Услубият хакида умумий тушунча. Нутк услублари - Лингвистика - Рефераты

Услубият хакида умумий тушунча. Нутк услублари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

www.arxiv.uz Услубият ҳақида умумий тушунча. Нутқ услублари Режа: 1. Тил ва нутқ фарқи. 2. Нутқ яратиш механизми. 3. Нутқ услублари .

www.arxiv.uz Ўзбек тили машгулотларида ижодий-амалий машгулотларнинг асосий қисмини нутқ ўстиришга қаратилган ишлар ташкил этади. Шу ўринда тил ва нутқ фарқини эслатиш жоиз. Тил – маълум этник қатламни бирлаштириб турувчи лексик-грамматик воситалар йигиндисидир. Тил халқ томонидан яратилади. У умумийдир. Нутқ алоҳида шахс томонидан мавжуд лексик-грамматик воситалар ёрдамида фикр ифодалаш жараёнидир. У хусусий, ўзгарувчандир. Нутқ фикрни баён қилиш жараёни ҳамда маҳсули бўлиб, унинг қуйидаги турлари мавжуд: - огзаки ва ёзма; - ички ва ташқи; - монолог, диалог , полилог. Тил ва нутқ бир-бирига боглиқ ҳодисалардир. Тил нутқ учун моддий материалдир. Шу материал асосида нутқ ташкил топади. Нутқ ҳосил бўлишини биз қуйидаги учлик орқали тушунтиришимиз мумкин: Т Б – борлиқ; Т – тафаккур; Б Н Н – нутқ. Борлиқдаги сигнал бизга турли сезги органларимиз орқали импульс юборади, бош мияга етиб келган импульслар тафаккурга таъсир этиб, ахборот банки (хотира)дан ташқи таъсирга жавоб излайди. Агар хотирада ахборот мавжуд бўлса, инсон тасаввур ва тушунчалари асосида ички нутқ яратади, яъни жавоб тайёрлайди. Кейин зарурат тугилганда ички нутқ ташқи нутққа айланади. ўзбек тилини иккинчи тил сифатида ўрганувчиларнинг ахборот банкини борлиқдаги номлар билан тўлдириш лозим, яъни уларнинг лугат бойлигини кенгайтириш зарур. Иккинчи муҳим ҳолат: нутқ яратиш эҳтиёжининг мавжудлиги. Таълим жараёни ўқувчиларнинг қизиқишларига

www.arxiv.uz асосланиб ташкил этилса ҳамда барча ижобий интилишлар рагбатлантирилса, ўқувчининг ички нутқи албатта ташқи нутққа айланади. ўқувчи тил ўрганиш жараёнида ижодий, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда огзаки ва ёзма шаклларда тўгри, қисқа ва аниқ, содда ва образли, услуб жиҳатидан равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириши ва ривожлантириши кўзда тутилади. Нутқ услуби нутқ вазияти, сўзловчи (ёзувчи)нинг мақсади, эҳтиёжига кўра маълум воситалардан фойдаланиб фикр ифодалаш тарзидир. Нутқ услубларининг фарқини ўқувчиларга қуйидагича тушунтириш мумкин: тил – барча учун берилган бир хил лойдир. Биз сиз билан кулолмиз. Агар бизга арзон, қулай буюм керак бўлса, биз сопол пиёла ёки коса ясаймиз (масалан, ҳайдовчилар, деҳқонлар, ишчилар), яъни сўзлашув услубидан фойдаланамиз; агар нутқ бизнинг иш қуролимиз бўлса (ўқитувчи, журналист, шифокор ва ҳ.к.), биз нафис кўзалар ясаймиз, яъни илмий, бадиий ёки публицистик услублардан фойдаланамиз. Демак, маълум бўлганидек, нутқ услублари 5 та: сўзлашув, расмий- идоравий, илмий, публицистик, бадиий. Сўзлашув услуби тил бирликларини танлаш ва уларни қўллашнинг нисбатан эркин услубидир. Бу услуб ўз хусусиятларига кўра икки турга: адабий сўзлашув услуби ва оддий сўзлашув услубига ажратилади. Адабий сўзлашув услуби умумхалқ адабий тилининг кенг тарқалган ва барча соҳалар учун боп тури бўлиб, у адабий меъёрларга мос, ишланган ва тартибга солинган бўлади. Оддий сўзлашув услуби нутқ муомаласи жараёнида (эркинлик билан) адабий тил ҳамда шева элементлари иштирок этиши, фикрий идрокни кенг қамровли баён этиши билан таърифланади. Бу услубда сўз тартиби қоидага номувофиқ бўлиши (Кеча концерт бўлди, клубда); кўчма, образли эмоционал воситалар кўпроқ диалогик шаклда бўлиб, тўлиқсиз гаплар ва имо- ишоранинг кўп ишлатилиши, такрорлар, талаффузда эркинлик яққол намоён

www.arxiv.uz бўлади. Оддий сўзлашув услуби бадиий асарда персонажлар нутқини индивидуаллаштиришда кенг қўлланади. Расмий услуб жамиятдаги ижтимоий, ҳуқуқий муносабатлар, давлат ва давлатлараро расмий сиёсий-иқтисодий, маданий алоқалар учун хизмат қилувчи нутқ услубидир. Расмий услуб тилининг асосий хусусияти аниқлик ва ихчамликдир, унда муайян нутқий қолиплар, профессионал сўзлар, атамалар, тайёр синтактик қурилмалар кенг қўлланиб, нутқнинг аниқ ва равшан ифодаланишини таъминлайди. Илмий услуб табиат ва ижтимоий ҳаётдаги барча нарса ҳамда ҳодисалар тўгрисида аниқ, асосланган, изчил маълумот беришда қўлланади. Унда нарса-ҳодиса моҳиятини таърифлаш, таҳлил қилиш, сабабини аниқлаб далиллар билан исботлаш ва асосли натижаларни баён этиш муҳим ҳисобланади. Илмий услуб 2 хил бўлади: илмий услуб ва илмий-оммабоп услуб. Илмий услубдаги китоблар илм-фанга оид маълумотлар бериш билан мутахассисларгагина мўлжаланади. Кенг жамоатчиликка тушунарли бўлган, махсус атамалар кам ишлатиладиган ёки уларнинг изоҳи бериладиган услуб илмий-оммабоп услуб дейилади. Кўпчиликка мўлжалланган рисола, маъруза ва дарсликлар илмий-оммабоп услубда ёзилади. Публицистик услуб сиёсий-ижтимоий доирадаги муносабатлар учун хизмат қилади. Бу услубда ижтимоий ҳаётнинг турли масалалари вақтли матбуот ва нашрлар орқали оммавий акс эттирилади. Публицистик услуб ёзма ва огзаки кўринишларга эга. Бу услубнинг ёзма турига публицистик мақолалар, фельетонлар, мурожаатнома ва хатлар, чақириқлар кирса, огзаки турига нотиқлик киради. Публицистик услубда ёзма нутққа хос хусусиятлар ҳам, бадиий услубга хос хусусиятлар ҳам ўзаро уйгунлашиб кетади. Бу услубда ҳаётий факт ва ҳодисалар оддийгина қайд қилинмай, жўшқин ва ҳароратли мисраларда ифодаланади, улардан умумий хулосалар чиқарилади ҳамда муҳими – халққа мурожаат, ундаш, қизиқтириш орқали ўқувчига таъсир кўрсатилади.

www.arxiv.uz Бадиий услуб киши ҳаётининг ҳамма томонларини қамраб олиши, умуминсониятга хослиги, барчага баробарлиги билан, ўқувчи ёки тингловчига эмоционал-эстетик таъсир этишга йўналтирилганлиги билан бошқа услублардн ажралиб туради. Бадиий услубда тил образ, характер, манзара яратишга, юксак образлиликни намоён қилишга хизмат қилади. Кўпинча бадиий услубни аралаш услуб деб аташади, чунки унда асарнинг ифодалилигини ошириш мақсадида барча услублардан фойдаланиш мумкин. Сўзларнинг шакл ва маъно муносабатларини нутқ услублари билан танишишдан олдин бериш маъқул. Бунинг боиси шундаки, сўзлараро маъно муносабатларини, маънодошлик, уядошлик муносабатларини ўрганаётганда бола маънодош ва уядош сўзлар орасидаги маъно нозикликларини фарқлаш муаммоси билан тўқнашади. Чунончи, маънодош сўзлар устида иш олиб бораётган бола сўзларнинг бир-биридан маъно нозикликлари билан фарқланишини тушуниб олади: юз-бет-афт-башара-турқ-чеҳра-ораз- жамол. Шуни таъкидлаш лозимки, яхши, равон, аниқ ва таъсирчан ифода услубини ҳеч бир шахс услубшунослик фанини ўрганиш натижасида ўзлаштира олмаган ва ўзлаштира олмайди. Услубият услубий равонлик, хусусан, сўз бойлиги ва сўзларни тўгри қўллаш билан алоқадор эканлигини ҳисобга олиб, тилнинг лугат сатҳини ўрганишни услубият билан боглиқ ҳолда олиб бориш лозим. ўқувчиларни услубият билан таништириш уларда нутқ маданиятини шакллантириш мақсадига хизмат қилади. Нутқ маданияти – тил нормаларини эгалламоқ, яъни талаффуз, ургу, сўз ишлатиш, гап тузиш қонунларини яхши билмоқ, шунингдек, тилнинг тасвирий воситаларидан ҳар хил шароитларга мос ва мақсадга мувофиқ фойдалана олиш, ифодали ўқиш маданиятини эгаллаш демакдир. Маданий нутқ дейилганда унинг тўгрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, ифодалилиги, бойлиги, софлиги тушунилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Х.Абдураҳмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонқулова. ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: ўқитувчи, 1992. 2. Т.гудратов. Нутқ маданияти асослари. – Т.: ўқитувчи, 1993. 3. Ф.Умарова. Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбоси ва имлосини ўрганиш курси учун усулий қўлланма. – Т. , 2001

Похожие

Синтаксис хакида умумий маълумот

Морфологик услубият. От стилистикаси

Хозирги узбек адабий тили курсининг объекти, максади ва вазифалари

нутк товушларининг узгариши

Нутк товушлари таснифи