Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka - Лингвистика - Рефераты

Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka (morfologiya), zotiy mohiyatdan qo`llanishga (sintaksis) Reja: 1. Morfologiya va sintaksisning dialektik birligi. 2.Nutqiy voqelanishdan umumiylikka─zotiy mohiyatdan qollanishga. 3.Ozbek tili morfologiyasining asosiy tamoyillari.

Morfologiya va sintaksisning dialektik birligi, [WPm] ─ gapning minimal qolipi, dialektik munosabatlarning morfologik sathda namoyon bo’lishi, qatorlanish (sintagmatik) tushunchasi, guruhlanish (paradigmatik) va pog’anaviylik (iyerarxik) tushunchalari, birlik va ko‘plik son shakllarining umumiy ma‘nolari. Hammaga ma’lumki, grammatika deganda tor manoda morfologiya va sintaksis, keng manoda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya ─ grammatikaning sozshakl manosi haqidagi sohasi bolsa, sintaksis grammatikaning sozshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa - aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bolganligi sababli sintaksisning organish manbai bolgan gaplarda tilning barcha sathlarining─fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo’limlari organadi. Lekin sintaksisning organish manbai bo`lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi. Masal an, 1 . Kitobni ukamga oldim. Kitobni ukam uchun oldim. 2. Salima xafa boldi. Salimaning kapalagi uchdi kabi hodisalar sintaktik hodisalar — sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning mano va vazifadoshligi, 2 - holatda s o z va ibora manodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani organish chetda qoladi.

kabi gaplar bog`langan qo`shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko`rinishlari sifatida an`anaviy tilshunosligimizda o`rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e`tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) -ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni ─ bog`lovchilar paradigmasini ko`rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilganini" sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo`lgach, behad soda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o`zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..." [2, 29- 30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: ( Bu kunda ) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o`z ifodasini topgan. Bu gapning sintaktik qurilishini aniqlash uchun, nutqdagi gapning nosintaktik kategoriyalar ko`rinishlarini birma-bir olib tashlaymiz: 1. Intonatsion tugallanganlik. Yuqoridagi gap intonatsion tugallikka ega. Agar biz shu gapga boshqacha bir tus bersak, u intonatsion jihatdan tugal bo`lmasligi ham mumkin, ya`ni "Bu kunda Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi va uning ko`zi oldida borliq o`zgacha libos kiydi". Gapning birinchi qismi ohang jihatdan tugallanmagan. Bunday xususiyatlar nutqdagi gaplar uchun xarakterli holat sanaladi. Ammo gapning qolipiga ahamiyatsizdir, chunki gaplarni ohang jihatdan o`rganish fonetika, fonetik tahlilning obyektidir.

2. Gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari. Yuqoridagi nutqiy hosila ham so`roq, ham buyruq, ham his - hayajon gap bo`lib shakllanishi mumkin. Ammo gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari gap semantikasida o`rganilishi lozimligi uchun, shuningdek, bunday xususiyatlar gapning eng kichik qolipiga daxldor bo`lmaganligi tufayli bu nosintaktik hodisadan ham voz kechamiz. 3. Modal ma`nolariga ko`ra turlari. Nutqda gap turli modal (gumon, taxmin, ishonch, qat`iylik...) manolarida bo`lishi mumkin. Jumladan, yuqorida bergan gapimizni quyidagi shaklda qo`llasak: (Bu kunda) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashlaganga o`xshaydi. Bu gapda endi gumon ma`nosi o`z ifodasini topgan. Bu hodisa ham gapning sintaktik qurilishi uchun ahamiyatsiz bo`lganligi va tilning modallik kategoriyasida o`rganilishi lozimligi tufayli tajalli sifatida gapdan chetlashtiramiz. Qisqasi, shunga o`xshash nosintaktik hodisalarni gapdan chetlashtirgandan so`ng gapning bo`laklari qoldi. Mashhur fransuz tilshunosi L.Ten`er grammatikasida (gap bo`laklarining gap ichidagi mavqei, darajalanishi) asoslangan holda gapdagi markaziy bo`lakni aniqlashga kirishamiz. Bu gapning eng kichik qolipini aniqlashdagi ikkinchi tayangan bosqichimiz bo`ladi “(Bu kunda) Latofatning murgakkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi” gapini bo`laklardan birma- bir xoli qilgach, fikrni ifodalay oladigan markaziy bo`lak ─ kesim vazifasidagi so`z forma ("tashladi") qoldi va quyidagi chizmani hosil qilish mumkin:

Sxemada ko`rib turganimizdek, I, II, III bosqichda tobe bolaklar aniqlanildi. Bu so`z, so`z birlikla h atash, nomlash xususiyatini ifodalaydi. Fikr ifodalash esa "Otash tashladi" frazemasida mujassamlashgan. "Otash tashladi" sozining valentligi asosida yuqoridagi gap hosil qilingan. Bu soz shakl ikki qismdan iborat: otash tashla ─ lugaviy mano ifodalovchi qism, -di ─ kesimlik korsatgichlari qismi, yani bu [WPm]ga tengdir. Yuqorida biz nutqiy voqelanishdan umumiylikka qarab intildik va umumiy hosilani vujudga keltirdik. Bu chizma, qolip (WPm) yuz minglab gaplarda voqelanadi, royobga chiqadi. Yani zotiy mohiyat nutqda rang-barang korinishlarda namoyon boladi. Bu Orinda shuni takidlash kerakki, biz yuqoridagi misolimiz bilan, dastlab, xususiyliklardan umumiylik keltirib chiqardik va bu umumiylik yana pastga qarab turli xususiyatlarini namoyish etadi. Bundan morfologiya va sintaksisning bosh maqsadi kelib chiqadi. "...xususiyliklarni malum tamoyillar asosida umumiyliklarga birlashtirish va, aksincha, muayyan umumiylikning bevosita kuzatishda turlicha namoyon bolish imkoniyatlarini ochib berishga, boshqacha aytganda, induktiv usulga tayangan holda xususiyliklardan umumiyliklarga otish, umumiyliklar ortasidagi ozaro munosabatni ochish ─ nazariy morfologiyaning bosh maqsadi sanaladi" O`zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy xususiyatlari, vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Til - nutq zidlanishi asosida umumiylik - xususiylik , imkoniyat - voqelik dialektik munosabatining morfologik sathda namoyon bolishini korsatib berish . 1. Morfologiya morfologik birliklar munosabatiga tayanadi. 3. Til birliklari o’rtasidagi uch xil munosabat tadqiqot markazida boladi: qatorlanish (sintagmatik) ─ guruhlanish (paradigmatik) ─ pog`onaviylik (iyerarxik). Qatorlanish ─ til birliklarining ketma-ket joylashuvi. Guruhlanish munosabati malum birlashtiruvchi belgi asosida muayyan sinfga birlashtiruvchi birliklar o`rtasidagi munosabat sanalib, u " Fahmiy boglash" orqali hosil qilinadi. Pog`onaviylik — kichik birliklarning ozidan kattaroq birliklar tarkibiga kirish

munosabati. Bu munosabat butun va bolak aloqasini namoyon etadi. Masalan, morfema affiksal morfema bilan so’z morfemalardan tashkil topadi, morfema so`zshakl tarkibida real voqelanadi. 4. Morfologik birliklarning birlashtiruvchi va farqlovchi belgilari ularni malum paradigma tarkibida zidlash asosida aniqlanadi. Shuning uchun ham har qanday grammatik paradigma zaminida zidlanish yotadi. Tilshunoslikning vazifasi ana shu zidlanish belgilarini ochishdan iborat. Bu zidlanishlar nutqiy konkret manolar asosida emas, balki grammatik (morfologik) shaklning umumiy - lisoniy manosi asosida quriladi. Umumiy - lisoniy ma` nolar esa ozaro mutanosib grammatik shakllarning aloqadorligi asosida ochiladi. Chunonchi, birlik son bilan koplik son shakllarining nutqiy manolarini qiyoslasak: Ikki son shakl manolarini qiyoslab hukm chiqara olamizki, birlik son aniq miqdorni ham, noaniq miqdor (ko` p kitob) ni ham, birlikni ham, aniq va noaniq koplikni ham ifodalay oladi. Koplik son esa hamisha noaniq koplikni ifodalaydi. Mana shu noaniq koplikni ifodalash koplik sonning umumiy manosi, birlikni ham, koplikni ham, aniqlikni ham, noaniqlikni ham ifodalay olish esa birlik sonning umumiy ma`nosidir. Morfologik paradigmalarda shakllar mana shunday umumiy manolar asosida zidlanadi. Mana shunday umumiy morfologik (grammatik) manolarni ochish va paradigma azolarining zidlanish belgilarini tavsiflash bugungi ozbek tili nazariy morfologiyasining tadqiq manbaidir. Bu ishga ozbek tilshunosligi endigina kirishdi va uning rivoji bevosita iqtidorli yoshlarning kelajakdagi faoliyatlari bilan bogliqdir.

Morfologik shaklning mana shu usulda ochilgan umumiy manosi bu formaning qollanilishida — sintaksisda voqelanadi. Shuning uchun morfologik shakl umumiy manosi imkoniyat sifatida unda yashiringan boladi. Nutqda esa u royobga chiqadi va morfologiya va sintaksisning uzviy aloqadorligi, bir-biridan ajralmasligi taminlanadi. Morfologik shakl imkoniyat bolsa, sintaktik qupilma voqelanishdir. Chunonchi, "ukamga" so`z shaklini olib koraylik. Bu shaklda 1) lugaviy mano ozidan kichik, erkak jinsidagi bir ota-onadan bolgan bir avloddagi qarindosh; 2) malum bir soz turkumi (ot)ga mansublik; 3) miqdor jihatdan aniqsizlik; 4) qandaydir boshqa sozga tobe (toldiruvchi yoki hol) mavqeida kelib, harakat yoki biror narsaning unga yonalganligi; 5) I shaxsga aloqadorlik manolari mujassamlangan. Bu manolarning barchasi "ukamga" s o z shaklida noaniq va umumiydir. Bu sozshakli nutqda boshqa sozlar bilan aloqadorlikda voqelanganda yuqoridagi manolar muayyanlashadi. "Kitobni ikkinchi ukamga oldim", "Bu gapni kenja ukamga aytdim", "Boshimni kotarib o` rtancha ukamga qaradim ". Bundan biz yana bir xulosaga kelamiz: morfologik shakl nafaqat sintaktik qollanishi bilan, balki lugaviy mano va lugaviy toldirilishi bilan ham uzviy boglangan. Bu leksika, morfologiya va sintaksisning ozaro uzviy aloqadorligi va tilning yaxlitligi bilan tabiatan bogliqdir. Biz tilni, uning birliklarini turli sathlarga suniylik bilan ajratamiz, ayrim maqsadlarni kozlab ajratamiz. Haqiqatda esa ular bir butunlikda yashaydi, ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Lekin har bir sath uchun faqat shu sath uchun xos bolgan xususiyatlarni aniqlash maqsadida biz organilayotgan sath birligini boshqa sathlar tajallisidan suniy ravishda ozod qilishimiz kerak. Masalan: "Ahmadlar" sozshaklida -lar qoshimchasining manosi "kitoblar" s o z shaklidagi "-lar" manosidan farq qiladi. Bu farq, shubhasizki, yakka shaxs nomi bolgan. "Ahmad" va bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomi bolgan "kitob" sozining lugaviy manosi bilan va morfologik shakl bolgan koplik

sonning umumiy morfologik manosiga aloqador emas. Xuddi shunday "-ni" tushum kelishigi qo`shimchasini qabul qilgan vositasiz toldiruvchi quyidagi birikmalarda har xil manoga ega: Uyni qurdik Uyni buzdik Uyni bezadik Uyni ko`rdik. Uyni o`yladik... Lekin bu rang-baranglik "-ni" shaklining umumiy morfologik ma`nosidan emas, balki unung qanday so`zlar bilan birikib kelgani bilan bog`liq. Tushum kelishigining umumlisoniy ma`nosi ot yoki ma’nosi toraygan so`zni o`timli fe`l bilan tobe bo`lak (vositasiz to`ldiruvchi) mavqeida bog`lashdan iboratdir, xolos. Shuning uchun grammatika umumiy ma`nolar bilan ham, xususiy nutqda voqelangan ma`nolar bilan ham ish ko`rganligi sababli biz bu ikki xil ma`no ustida alohida to`xtalishimiz lozim.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Morfologiya va sintaksis munosabati

Grammatika morfologiya va sintaksis grammatikaning ta'rifi

Morfemika-morfologiya faniga kirish

Gap

Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip