O‘zbek va rus tillarida fe‘l so’z turkumi - Лингвистика - Рефераты

O‘zbek va rus tillarida fe‘l so’z turkumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

O‘zbek va rus tillarida fe‘l so’z turkumi Reja: 1. Vid kategoriyasi 2. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi 3. Harakat nomi va infinitiv 4. Sifatdosh 5. Ravishdosh

O‘zbek tilida ham, rus tilida ham eng murakkab so‘z turkumi hisoblangan fe’l harakat va holatni anglatadi. Har ikkala tilda ham Fe’llar anglatgan ma’nolari va vazifalariga ko‘ra ikki turga: o‘timli va o‘timsiz fe’llarga bo‘linadi. Fe’ldan anglashilgan harakat ta’sirining boshqa predmatga o‘tishini bildirgan fe’llar o‘timli ( переходные глаголы ) hisoblanadi. O‘zbek tilida o‘timli fe’llar tushum kelishigidagi so‘zlar bilan birikadi. Rus tilida ham bunday fe’lga bog‘lanib kelgan so‘z predlogsiz vinitelniy kelishigida bo‘ladi. Fe’ldan anglashilgan harakatning ta’siri to‘g‘ridan to‘g‘ri biron narsaga ko‘chmasa, bunday fe’l o‘timsiz ( непереходные глаголы ) deyiladi. O‘zbek tilida kimni? nimani? so‘rog‘iga javob bo‘lmaydigan fe’l o‘timsiz hisoblanadi. Rus tilida bunday fe’llar imenitelniy va vinitelniydan boshqa kelishiklarda kelgan ot va otlashgan so‘zlar bilan birikma hosil qiladi. Ammo ot yoki otlashgan so‘z predlogli vinitelniy kelishik shaklida bo‘lsa, u holda o‘timsiz fe’l bilan birikadi. Masalan: Я люблю школу . – Men maktabni sevaman (predlogsiz вин . падеж ); Я иду в школу . – Men maktabga ketyapman (predlogli вин . падеж ). O‘zbek tilida ham, rus tilida ham fe‘l beshta kategoriyaga ega bo‘lib, zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari har ikkala tilda ham mavjud. Biroq rus tilidagi vid (tur) kategoriyasi o‘zbekcha fe’llarga, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi esa ruscha fe’llarga xos emas. Ammo zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari qiyoslanayotgan ikki til uchun umumiy bo‘sa-da, ular yuzaga chiqish imkoniyatlari, morfologik xususiyati va sintaktik vazifalariga ko‘ra bir- biridan jiddiy farq qiladi. O‘zbek va rus tillaridagi ushbu kategoriyalar alohida- alohida qiyoslanganda, ular o‘rtasidagi farqlar aniq namoyon bo‘ladi. Vid kategoriyasi Rus tilining o‘zigagina xos bo‘lgan vid kategoriyasi turli affikslar (old qo‘shimchalar, qo‘shimchalar, fonetik o‘zgarishlar) yordamida yuzaga chiqadi hamda harakat va holatning davom etayotganligini, tamom bo‘lganligini, takrorlanishini, bir karra bo‘lib o‘tganligini anglatish uchun xizmat qiladi. Ushbu ma’nolarni ifodalashiga ko‘ra fe’llar несовершенный вид va совершенный

вид kabi turlarga ajratiladi. V.V.Reshetov, O.Azizov kabi olimlar birinchi turdagi fe’llarni tugallanmagan tur , ikkinchisini esa tugallangan tur deb atashgan. Ammo bunday nomlanish unchalik ham o‘zini oqlamaydi. Binobarin, B этот момент я читал книгу (Men bu vaqtda kitob o‘qiyotgan edim); C ейсас я читаю книгу (Hozir men kitob o‘qiyapman) kabi gaplarda читать fe’li haqiqatan ham tugallanmagan harakatni, Я почитал книгу (Men kitob o‘qidim); Я прочитал книгу (Men kitobni o‘qib chiqdim) kabi gaplarda esa nihoyasiga yetgan harakatni ifodalamoqda. Ammo Ирода запела (Iroda kuylab yubordi); Воробьи зачирикали (Chumchuqlar sayray boshladi) gaplaridagi петь , чирикать fe’llarining совершенный вид shakli endi boshlanayotgan jarayonni anglatmoqda. Shuning uchun rus tilidagi fe’llar xususida so‘z yuritayotganda ruscha sovershenniy vid, nesovershenniy vid istilohlarini qo‘llash, bizningcha, maqsadga muvofiqdir. Odatda rus tilidagi fe’llarning aksariyati nesovershenniy vid shaklida bo‘ladi. Fe’llarning sovershenniy vid shakli, asosan, nesovershenniy vid fe’llari oldidan turli pristavkalar ( при -, про -, на -, с -, о -, по -, за -, в -, из -, от -, у -, до -, при -, пере -, раз - va h.k. )ni, ba’zan esa fe’l o‘zagiga – ну - suffiksini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Masalan, писать ( yozmoq ), написать ( yozib bo ‘ lmoq ), записать ( yozib olmoq ) yoki толкать (itarmoq), толкнуть (itarib yubormoq), кричать (baqirmoq), крикнуть (baqirib yubormoq) . Bundan tashqari rus tilida fe’lning bu ikki shakli urg‘u yordamida ham bir- biridan farqlanishi mumkin: насып ’ ать – нас ’ ыпать . Fe’lning sovershenniy vid shaklini – ыва , - ива suffikslari yordamida yana nesovershenniy vid shakliga aylantirish mumkin: закончить – заканчивать , записать – записывать . Ba’zan nesovershenniy vid fe’lining sovershenniy vid shakli suppletiv yo‘l bilan ham hosil bo‘lishi mumkin . N esovershenniy vid S overshenniy vid брать взять (olmoq) говорить сказать ( aytmoq , demoq )

класть положить ( qo ‘ ymoq ) ловить поймать ( tutmoq ) O ‘ zbek tilida fe ’ llar odatda bu tarzda turlarga ajratilmaydi . Shuning uchun rus tilidagi sovershenniy va nesovershenniy vid fe ’ llari yordamida farqlanadigan ma ’ nolar o ‘ zbek tilida harakat tarzi shakllari orqali beriladi . Shuni ham e ’ tirof etish kerakki , harakat tarzi shakllari vid kategoriyasiga nisbatan semantik jihatdan boyroq hisoblanadi . Chunki ko ‘ makchi fe ’ lli so ‘ z qo ‘ shilmalari nafaqat tugallanganlik yoki takroriylik , balki davomiylik , qodirlik , sinash , kutilmaganlik , boshlanish , bir marta bajarish kabi bir qator qo ‘ shimcha ma ’ nolarni ham ifodalay olish xususiyatiga ega . Buni o ‘ zbek va rus tillarida birgina aytmoq fe ’ lini qiyoslash orqali isbotlash mumkin . Masalan : aytdi – сказал, aytib qo ‘ ydi – сказал, ayta boshladi – начал говорить, ayta oldi – смог сказать, aytib berdi – рассказал, aytib soldi – сказал, aytib ko ‘ rdi – сказал, aytib chiqdi – сказал, aytib o ‘ tdi – упомянул, aytib turdi – пересказывал, aytib tashladi – сказал, aytib bo ‘ ldi – рассказал. Ko ‘ rib turganimizdek , ruscha fe ’ llardagi sovershenniy , nesovershenniy vid shakllari orqali yuqoridagi ma ’ nolarning hammasini ham yuzaga chiqarib bo ‘ lmaydi . To ‘ g ‘ ri , biror matn o ‘ zbek tilidan rus tiliga tarjima qilinganda tarjimon ushbu ma ’ nolarning barchasini imkon qadar ifodalashga harakat qiladi , ammo bunda vid kategoriyasining o ‘ zi yetarli bo ‘ lmaganligi uchun tilning boshqa turli vositalaridan foydalanadi . Rus tilida ham ko ‘ makchi va yetakchi fe ’ lli so ‘ z qo ‘ shilmalari bor bo ‘ lsa - da , ular o ‘ zbek tilidagidek ko ‘ p emas . Ikki tilda mavjud bunday qo ‘ shilmalarning bir - biridan farqi shundaki , o ‘ zbek tilida odatda avval – b (- ib ), - a (- y ) shaklidagi yetakchi , so ‘ ngra ko ‘ makchi fe ’ l kelib , tuslovchi affikslar ana shu keyingisiga qo ‘ shiladi . Rus tilida esa tuslangan ko ‘ makchi fe ’ l oldin , yetakchi fe ’ l keyin keladi va u infinitiv ( o ‘ zgarmas ) shaklda bo ‘ ladi . Masalan : Рустам стал изучать английский язык. – Rustam ingliz tilini o ‘ rgana boshladi ; Гуля начала заниматься спортом – Guli sport bilan shug ‘ ullana boshlad ; i Мой друг

продолжает жить на Юге – Mening do ‘ stim haligacha Janubda yashab yuribdi . Rus tilida ham nesovershenniy vid fe ’ llarini sovershenniy vidga aylantirish jarayonida hosil qilinadigan ayrim ma ’ nolar bor bo ‘ lib , o ‘ zbek tilida ularni ifodalash uchun tilning boshqa vositalaridan foydalanishga to ‘ g ‘ ri keladi . Masalan , подписать – ostiga yozmoq ( imzo qo ‘ ymoq ma ’ nosida ishlatiladi ), надписать – ustiga ( sirtiga ) yozmoq , дописать – oxirigacha yozib tugatmoq , недописать – oxirigacha yozishga ulgurolmay qolmoq . Bo ‘ lishli - bo ‘ lishsizlik kategoriyasi O ‘ zbekcha fe ’ llargagina xos bo ‘ lgan ushbu kategoriya fe ’ lga xos bo ‘ lgan asosiy xususiyatlardan hisoblanadi . Chunki o‘zbek tilida har qanday fe’l bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Rus tilida inkor ma’nosini ifodalash uchun asosan не yuklamasidan foydalaniladi. Mazkur yuklama fe’ldan ajratib yoziladi, shuning uchun bu holat rus tilida fe’l kategoriyasi sirasiga kiritilmaydi. To‘g‘ri, rus tilida не yuklamasi bilan qo‘shib yosiladigan ayrim fe’llar ham yo‘q emas (mas. ненавидеть , негодовать , недомогать ). Ammo ularni ushbu yuklamasiz umuman qo‘llab bo‘lmaydi. Bu so‘zlardagi не yuklama sifatida emas, balki old qo‘shimcha tarzida o‘zakka yopishib qolgan. Shu bois mazkur fe’llardan yasalgan ot ham ana shu old qo‘shimcha bilan qo‘llanadi. Masalan: ненависть ( nafrat ). O‘zbek tilida bo‘lishsizlik (yoki) inkor ma’nosini ifodalovchi –ma affiksi rus tilidagi не yuklamasiga nisbatan qo‘llanish imkoniyati jihatidan va mazmunan boyroqdir. Chunki, birinchidan, -ma affiksi fe’lning deyarli barcha shakllarida inkorni ifodalsh uchun qo‘llana oladi. Ikkinchidan, harakat nomining ham bo‘lishsiz shaklini yasash uchun xizmat qiladi. Uchinchidan, turli ma’nolarni ifodalash uchun harakat tarzi shakllaridagi yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham, ba’zan bir vaqtning o‘zida har ikkalasiga ham qo‘shilishi mumkin. Bunda ifodalangan ma’nolar rus tilida turli vositalar yordamida beriladi. Masalan: yozmay qo‘ydi – перестал писать ; yozib qo‘ymadi – не записал ; yozmay qo‘ymaydi –

обязательно напишет . Birinchi so‘z qo‘shilmasidagi inkor ma’nosi rus tilida стать yordamchi fe’l oldidan пере - pristavkasini qo‘yish yordamida hosil qilingan. Umuman olganda, o‘zbek tilidagi bo‘lishsiz fe’l+ qo‘ydi tarzidagi qo‘shilmalar rus tilida asosan shu vositalar bilan beriladi: bormay qo‘ydi ( перестал ходить ), o‘ylamay qo‘ydi ( перестал думать ), shug‘ullanmay qo‘ydi ( перестал заниматься ) va hokazo. Ikkinchi qo‘shilmadagi inkor ma’nosi birgina не yuklamasi yordamida berilgan bo‘lsa, uchinchisida bu vositalarning ikkalasi ham ishtirok etmagan. Chunki yozmay qo‘ymaydi qo‘shilmasining birinchi qismidagi inkorni ikkinchi qismdagi –ma affiksi inkor qilmoqda va bunda qat’iy bo‘lishlilik alohida ta’kidlanmoqda. Shu bois ushbu qo‘shilmaning to‘liq ma‘nosini berish uchun rus tilida обязательно (albatta) so‘zi ishtirok etmoqda. Rus tilidagi не yuklamasi bunday qo‘llanish imkoniyatlariga ega emas. Harakat nomi va infinitiv O‘zbek tilida fe’lning ma’lum bir vazifa uchun xoslangan shakllari mavjud bo‘lib, bular harakat nomi, sifatdosh va ravishdoshlardir. Fe’lga xos xuddi shu shakllar rus tilida ham mavjud, ammo ikki tildagi bunday birliklar ma’nosi va qo‘llanishiga ko‘ra bir-biridan ancha farq qiladi. Ma’lumki, o‘zbek tilida harakat nomi tub yoki yasama fe’lga –moq; -sh (-ish), -v (-uv) affikslaridan birini qo‘shish bilan yasaladi: yoz + moq=yozmoq, yoz +ish=yozish, yoz+ uv=yozuv va h.k. Fe’lning bu shakli ko‘proq otlik xususiyatiga ega bo‘lib, ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi, harakat-holatning nomi kabi ma’nolarni bildiradi, ya’ni harakat-holatni ataydi. Shuning uchun ham o‘zbek tilida u harakat nomi atamasini olgan. Rus tilidagi fe‘lning infinitiv formasi - ть , - ти , - чь qo‘shimchalari bilan shakllanadi. Ularning ma’nosi o‘zbek tilida, asosan, -moq affiksi bilan yasalgan fe’l shakli orqali beriladi: мыть – yuvmoq; идти – bormoq; беречь – asramoq kabi. Har ikkala til lug‘atlarida ham fe’llar ana shu shaklda beriladi. Ammo shuni e’tirof etish lozimki, o‘zbek tilida rus tilidagi infinitivga to‘liq mos keladigan fe‘l

shakli yo‘q. O‘zbek tilida harakat nomi ot o‘rnida qo‘llanib, otning barcha funksiyalarini bajara oladi. U otlashmaydi, balki o‘zi nom (atovchi) bo‘lgani sababli otga o‘xshab kelishiklar bo‘yicha turlanadi, egalik affiksalini oladi. Rus tilidagi infinitiv esa na turlanadi va na tuslanadi. U mutlaqo o‘zgarmas holda bo‘ladi. Shu bois, uni fe’lning noaniq shakli ( неопределённая форма глагола ) deb atashadi. O‘zbek tilida harakat nomi odatda nom sifatida nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi: Kattalarga gap qaytarish (nima?) mumkin emas. Sening yozuving (nimang?) chiroyli ekan. Rus tilidagi infinitiv esa vid (tur)iga ko‘ra что делать ? что сделать ? so‘roqlariga javob bo‘ladi, ya’ni unda otlik emas, fe’llik xususiyatlari anglashilib turadi. Avvalgi bo‘limda aytib o‘tganimizdek, rus tilida fe’llar ikki asos (negiz) dan iborat bo‘ladi: 1) infinitiv negizi; 2) hozirgi yoki sodda kelasi zamon negizi. Infinitivning negizini aniqlash uchun fe’ldan – ть , - ти , - чь suffikslarini ajratish kerak. Masalan, жить so‘zining infinitiv asosi жи - , hozirgi zamon asosi esa жив - bo‘ladi: живу , живёшь , живёт , живём , живёте , живут . Rus tilida fe‘lning infinitiv shakli quyidagi hollarda ishlatiladi: 1. Tuslangan holatdagi быть yordamchi fe ‘ li bilan nesovershenniy vid infinitiv shaklidagi yetakchi fe ’ l birga qo‘llanib, fe ‘ lning kelasi zamon murakkab shaklini hosil qiladi . Bunday fe ’ llarning ma ’ nosi o ‘ zbek tilida , asosan , fe ’ l ning hozirgi - kelasi zamon shakli bilan beriladi : Я буду защищать Родину — M en Vatanimni himoya qilaman; Я буду изучать творчество Абу Насра Фараби . – Men Abu Nasr Forobiy asarlarini o‘rganaman. 2. Qo ’ shma fe ’ llar tarkibida kelib , harakatning boshlanishi , davom etishi yoki tugashini , harakatning bo ‘ lish - bo ‘ lmasligi , shuningdek , shaxsning istagini va boshqa tushunchalarni ifodalab keladi . Bularning ma ’ nosi o ‘ zbek ti lida turli grammatik vositalar orqali beriladi : В нашем городе начали строить новые современные здания . – Shahrimizda yangi zamonaviy binolarni qura boshlashdi; Студенты решили поехать в Шахрисабз . – Talabalar Shahrisabzga borishga

qaror qildilar. Я хочу стать преподавателем . – Men o‘qituvchi bo‘lishni xohlayman. 3. Rus tilida fe ’ lning infinitiv shakli нужен ( нужно ), должен ( должно ), необходимо , можно , нельзя kabi so ‘ zlar bilan birikib , shaxssiz gaplarning kesimi bo ‘ lib keladi . Bunday gaplar mazmuni o ‘ zbek tilida asosan ikki bosh bo ‘ lakli gap orqali beriladi : В транспорте курить нельзя .— Transportda chekish mumkin emas ; Ребёнку необходимо спать .— Bola uxlashi lozim ; Детям нужно заниматься спортом . – Bolalar sport bilan shug‘ullanishlari zarur; Студенты должны знать историю нашей страны . – Talabalar mamlakatimiz tarixini bilishlari kerak. 4. Rus tilida fe ‘ lning infinitiv shakli keskin buyruq topshiriq , qat’iy qaror ma’nolarini ham ifodalaydi . O ‘ zbek ti lida bunday ma’nolar buyruq maylidagi fe’lning II shaxs shakli yoki majhul nisbatdagi fe’lning III shaxs shakli bilan ifodalanadi: Не курить ! (Chekmang!), Встать ! (Turing!), Не разговаривать ! (Gaplashilmasin!) kabi. Ba’zan bir gapning o‘zida bunday so‘zlardan bir nechtasi ishlatilishi ham mumkin. Bunda gap tarkibida vergul yoki boshqa tinish belgilari qo‘yiladi va ular juda muhim rol o‘ynaydi. Chunki birgina vergulning joyi o‘zgarishi bilan gapning mazmunu ham o‘zgarib ketadi. Masalan: Казнить , нельзя помиловать ! (Qatl etilsin, shafqat qilish mumkin emas!); Казнить нельзя , помиловать ! (Qatl etish mumkin emas, muruvvat ko‘rsatilsin!) Sifatdosh 1) Har ikkala tilda ham fe’llik, ham sifatlik xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan fe’l shakli sifatdosh (rus tilida причастие ) hisoblanadi. Ular harakat-holat ma’nosini saqlagani holda ot bilan bog‘lanib, uning aniqlovchisi vazifasida keladi. Ammo o‘zbek va rus tillaridagi bu birliklar orasida ma’lum farqlar bor. Masalan: м. р. ж.р. И.п. играющий мальчик, танцующая девушка Р.п . играющего мальчика танцующей девушки Д.п. играющему мальчику танцующей девушке

В.п. играющего мальчика танцующую девушку Т.п. играющим мальчиком танцующей девушкой П.п. (об) играющем мальчике (о) танцующей девушке Xuddi shu taxlit sredniy rod hamda ko ‘ plikda ham sifatdosh ot bilan moslashib , kelishiklar bo ‘ yicha o ‘ zgaradi . O‘zbek tilida bunday holat yo‘q. O ‘ zbek tilida sifatdosh aniqlanmishga bitishuv yo ‘ li bilan bog‘lanadi. Ravishdosh O‘zbek tilida ham, rus tilida ham ravishdosh fe’l shakli bo‘lib, ham fe’llik, ham ravishlik belgilariga ega. Ravishdoshda ham harakat-holat ma’nosi bor, shuning uchun fe’lga o‘xshab o‘timli va o‘timsiz bo‘ladi, nisbat ma’nosini ifodalaydi, shuningdek fe’l kabi o‘ziga tobe bo‘lgan so‘zni boshqarib keladi. Shu bilan birga ravishdosh ravish kabi ish-harakat va holatning belgisini bildiradi, uning so‘rog‘iga javob bo‘lib, ravishga xos sintaktik vazifalarni bajaradi. Rus tilida ravishdosh sifatdoshga o‘xshab belgini ifodalagani uchun причастие negizini saqlab qolgan, ammo unda jarayon ma’nosi ham mavjudligi uchun mazkur negiz oldidan дее - ( действие -harakat) affiksi qo‘shilib, деепричастие nomi hosil qilingan. Har ikki tilda ravishdoshlar qo‘shimcha harakatni bildirish bilan birga gapda holat, payt, sabab, kabi ma’nolarni ifodalab keladi. Har ikkala tilda ham ravishdosh fe’lning o‘zgarmas shakli hisoblanadi. Ammo o‘zbek va rus tillaridagi ravishdoshlar o‘rtasida ham ayrim tafovutlar bor bo‘lib, ular quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1) O‘zbek tilida yuqorida qayd etilgan ma’nolardan tashqari, maqsad ma’noli ravishdoshlar ham bor: Bu yerga sizni ko‘rgani keldim . Rus tilida maqsad ravishdoshi bo‘lmagani uchun bunday o‘rinlarda maqsad tobe gapli qo‘shma gap qo‘llanadi: Я пришёл сюда , чтобы встретиться с вами . 2) Rus tilida barcha fe’l shakllaridgi kabi ravishdoshlarda ham vid farqlanadi. Ravishdosh qaysi fe’ldan yasalgan bo‘lsa, o‘sha fe’lning vidini saqlaydi: делая , сделав ; получая , получив va hokazo. Odatda nesovershenniy vid ravishdoshi

harakat-holat voqe bo‘layotgan paytni, sovershenniy vid ravishdoshi esa, asosan, harakat-holatdan oldin voqe bo‘lgan harakatni ifodalaydi. Masalan: Сидя у камина , старик рассказывал детям сказки . – Kamin (olovi yonib turgan o‘choq) yonida o‘tirib, qariya bolalarga ertak aytib berardi ; Посидев у речки , туристы продолжили путь . – Soy bo‘yoda oboroz o‘tirgach, sayohatchilar yo‘lida davom etishdi. 3) O‘zbek tilida har qanday fe’lning ravishdosh shaklini hosil qilish mumkin ( yozayotib, ichayotib ), rus tilida esa ayrim fe’llardan mutlaqo ravishdosh hosil qilib bo‘lmaydi. Masalan, umuman, « пиша » письмо yoki « пия » чай deyilmaydi. Bunday fe’llardan pristavkalar yordamida sovershenniy vid hosil qilingandagina, o‘tgan zamon ravishdoshini yasash mumkin: написав письмо , выпив чай . 4) O‘zbek tilida majhul nisbatdagi ravishdoshlar ham bor, rus tilidagi fe’llardan esa ravishdoshlarning majhul nisbat shakli deyarli hosil qilinmaydi. Nutqda kamdan-kam hollarda ishlatiladigan будучи приглашаем , будучи вызван kabi analitik shakllarga istisno tariqasida qaraladi. (Mas.: Будучи приглашаем , он не явился на свадьбу . – U talkif qilingan bo‘lsa-da, to‘yga kelmadi ). 5) O‘zbek tilida ayrim ravishdoshlar takror holda qo‘llanadi: yura-yura charchadi; yig‘lay-yig‘lay uxladi . Rus tilida bunday hodisa yo‘q. 6) O‘zbek tilida fe’lning barcha shaklida bo‘lganidek ravishdoshda ham bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosi bor . Rus tilida ravishdoshlarning bo‘lishsiz shakli mavjud emas, bunday ma’noni hosil qilish uchun ravishdoshdan ajratib yoziladigan не inkor yuklamasidan foydalaniladi . 7) Rus tilida ravishdosh ravish kabi как ? когда ? почему ? при каком условии ? kabi so‘roqlarga javob bo‘lib, gapda hol vazifasida keladi. O‘zbek tilida esa ravishdoshning bir qancha sintaktik vazifalari mavjud bo‘lib, u harakat tarzi shakllarini yasashda faol ishtirok etadi. Bunda ko‘makchi qism, odatda, shaxs-son va zamonni ifodalaydi. Rus tilida bunday imkoniyat bo‘lmagani uchun ularning ma’nosi, asosan, sovershenniy vid fe’llari bilan beriladi: kutib turaman – подожду ; o‘ylab ko‘ramiz – подумаем ; suzib o‘tasan – переплывёш ; irg‘ib turdi – вскочил ; Shuningdek, o‘zbek tilida ravishdosh ergash gapni bosh gapga

bog‘laydi: Bahor kelib, kunlar isiy boshladi; O‘zi mustaqil kesim vazifasida ham kela oladi: Ishning boshi boshlanguncha; Bundan tashqari, fe’lga shaxs-son qo‘shimchasini biriktiradi: o‘ylabman; aytibsan; boribmiz va hokazo. 8) Rus tilida sovershenniy vid ravishdosh infinitiv yoki o’tgan zamon negiziga - в yoki вш (- ши ) suffikslarini qo’shish bilan yasaladi: сказа в , выпи вш и , занёс ши . Nesovershenniy vid ravishdoshlar esa - а yoki - я suffikslari bilan yasaladi: крич а , услыш а , дела я , чита я , нес я ; O‘zbeklar nutqida ravishdosh nihoyatda ko‘p uchraydi, shuning uchun bo‘lsa kerak uni hosil qiluvchi qo‘shimchalar ham tilimizda g‘oyat bisyor. 9) Rus tilida ravishdosh o‘ziga tobe bo‘lgan so‘zlar bilan birgalikda деепричастный оборот ( ravishdoshli birikma )ni hosil qiladi va u bir butun yaxlit holda ajratilgan izoh hol vazifasini bajarib, kesimga bog‘lanadi: Победив чемпиона мира по боксу Николая Валуева , Руслан Чагаев продемонстрировал свои способности всему миру . – Boks bo‘yicha j ahon chempioni bo‘lgan Nikolay Valuyevni yengib, Ruslan Chagayev o‘z qobiliyatlari ni bitun dunyoga namoyish qildi.

Adabiyot: 1. Azizov O. Safaev A. Jamolxonov. O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. T., 1986 . 2. Киссен И.А. Курс сопоставительной грамматики русского и узбекского языков. Т., 1979. 3. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. T., 1965. 4. Rahmatullaev Sh. О ’zbek va rus tillarini qiyoslash. T., 1993; 19-22-betlar. 5. Reshetov V.V., Reshetova L.V. Rus tili grammatikasi. Toshkent : «О‘ qituvchi », 1968. 6. C овременный русский язык. Под ред. Белошапковой. M .: «Высшая школа», 1989.

Похожие

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi

O’zbek va rus tillarida yordamchi so’z turkumlari

O’zbek va rus tillarida gap

Xitoy va o‘zbek tillarida sifat