olish" schyotlari bo’yicha analitik hisob aksiyaning har bir turi va aksiya egalari bo’yicha ayrim olgan holda yuritiladi. 8600-Uzining aksiyalarini hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi. 8610-"Sotib olingan uzining oddiy aksiyalari" va 8620-"Sotib olingan uzining imtiyozli aksiyalari". 4. Zahira kapitali, uning yaratilishi va hisobining yuritilishi. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining moliya-xo’jalik faoliyatining natijalari, ya’ni moliyaviy natija 9910-"Yakuniy moliyaviy natija" schyotida aniqlanadi. Ushbu schyotga tegishli daromadlar va sarflarni hisobga oluvchi (9000, 9100.....9800) schyotlardagi summalar olib boriladi, ya’ni uning

debeti tomoniga (sarflar) va olingan daromadlar esa krediti tomonida yigiladi. 9910"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining debetida yigilgan summalar bilan kreditida yigilgan summalar taqqoslanib moliyaviy natija aniqlanadi. Debet tomonidagi summa kredit tomonidagi summadan kam bo’lsa sub’ekt uzining moliyaxo’jalik faoliyatidan foyda olgan buladi, agarda debet tomonidagi summa kredit tomonidagi summadan ko’p bo’lsa sub’ekt zarar kurgan hisoblanadi. Ushbu olingan foyda summasidan belgilangan tartibda va o’rnatilgan %da soliq va majburiy to’lovlarni tulaydi. Qolgan summani esa taqsimlanmagan foydaga qo’shadi. Ushbu summadan dividendlar, ulushlarni to’laydilar va charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini mustahkamlash va rivojlantirishga yo’naltiriladigan jamgarmalarga ajratadilar. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining oldingi davrlari va hisobot davridagi taqsimlanmagan foydalar va qoplanmagan zararlar summasining holati va harakati yuzasidan axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda yuritiladi: 8710-"Hisobot yilidagi taqsimlanmagan foydalar (qoplanmagan zararlar)" 8720-"Jamgarilgan foydalar(qoplanmagan zararlar)" Jamgarilgan foyda- faoliyat ko’rsatish davridan boshlab mulk egalarining qaroriga asosan xususiy kapitaliga reinvestitsiya qilingan va jami olingan foyda summasidan har-xil zararlar, dividendlar va sarflarning chegirilishi natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyoriga kolgan sof foyda summasidir. 8710-"Hisobot yilidagi taqsimlanmagan foydalar (qoplanmagan zararlar"" schyotining kreditiga 9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining debetidan qoplanmagan zararlar summasi esa 8710-"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotining debetiga va 9910-"YAkuniy moliyaviy natijalar" schyotining kreditidan hisobdan chiqariladi. Dividendlar hisoblangandan keyin hisobot davridagi taqsimlanmagan foydaning kolgan summasi 8710-"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotidan 8720-"Jamgarilgan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotiga utkaziladi. Agarda olingan foyda summasidan kurilgan zararlar va to’langan daromadlar

(dividendlar) summasi ko’p bo’lsa, 8710-"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotining debet tomonida qoldiq (saldo) summasi vujudga keladi. Ushbu zararlar summasi 8720-"Jamgarilgan foyda (qoplanmagan zarar)" schyotining debet tomoniga 8710-"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotining kreditidan utkaziladi va jamgarilgan foyda hajmi ushbu summaga kamayadi. Taqsimlanmagan foyda summasining bir qismi dividend (daromad)larni to’lash uchun yunaltirilsa, ushbu yunalitrilgan summa 8710-"Taqsimlanmagan foyda(qoplanmagan zarar)lar" schyotining debeti va 6610-"Tulanadigan dividendlar" schyotining kreditida aks ettiriladi, agarda dividendlar aksiya ko’rinishida tulansa (o’rtacha bozor bahosida) bu muomala 8710-"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotining debeti va 4610-"Ustav kapitaliga ba’dali bo’yicha ta’sisichlarning qarzi" schyotining kreditida aks ettiriladi. Taqsimlanmagan foyda summalaridan qonunchilikda belgilangan tartibda zahira kapitallarini shakllantirish uchun foydalanish mumkin, ushbu muomalalar 8710"Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar" schyotining debeti va 8520-"Zahira kapitali" schyotining kreditida qayd qilinadi. Taqsimlanmagan foyda va qoplanmagan zararlar bo’yicha analitik hisob taqsimlanmagan foydalar, qoplanmagan zararlar va jamgarilgan foydalar bo’yicha ayrim olgan holda yuritiladi. 5. Xususiy aksiyalarining sotib olishining hisobini yuritish. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalari umumdavlat yoki mahalliy ahamiyatdagi tadbirlarni amalga oshirish (ekologik, bandlik, xududni rivojlantirish) uchun davlatdan, xalkaro jamgarmalardan yoki maxalliy xokimiyatlardan moliyaviy yordam (grant, subsidiya) oladilar. Agarda ushbu mablag‘lar belgilangan maqsadlarga sarflanmasa ushbu ajratilgan mablag‘lar qaytarilib olinadi. Grantlar va subsidiya (kapital)larning holati va harakati quyidagi schyotda hisobga olinadi:

8810 - "Grantlar» 8820 - «Subsidiyalar» 8830 - «A’zolik badallari» 8840 - «Maqsadli foydalanishga yunaltirilgan soliq imtiezlari» 8890 - «Boshqa maqsadli tushumlar» Sub’ektlarga davlat tomonidan berilgan yordam (subsidiya) bu iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida va ular tomonidan belgilangan shartlarni bajarganda davlat (xukumat) tomonidan pul va moddiy ko’rinishda tekinga berilgan yordamdir. Davlat (xukumat) tomonidan tekinga berilgan yordam har-xil shaklda (qo’shimcha berish, subvensiya va boshqalar) bulishi va har-xil shartlarga muvofiq berilishi mumkin. Davlat (xukumat) tomonidan berilgan subsidiyalarning hisobini yuritish tartibi 10-"Davlat (xukumat) subsiyadiyalarini hisobga olish va davlat (xukumat) yordamini tavsiflash" nomli BXMS keltirilgan. SHu bilan bir qatorda sub’ektlarga subsidiya (kapital) va grantlar ma’lum dastur va loyixalarni bajarish uchun har-xil nodavlat, xalkaro tashkilotlar va jamgarmalar tomonidan ajratilishi mumkin. Subsidiya va grantlarni charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining xususiy kapitali sifatida aks ettirish shartlari quyidagicha:  belgilangan shartlarning bajarilishi natijasida qaytarib berilmasligi;   subsidiya va grantlarni jalb qilish yuzasidan sarflarni talab kilmaydi, shuning uchun sub’ektning daromadi hisoblanmaydi (ta’lluklilik shartidan kelib chikkan holda). Grantlar va subsiyadilarning analitik hisobi har bir subsidiya va grant bo’yicha va ularning manbalari bo’yicha yuritiladi. 6. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining olgan foydasi, uning ahamiyati va kelish yo’llari. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarining hisob siyosatida ko’rsatilgan tartibga muvofiq (tegishli standartlarning talabidan kelib chikkan holda) joriy davrda sarflangan mablag‘larni (ta’mirlash sarflari) va kelgusida kutilayotgan sarflarni (ta’til pulini hisoblash) tarmoqlarning sarflariga imkoniyati

boricha bir tekisda kushish maqsadida kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralarini yaratish zaruriyati tugiladi. Ushbu zahiralashtirilgan mablag‘larning harakatini qayd qilish va holatining ustidan nazorat o’rnatish maqsadida 8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyoti qo’llaniladi. Masalan, ushbu schyotda asosiy vositalarni ta’mirlash uchun qilinadigan sarflar qayd kilinishi mumkin. Ishlab chiqarish va muomala xarajatlari hisobidan mablag‘larni zahiralashtirish tegishli qonun va me’yoriy hujjatlar hamda "Mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi" to’g’risidagi Nizomga asosan tartibga solinadi. Zahiralarni hisobga olish muomalalari 8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyotining krediti va tegishli ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlarini hisobga oluvchi 2010, 2310, 2510, 3100, 9400 schyotlarining debeti tomonida qayd qilib boriladi. Zahiraga ajratilgan mablag‘lar hisobidan amalga oshirilgan sarf va to’lovlarning summasi zahiralarning kamayishiga olib boriladi- debet 8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyoti va:  kredit 2310-"Yordamchi ishlab chiqarish"- sub’ektning sexlari tomonidan asosiy vositalarni ta’mirlash qiymatiga;   ayrim hollarda ilgari kelgusi sarflar tarkibida zahiralashtirilgan material qiymatliklarining sarfi (1000), asosiy vositalarning eskirishi (0200), tegishli schyotlardan to’g’ridan-to’g’ri (8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyot qatnashmagan holda) xarajatlarga olib boriladi. U yoki bu zahiraning tashkil kilinishi va mablag‘larning foydalanishi vaqti- vaqti bilan (yilning oxirida albatta) me’yor, hisoblar va boshqalarga asosan tekshirilib turiladi, zaruriyat tugilganda muqobillash (korrektura)tiriladi. 8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyoti bo’yicha analitik hisob har bir zahira va to’lovlar bo’yicha alohida yuritiladi. 8900-Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralarini hisobga oluvchi schyotning chizmasi 8910-"Kelgusi sarflar va to’lovlarning zahiralari" schyoti

Schyotlarning kreditiga Schyotlarning debetiga Debet Kredit 1010-- 2010, 1090- 2110, 2310, 2320, 2510, 2610 0211-- 31100299-3190 1210- 1230- 2310, 2320, 945027102790- inshoatlarni kurish qiymati 3190- Mavsumiy tarmoqlarning xarajatlari 5110, Ushbu sarflarning tulanishi 5210, 5220- 6990- Har xil sub’ektlar tomonidan 6010- ko’rsatilgan xizmatlarning qiymatiMateriallar chiqimining aks ettirilishi Ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan zahira yaratish Mavso’miy tarmoqlarda kelgusi sarflarga kiritilgan va zahiralangan eskirish summasini qayd qilish Arzon baholi va tez eskiruvchan buyumlar chiqimining aks ettirilishi Yordamchi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarning bajargan ishlari Vaqtinchalik imorat va Mavso’miy tarmoqlarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan zahira yaratish

9390- Hisoblangan, lekin foylanilmay qolgan summalarning daromadga aylantirilishi

Adabiyotlar 1. O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O’zb е kiston. 2003. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 2013- yilning asosiy yakunlari va 2014 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlatirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi «2014 yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yo’li bo’ladi» ma’ruzasi. «Xalq so’zi» 2014 yil 18 yanvar. 3. O’zb е kiston R е spublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonun 1996 yil 30 sentyabr. 4. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi». 1998 y. 5. O’zbekiston Respublikasi «Soliq kodeksi». 2003 y. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Patent bojlari to’g’risidagi nizomni va patent bojlarn stavkalarini tasdiqlash haqida»gi Qarori. 2002 y. 14 oktyabr. 357-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi nizomni tasdiqlash haqidagi Qarori (1999 yil 5 fevral. №54, 2003 y. 15 oktyabr №444). 8. «Auditorlik faoliyati to’grisida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni, 2000 yil. 26 may. 9. «Lizing to’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1999 yil. 14 aprel. 10.Abdukarimov M.T. «Moliyaviy hisobotni o’qish va tahlil qilish yo’llari». -T.: Iqtisod va huquq dunyosi. 1999.

Похожие

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida mehnat va ish haqini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida xususiylashtirish operatsiyalarini hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot va ularni realizatsiyasi hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxon