Xitoy va o‘zbek tillarida sifat - Лингвистика - Рефераты

Xitoy va o‘zbek tillarida sifat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Xitoy va o‘zbek tillarida sifat Reja : 1. Xitoy va o‘zbek tillari da sifatlarning turlari 2. Xitoy va o‘zbek tillari da sifat darajalari 3. Sifatlarning yasalishi

Xitoy va o‘zbek tillarida sifatlar predmetning belgisini bildiruvchi so‘z turkumidir. Har ikkala tilda mazkur so‘z turkumi sifatlikni ko‘rsatuvchi maxsus morfologik ko‘rsatkichga ega emas. Faqat sifat darajalari maxsus suffikslarga ega. Shuning uchun sifatlar boshqa so‘z turkumlaridan faqat ma’no jihatidan farqlanadi: درخ xerad -aql(ot); درخ xord -mayda (sifat). O‘zbek tilida: kasal (ot), kasal (sifat); d o n i shmand (ot), d o n i shmand (sifat). 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 Predmet yoki ob’yektning belgi va xususiyatini bildiruvchi so’zlar turkumi sifat deb ataladi. Tuzulishi jihatidan sifatlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. 表表表表表表 Sodda sifatlar, masalan: 表表表表表表表表表表表 2. 表表表表表 Yasama sifatlar, masalan: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 3. 表表表表表 Qo’shma sifatlar, masalan: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 Sifatning grammatik xususiyatlari 表表表表表表表表表表表表表表表表表 Aksariyat sifatlar ravishlar bilan birga qo’llaniladi.Ravishlar siftalardan oldin keladi. 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表《》《》 Holat yoki belgining o’zgarishini ifodalash uchun sifatlardan keyin 表 yoki 表表 suffikslari qo’shilishi mumkin, masalan: 表表表表表表表表表表表表 Xitoy tilida sifatlarning reduplikatsiyasi keng qo’llaniladi. Reduplikativ sifat, odatda, ob’yektning ma’no mohiyatini, uning xususiyatini kuchaytirishga xizmat qiladi: 表表 “ kap-kalta”, 表表 “ qalindan-qalin”, 表表表表 “ top-toza”. Reduplikativ sifat inkor shaklda ishlatilmaydi.Bundan tashqari, yordamchi fe’llar – 表表表表表 suffikslari bilan qo’llanila olmaydi. 1 Sifatlarning “AA + 表 er ” reduplikativ modeli. 1 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄 1989 黄 . - 黄 78.

Sifatlarning ma’lum qismi reduplikatsiyaning “AA” modeli asosida takrorlanadi. Og’zaki nutqda reduplikativ sifatning ikkinchi bo’g’iniga 表 qo’shilib kelishi mumkin, bunda reduplikativ sifatning bu bo’g’ini birinchi ohangga aylanadi va u urg’u ostida keladi. Masalan, 表表表 zăo’zăor “ertaroq”, 表表表 màn’mànr “asta- sekin”, 表表表 yuăn’yuănr “uzoqroq”. Mazkur model so’zning intensive formasini yasash uchun xizmat qiladi. Rasmiy nutq yoki adabiy asarlarda reduplikativ sifatlarning bo’g’ini ajlralmaydi va 表 ham qo’shilmaydi. 2 Sifatlarning “AABB” reduplikativ modeli. Sifatlarning ma’lum qismi o’ziga xos ikki xil reduplikat shaklida qo’llaniladi.Birinchisi – to’liq holda reduplikat shakliga aylanuvchi sifatlar.Bular reduplikatsiyaning “AABB” modeli asosida takrorlanadi.Masalan, 表表表表 “ aniq”, “ravshan”, 表表表表 “ top-toza”.Ushbu model asosida yasalgan sifatlar so’zning yangi formasini hosil qilish uchun xizmat qiladi. 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 “Bayramda ularning komandasida turli-tuman libosda eng chiroyllisi edi”, 表表表表表表表表表表表 “Qog’ozda iyerogliflar juda zich va mayda yozilgan”, 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 3 “Li janob uning bu qadar loqayd, hamma narsaga befarq bo’lgan munosabatini ko’rib juda jaxli chiqti”. Og’zaki nutqda ushbu sufatlarning ikkinchi bo’g’ini yengil ohangda, uchinchi bog’ini birinchi ohangda o’qiladi, to’rtinchi bo’g’in ham birinchi ohangda o’qilib, 表 er qo’shilib kelishi mumkin. Masalan, 表表表表 “ go’zal”, 表表表表 “ aniq” 4 . Shu bilan birga shunday sifatlar ham borki, ularning asl tuzilishi “AABB” modeliga ega va tub so’z hisoblanadi: 表表表表 “ kasalmand”, 表表表表 “ qattiq kulmoq”. 5 Sifatlarning “A 里 AB” reduplikativ modeli. 2 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄 2003 黄 . - 黄 126. 3 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄黄黄黄黄黄黄 1961 黄 . – 黄 81. 4 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄 2003 黄 . - 黄 126. 5 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄 2003 黄 . - 黄 129.

Sifatlarning yana bir reduplikativ shakli “A 表 AB” modeliga ega bo’lib, bu tipdagi reduplikatsiya “to’liqsiz” deb nomlanadi. Bunda so’z bo’g’inlarining ohangi o’zgarmaydi, birinchi bo’g’in urg’u ostida, ikkinchi bo’g’inning o’rnida yengil ohangda o’qiluvchi 表 keladi, uchinchi va to’rtinchi bo’g’inlar o’z ohanglarida o’qiladi.Ba’zi hollarda to’rtinchi bo’g’in ham urg’u ostida kelishi mumkin, bu holda gapning ohangi yanada kuchayadi. 6 Bularga misol tariqasida quyidagilarni keltirish mumkin: 表表表表 hulihutu “be’mani”, “aqlsiz”, 表表表表 shalishaqi “ongsiz”, 表表表表 lalilata “sergap”, 表表表表 malimahu “mas’uliyatsiz” va boshqalar. Ushbu model so’zning yangi formasini hosil qilish uchun xizmat qiladi: 表表表表表表表表表表表表表表 7 “Siz bunday be’mani gaplarni gapirmasligingiz kerak”. To’liqsiz reduplikatsiya shakldagi sifatlar mazmun-mohiyatiga ko’ra “beparvolik”, “pisand qilmaslik” shuningdek, “jirkanish” ma’nolariga ham ega bo’lib, salbiy xarakter – xususiyat yoki holatni anglatadi. Sifatlarning “ABAB” reduplikativ modeli. Ba’zi sifatlar “ABAB” modeli asosida takrorlanadi. Masalan, 表表表表 gunyuangunyuan “yum-yumaloq”, 表表表表 xuebaixuebai “oppoq”, 表表表表 binglengbingleng “muzdek sovuq”. Bu modeldagi sifatlar konnatativ ma’noga ega bo’lib, odatda, gapning ma’nosini kuchaytirish uchun xizmat qiladi.Ushbu model ham so’zning yangi formasini hosil qiladi. 表表表表表表表表表表 8 “Osmon to’la charaqlagan yulduz”. 表表表表表表表表表表表表表表 9 “Uning to’q bug’doy rangli yuzi to’la ajin edi”. Sifatlarning “AABBSS” reduplikativ modeli. Ba’zan sifatlarning “AABBSS” modeli asosidagi takrori uchraydi.Masalan: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 10 6 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄“黄”黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 1991 黄 . 黄 2 黄 . – 黄 204. 7 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 2003 黄 . - 黄 112. 8 黄黄黄黄黄 - 黄黄黄黄黄黄黄黄 2001 黄 . – 黄 37. 9 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 2003 黄 . - 黄 115. 10 黄黄黄黄“黄 + 黄 / 黄 ”黄“黄”黄 - 黄黄黄黄黄黄黄黄 1999 黄 1 黄 . – 黄 5.

“Ariqning ikki qirg’og’ini pastakkina sirli majnuntollar qoplab yotardi. Reduplikativ shaklda qo’llanmaydigan sifatlar ham kam emas, bularga misol tariqasida quyidagilarni keltirish mumkin: 表表 “ ulug’”, 表表 “ yorug’”, 表表 “ baxtli”, 表 “ yolg’on”, 表表 “ chiroyli”, 表表 “ dono”, 表表 “ tanish”, 表表 “ qiyin”, 表 “ g’amgin”, 表 “ telbali”, 表表 “ mashaqqatli”, 表 “ mug’ombir” va boshqalar. 11 Xitoy tilida har bir sifatning o’ziga xos reduplikativ modeli mavjud. 表表表表表表表表 Sifatlarning sintaktik vazifalari 1. 表表表表表表表 Aniqlovchi vazifasida: 表表表表表表表表表表表 2. 表表表表表表表表表 Kesim vazifasida: 表表表表表表表表表表表表 3. 表表表表表表表 Hol vazifasida: 表表表表表表表表表表表表表表 4. 表表表表表表表 Ega vazifasida: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 To’ldiruvchi vazifasida: 表表表表表表表表表表 Sifat s o`z turkumiha oid so`zlarning ma`nosi va tuzilishiga ko`ra qanday sifatligi, qanday darajaga egaligi ko`rsatiladi. Sifatlar ma`nosiga ko`ra ikki turga bo`linadi: 1) asliy sifatlar; 2) nisbiy sifatlar. Asliy sifatlar predmetning belgisini bevosita ifodalab, belgini darajalab ham ko`rsata oladi. Masalan, katta, uzun, qora, yaxshi, semiz, johil kabi sifatlar asliy sifat bo`lib, predmetning belgisini to`g`ridan-to`g`ri ifodalaydi. Shuningdek , kap- katta, uzunroq, qoragina kabi belgini darajalab ham ko`rsatadi. Nisbiy sifatlar esa predmet belgisini o`rin yoki payt tushunchasiga nisbatlash, mo`ljallash, boshqa predmetga o`xshash kabi holatlarda ko`rsatadi, lekin belgini darajalab ifodalamaydi. U –iy (-viy), -simon, -li, -gi, (-ki, -qi), -dagi kabi qo`shimchalar bilan yasaladi. Masalan, tuxumsimon, zamonaviy, tabaqali, kuzgi, tashqaridagi kabi sifatlar nisbiy sifatlardir.Chunki bu ifoda etilgan belgilar o’zk ma’nosiga nisbatan olingan. Ya’ni, tuxumsimon sifatidagi beldi tuxum so’zidagi ifodaga nisbatan olinib, tuxumga qiyos qilingan; zamonaviy sifatlarga belgi zamon so’zidagi ifodfaga nisbatan olinib, zamonga hoslikni bildirilgan va h,k. Bu 11 黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄黄 - 黄黄黄 2003 黄 . - 黄 130.

sifatlarda ifodalangan belgilarni esa darajalab bo’lmaydi. Ya’ni, juda tuxumsimon, kup-kuzgi, tabaqaliroq deyish mumkin. Sifatalar ham tuzilishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1. Sodda sifatalar; 2. Qo’shma sifatalar. Sodda sifatlar bir o’zakdan tuzilgan bo’lib, qo’shm sifatlar birdan ortiqo’zakdan tarkib topadi.Masalan, achchiq, suchik (chuchuk), oq. Qizil kabi sifatlar sodda sifatlar bo’lib, qimmatbaho, ertapishar, bargikaram, jigar rang kabi sifatlar esa qo’shma sifatlar hisoblanadi. Chunki achchiq so’zi achi- o’zagidan, suchik so’zi suchi- o’zagidan, qizil so’zi qizi- o’zagidan yasalgan va oq so’zining o’zi o’zakdir. Ya’ni birgina o’zakka ega. Keyingi qimmatbaho so’zi qimmat va baho o’zkalaridan, ertapishar so’zi erta va pishar o’zkalaridan, bargikaram so’zi barg va karam o’zkalaridan , jigar rang so’zi jigar va rang o’zaklaridan tarkib topgan – ularning har birida ikkitadan o’zak bor. Sodda sifatlar ham o’z navbatida tuzilishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: tub sifatlar va yasama sifatlar. Tub sifatlar faqat o’zkdan iborat bo’lgani holda, yasama sifatlar o’zakka yasovchi qo’shimcha qo’shilishi orqali yasalgan bo’ladi. Masalan, oq, ko’k, qora, tik, tor, keng, katta kabi sifatlar tub sifatlardir. Chunki ular faqat sifatdan iborat. Achchiq, aqlli, tabaqali, qorindor, suchik (chuchuk ) kabi sifatlar yasama hisoblanadi, chunki ular achchiq<achchi+q, aqlli<aql+li, tabaqali<tabaqa+li, qorindor<qor+in+dor, suchchik<suchi+k kabi o’zk va qo’shimchalardan tarkib topgan. Shuni ham aytib o’tish kerakki, nisbiy sifatlar faqat yasama sifatlar hisobida bo’ladi.Ular qanday qo’shimchalar hisobiga yasalishi haqida yuqorida aytib o’ttik.Keltirilgan aqilli, tabaqali, qorindor yasama sifatlari nisbiy hisoblanadi. Qo’shma sifatlarning yana bir turi sifatida juft sifatlar ham bor. Qo’shma sifatlar bilan juft sifatlar ham qo’shma otlar bilan juft otlar qanday xususiyatlarga ko’ra farq qilsa, shu xususiyatlariga ko’ra farq qiladi. Masalan, bargi+karam, tosh+baqa+qadam kabi o’zakli qismlarga bo’linib, o’zak ma’nolarini saqlamay, rang, tus ma’nolarini berfgani holda uzun-qisqa, katta-kichik, sifatlarida esa o’zklar

ma’nosi saqlanib, ular o’zaro umumlashgan ma’no ifoda etgan. Shuning uchun avvalgi misol qo’shma sifat bo’lib, keyingi misollar juft sifatlardir.

Foydalanilgan adabyotlar: 1. O’zbek tili grammatikasi. I tom T., 1975. 2. O’zbek tili grammatikasi. II tom T.,1975. 3. Nurmonov A. va boshq. O’zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy tamoyillari. O’TA, 1998, 2-son. 15. Nurmonov A. Til tizimi va o’zek tilshunosligining dolzarb masalalari O’TA, 1993, 1-son. 39 4. Nurmonova D. O’zbek tilida paradegma a'zolari o’rtasidagi zidlanishlarning mo’tadillashuvi. Nomz. diss. T., 1998.

Похожие

Xitoy va o‘zbek tillarida olmosh

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi

O‘zbek va rus tillarida fe‘l so’z turkumi

Sifat. Sifat kategoriyalari