Grammatika morfologiya va sintaksis grammatikaning ta'rifi - Лингвистика - Рефераты

Grammatika morfologiya va sintaksis grammatikaning ta'rifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Grammatika morfologiya va sintaksis grammatikaning ta'rifi Reja: 1. Grammatik ma'no va grammatik vosita 2. Grammatik kategoriya 3. Grammatik kategoriyalarning ifodalanish 4. Usullari 5. So'zning morfologik tarkibi. 6. Morfema

So'zlarni turli qismlarga bo'lish va so'z shakllarini yasash va ularni biriktirish tartibi va gaplarni tuzish qoidalari haqidagi tilshunoslik fanining muhim bo'limi grammatika (grekcha gramma – harf, tike – fan) deb ataladi. Grammatika haqida qadimiy Sharq va G'arb olimlari yaratgan asarlar mavjud bo'lib, ular asosan so'z shaklini o'zgartirish uchun xizmat qiladigan vositalarni (turli qo'shimchalar, affikslarni) va gap tuzish tartib-qoidalarini bu bo'limga kiritganlar. O'rta asrlarda jahon tillariga ta'luqli bo'lgan umumiy (universal) grammatika yaratish g'oyasi paydo bo'ldi. Jumladan, 1660 yilda Por Royalda (Parij yaqinida) Lanselo va Arno "Ongli asosda tuzilgan umumiy grammatika"ni taklif etdilar. U qadimiy grek, lotin, o'rta asr fransuz va qadimiy yahudiy tillari materiallari asosida tuzilgan edi. Lekin bu umumiy gram matika va boshqa falsafiy grammatika kitoblari jahondagi turli tillarda mavjud bo'lgan barcha xususiyatlarni qamrab olmadi. XIX asrning ikkinchi yarmida tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning vujudga kelishi natijasida turli tillardagi ko'pgina grammatik xususiyatlarni chuqurroq o'rganish mumkin bo'ldi. Endilikda grammatika tushunchasi va termini kengroq ma'no ga ega bo'lib, u tildagi barcha grammatik vositalarni, so'zlarni kichik ma'nodor bo'laklarga morfemalarga bo'lish va so'z yasov chi hamda so'z o'zgartiruvchi turli qo'shimchalar, affikslar (prefiks, infiks va postfikslar) va so'zlarni biriktirish tartibi, gap qurilishida so'z tartibi va gapning mazmun va maqsadiga hamda tarkibiga ko'ra turlarga ajratish yo'llarini ilmiy tadqiq qiluvchi tilshunoslik fanining bo'limi bo'lib, amal da nutqimizda so'zlarni biriktirish qoidalarining majmuidir. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. Morfologiya (grekcha marphe – shakl, logos – ta'minot) – so'zlarning grammatik guruhlari, so'z shaklining xususiyatlari, grammatik shakl, grammatik ma'no va grammatik katego riya larni o'rganadi. Sintaksis (grekcha syn – birga, taxis – qurilish) so'zlarni biriktirish yo'li bilan gap tuzish va binobarin, gap ifodalagan fikrni to'g'ri va aniq mazmunda yetkazish yo'llarini o'rganadi. Morfologiya sintaksisga bo'ysunadi. Chunki morfo lo giya alohida so'zlarning shakllari. tilning eng kichik ma'no dor birligi hisoblanuvchi morfemalarning turlarini o'rgansa, sintaksis so'z birikmalari va gap tuzishda ularning shakl va mazmun jihatlarini mutanosib ravishda qaraydi.

Grammatika qo'yilgan maqsadiga ko'ra nazariy va amaliy bo'ladi. Biror tilning grammatikasini ilmiy tadkiq etish – nazariy grammatika, xalqni savodga o'rgatish uchun oliy, o'rta va boshlang'ich maktablarda va umuman barchaga mo'ljal langan amaliy grammatika farqlanadi. Jahon tillaridagi grammatik xususiyatlarni ilmiy o'rga nuvchi – umumiy grammatika va turli qarindosh yoki qarin dosh bo'lmagan tillardagi grammatik alomatlarni chog'ishtirib o'rganuvchi qiyosiy-tipologik grammatika farqlanadi. Ilmiy jihatdan grammatika falsafaning tafakur, mantiq ning hukm boblari bilan bog'lanadi. Tilning grammatik sistemasi undagi barcha grammatik vositalarning ma'jmui hisoblanadi. Tilning grammatikasiga oid barcha vositalarning ichki bog'lanishlari qanday tarzda ekanligi uning strukturasini tashkil etadi. Tilni alohida sistema tarzida qarab, uning grammatik sis te masi va strukturasini chuqur o'rganish uchun har bir gram ma tik xususiyatning shakl va mazmun jihatini chuqur tadqiq etish lozim. GRAMMATIK MA'NO VA GRAMMATIK VOSITA So'z – umumlashtiruvchi ma'noga ega. Masalan, "paxta" so'zi ham ko'chat, ham undan olingan mahsulotni ifodalaydi. Bu uning aniq ma'nolari. Lekin "paxta" so'zi "ko'chat" va "mahsulot"larning barcha turlarini atashi uning umumlash - tiruvchi ma'nosidir. Biroq bu so'zga -kor yasovchi suffiksini qo'shilsa – "paxtakor", ya'ni paxta ekish va uni yig'ib-terib oluvchi shaxsning kasbini ko'rsatadi. "Paxtakor" so'ziga yana beshta qo'shimcha va suffikslar qo'shish mumkin: paxta- kor-lar-i-miz-da-gi. Bunda -lar – ko'plik shaklini ko'rsatuvchi qo'shimcha, -i – egalik shaklini ifodalovchi qo'shimcha, -miz – shaxs-son qo'shimchasi, -da – o'rin- payt va –gi – chiqish kelishiklari qo'shimchalari hisoblanadi. "Paxtakor" so'zidagidek -kor suffiksi yordamida yasalgan bunyod-kop, lavlagikor kabi shaxsning kasbini ifodalovchi so'zlar mavjud.

Binobarin, -kor suffiksi yordamida yasalgan so'zlar guruhi va ularni har biridagi umumiy ma'no grammatik ma'no hisoblanadi. So'zlarning grammatik ma'nosini ifodalay oluvchi maxsus til vositalari qatoriga otlarda qo'llanuvchi kelishik, son, egalik, shaxs, son, mayl kabilarni ifodalovchi qo'shim cha lar kiradi. Grammatik ma'no o'z mazmuniga ega bo'lib, bir guruh dagi barcha so'zlarning biror belgisini ko'rsatadi va binobarin, umumiylik xususiyatiga ega. Grammatik ma'no leksik ma'no ga qaraganda ancha mavhumroq ekanligi uning biror guruh da gi so'zlarning umu miy belgisini ifodalashi bilan izohlanadi. Grammatik ma'noni grammatik vositalarsiz aniqlab bo'l maydi. Masalan, maktabni, maktabga, maktabda kabi so'z shakllarini qiyos laganda, ulardagi kelishik qo'shimchalari yoki bordi, boradi, bormoqchi kabi fe'l shakllarini qiyoslasak, ulardagi zamonga tegishli qo'shimchalar grammatik ma'noni ifoda lov - chi vosita lar hisoblanadi. Bir so'zning turli shakllari o'z grammatik ma'nosiga ega. Odatda bir so'z doirasidagi turli shakllar, masalan, kitobda, kitobga, kitobni kabilar, shu so'zning paradigmasi (grekcha paradigma – andoza, nusxa, model) deyiladi. Grammatik ma'noni izohlashda so'z paradigmasidagi shu so'z shakllarini ifodalovchi grammatik vositalarni hisobga olinadi. GRAMMATIK KATEGORIYA Grammatik ma'no va grammatik shaklning birikuvidan vujudga kelgan umumiy tushunchalarni ifodalovchi tildagi xususiyatlar grammatik kategoriya deb yuritiladi. Kategoriya tushunchasi (grekcha kategoria ) narsalarga tegishli xususiyat lar ma'nosini ifodalaydi. Grammatik kategoriya bir yo'la gram matik ma'no va grammatik shaklni qamrab oluvchi tushuncha bo'lib, turli tillarda soni va xususiyatlari bilan farq qiladi. So'zlarning shakli va ma'no jihatiga ko'ra tildagi sintaktik funksiyasi belgilanadi. Grammatik kategoriya tushunchasi grammatik ma'nolarning butun bir guruhini qamrab oladi.

Grammatik kategoriya loaqal ikkita grammatik ma'noni o'z ichiga oladi. Masalan, otlarga tegishli birlik va ko'plik shakllarini qiyoslash mumkin. Bitta grammatik ma'no hech vaqt grammatik kategoriyaga ega bo'la olmaydi. Otlarga tegishli bo'lgan kelishik, son, rod (rus tilida), aniqlik-noaniqlik (yordamchi so'z turkumi hisoblanuvchi artikl bo'lgan tillarda) grammatik kategoriyalari turli tillarda mavjud. Jumladan. turkiy tillarda, xususan, o'zbek tilida otlarga tegishli son, kelishik. egalik kategoriyalari bor, biroq rod va aniqlik- noaniqlik kategoriyalari yo'q. Ingliz tilida son, kelishik va aniqlik-noaniqlik kategoriyalari mavjud, lekin rod va egalik kategoriyalari yo'q. Rus tilida esa, rod, son, kelishik katego riya lari bor, egalik va aniqlik- noaniqlik kategoriyalari yo'q. Bular barchasi otlarga tegishli grammatik kategoriyalardir. Rod kategoriyasi hind-ovrupo tillari oilasi german va roman guruhlaridagi tillarning ko'pchiligida yo'qolgan, lekin ba'zila rida, xususan, nemis tilida uchta rod, fransuz tilida ikkita rod saqlanib qolgan, ingliz tilida esa yo'q. Grammatik kategoriyalar fe'llar va sifatlarga ham tegish li dir. Fe'llarga tegishli grammatik kategoriyalarga zamon, mayl, aspekt, tus (vid) kabilar kiradi. Sifatlarga tegishli gram matik kategoriya ularning oddiy, chog'ishtirma va orttirma darajasida ifodalangan: oq, oqroq, oppoq (juda oq yoki oppoq) kabi. GRAMMATIK KATEGORIYALARNING IFODALANISH USULLARI Grammatik kategoriyalar asosan ikki turli bo'ladi: sintetik va analitik. Sintetik usul (grekcha synthesis – qo'shish, birga yig'ish) bilan grammatik kategoriyani ifodalash aynan so'zning grammatik shaklida aks etadi. Masalan, so'zga kelishik, son va egalik qo'shimchalarini qo'shish yordamida shu so'zning shakli o'zgaradi. Bu qo'shimchalarni, odatda, affiksal morfemalar sifatida qaraladi. So'zning ko'plik shaklini -lar affiksal morfemasi yordamida (kitoblar, gullar, qalamlar kabi) egalik katego riyasini –im, -i, -ing qo'shimchasi orqali (uning kitobi, sening

kitobing, ularning kitobi kabi), kelishik qo'shimcha larining (-ni, -ning, -ga, -da kabilar) yig'indisi shu kategoriyani bildiradi. Bu kategoriyalarning ifodalanish usuli faqat so'z larga turli qo'shimchalarni, ya'ni affiksal morfemalarni qo' shish yordamida amalga oshirilgan. Ularda boshqa yordamchi vositalar yoki so'zlar ishtirok etmagan. Shu sababli ularni sin tetik usul bilan ifodalangan grammatik kategoriyalar deb ataladi. Analitik usul bilan ifodalangan grammatik kategoriya larda yordamchi vositalar yoki so'zlar ishtirok etadi. Masalan, o'zbek tilida sifat darajalarining orttirma darajasi juda so'zi yordamida yasaladi: kuchli (oddiy daraja), kuchliroq (solish tirma daraja) – sintetik usul bilan juda kuchli (orttirma daraja) – analitik usul bilan ifodalangan. Fe'lning o'tgan zamon kategoriyasi o'zbek tilida sintetik (U keldi. Men bordim kabi) va analitik (U borib keldi. Men yozib oldim kabi) usulda ifodalanishi mumkin. Ingliz va nemis tillarida fe'llarning majhul nisbatini va turli o'tgan va kelasi zamon shakllarini ifodalash uchun analitik usuldagi grammatik kategoriyalar juda ko'p qo'llanadi: I have gone – Men bordim I have been given – Menga berishdi She will go – U boradi We shall be studying – Biz o'qiyotgan bo'lamiz Grammatik kategoriyalarda sintetik va analitik usullardan qaysinisi ko'proq ifodalanishiga ko'ra morfologik jihatdan sintetik va analitik tillar farqlanadi. Lekin bunday usullar o'rtasida aniq chegara yo'q. Sintetik va analitik usullar bir tilda mavjud bo'lsa ham, ulardan qaysi biri ko'proq qo'llanishiga qarab bir tilni analitik, boshqa birini sintetik til deb tasnif qilamiz. Shu jihatdan xitoy, koreys, vyetnam tillari sintetik, ingliz, fransuz, grek, bolgar tillari analitik tillar hisoblanadi. SO'ZNING MORFOLOGIK TARKIBI. MORFEMA

So'zlarning ma'no jihatini hisobga olib ularning tarkibida o'zak, ya'ni asosiy leksik ma'nosini ifodalovchi qismi va shu so'z ma'nosini aniqlashtirib beruvchi affikslarni ajratamiz. Masalan, paxtakorlar – paxta shu so'zning o'zagi, -kor kasbni ko'rsatuvchi, undan boshqa so'z yasovchi affiks va -lar ko'plik shaklini ifodalovchi affiks. Affiks (lotincha affix – qo'shi luv chi) so'zni yasash va uning shaklini o'zgartirishda qo'llanuvchi barcha vositalarning majmuidir. Affikslar so'zdagi o'rni va tildagi bajaradigan vazifasiga ko'ra tasnif etiladi. So'zdagi o'rniga ko'ra affikslar uch turli bo'ladi: 1) so'zning o'zagidan oldin qo'shiluvchi – prefiks ( be malol, ba ma'ni kabi); 2) so'zning oxiriga qo'shiluvchi postfiks (ko'pay ish , kel moq , sez gir kabi); 3) so'z o'zagi va boshqa qismini ulash uchun uning o'rtasiga qo'shiluvchi - infiks (ishq i boz, gultoj i xo'roz kabi). O'zbek tilida asosan postfikslar ko'proq qo'llanadi, unda prefiks va infikslar faqat chet tillardan olingan so'zlardagina qo'llanadi. Postfikslarni odatda suffiks (lotincha postfix –orqaga qo'shilgan) yoki qo'shimcha deb ataladi. Tildagi bajaradigan vazifasiga ko'ra affikslar so'z yasovchi va so'z o'zgartiruvchi turlarga bo'linadi. Masalan, -kor, -chi suffikslari kasbni ko'rsatuvchi so'zlarni yasaydi: paxtakor, shifokor, xizmatchi, to'qimachi, baliqchi kabi. So'z o'zgartiruvchi affikslar tilda so'zlarni bir-biriga biriktirish uchun, ya'ni so'z birikmalari va gap tuzishda xizmat qiladi: kitob javon i , u ning daftar i , qishloqdagi hovli miz . Universitetimiz talabalar ining barchasi xorijiy tillar ni chuqur o'rgan moqdalar . Affikslar tilda ko'p yoki kam qo'llanishiga ko'ra mahsul dor va nomahsuldor bo'lishi mumkin. So'zni ma'nodor qismlarga bo'lish mumkin. So'zning o'zagi va affikslari uning ana shunday ma'nodor qismlaridir. So'zning o'zagi va undagi barcha turdagi affikslarni umumiy tushuncha bilan ifodalab, uni morfema (grekcha morphe – shakl) deb ataymiz. Morfema – tilning eng kichik ma'nodor birligidir. So'zning o'zagi – o'zak morfema va undagi barcha affikslar, ya'ni prefiks, infiks, postfiks – suffikslar , turli qo'shimchalar affiksal morfemalar deb ataladi. Hech qanday

qo'shimchaga ega bo'lmagan alohida so'z, masalan, gul, ko'z, yoz, kitob so'zlari bir morfemali so'zlardir . Kitobxon, kutubxona, fidokor kabi so'zlar ikki morfemali hisoblanadi. Shuningdek, talabalarimizdan, bog'larimizdagi so'zlari ko'p morfemali, ya'ni bir o'zak morfema va bir necha affiksal morfemalardan tashkil topgan. Turli tillarda bir morfema har xil variantiga ega bo'lishi mumkin. O'zbek adabiy tilida bu xususiyat yo'q.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

Похожие

Morfologiya va sintaksis munosabati

Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka

Morfemika-morfologiya faniga kirish

Grammatika o’qitishning umumiy masalalari. Morfologiya o’qitishning ahamiyati va vazifalari. Mustaqil so’z turkumlarini o’rganish

Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitish metodikasi