Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Uslubga ko‘ra o‘zbek tili leksikasi. Frazеоlоgiya haqida. Frazеоlоgiyaning ma’nо qurilishi
Uslubga ko‘ra o‘zbek tili leksikasi. Frazеоlоgiya haqida. Frazеоlоgiyaning ma’nо qurilishi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
46.5 KB
Скачать
Похожие
Tarixiylik jihatidan o‘zbek tili leksikasi
O‘zbek va rus tillarining leksikasi
Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi
Frazeologiya haqida. Frazeologiyaning ma’no qurilishi
O‘zвek tili leksikasining tarixiy - etimologik qatlamlari
![Til nafaqat axborot uzatish vazifasini, balki, shu bilan birgalikda, axborot uzatuvchining axborotga hissiy munosabatini ham ifodalaydi. Lisoniy tizimda bu hissiy munosabatni tashuvchi turli vositalar mavjud. Ulardan biri leksemalardir. Ana shu jihatdan o’zbek tili leksemalari bo’yoqsiz va bo’yoqdor qatlamga bo’linadi. Bo’yoqsiz leksika. O’zbek tili lug’at tarkibidagi leksemalarning ko’pchiligi so’zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo’yoqdan xoli bo’ladi. Bunday birliklar bo’yoqsiz leksemalardir. Masalan, [bor], [yo’q], [katta], [mazali], [daryo], [urmoq], [chiroyli], [tez], [husn] kabi leksemalar borliq hodisalarini boricha aks ettiradi va unga so’zlovchining munosabatini ifodalamaydi. Boshqacha aytganda, bo’yoqsiz leksemalarning kishi hissiy munosabatini ifodalovchi ifoda semalari nol darajada bo’ladi. Biroq bu leksemalarning bo’yoqsizligi nisbiy, ya‘ni faqat lisondadir. Nutqda har qanday bo’yoqsiz leksema ham bo’yoq kasb etishi mumkin. Masalan, katta leksemasining lisoniy mohiyati - sememasi bo’yoqsizdir. Biroq u nutqda boshqa nolug’aviy tajallilar bilan qorishib, bo’yoq kasb etadi. Dengiz k-a-tta edi gapida fonetik tajalli ta‘sirida [katta] leksemasi bo’yoqdor nutqiy birlikka aylangan. Bo’yoqdor leksika. Bunday leksemalarning kishi hissiy munosabatini ifodalovchi ifoda semalari bo’rtib turadi: [ulkan], [badnafs], [qiltiriq], [oniy], [tashrif], [oraz], [yovqur], [mahliqo], [badbashara] va h. Bo’yoqdor leksemalarning ifodaviyligi ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra bo’yoqdor leksemalar ijobiy bo’yoqdor leksemalar va salbiy bo’yoqdor leksemalarga bo’linadi. Ijobiy bo’yoqdor leksemalar so’zlovchining borliq hodisalariga ijobiy munosabatini ifodalaydi va ular sememalarida tegishli ifoda semalari ijobiy bo’ladi. Misollar: 1.Onam deganimda, oqsoch, jafokash Munis va mehribon chehrang namoyon. (/./ulom.) 2. U hamisha kulib, jilmayib turadigan mehribon chehrani ko’rmadi.(M.Ism.) 3.Orazin yopqoch, ko’zimdan sochilur har lahza yosh. (Navoiy.)](/data/documents/cdc3c611-6da1-4e11-8083-3715ceef3733/page-2.png)
![Salbiy bo’yoqdor leksemalar borliq hodisalariga so’zlovchining salbiy munosabatini ifodalaydi va ular sememalarida salbiy munosabatni ifodalovchi semalar bo’rtib turadi. Misollar: 1.So’ngra yakkam-dukkam iflos tishlarini yashirgan og’zini katta ochib esnadi, go’yo uning butun badburush yuzini og’iz qopladi (Oybek.) 2. U bir ko’ngli borib, muttaham qozining tumshug’iga tushirgisi, yo iflos basharasiga tupurgisi keldi. (M.Ism.) Ijobiy bo’yoqdor leksemalar nutqda salbiy bo’yoqdor leksema o’rnida voqelanishi mumkin. 1.Jamolingizni (basharangizni ma‘nosida) boshqa ko’rmay! 2. Rosa xursand qildingiz ?(xafa qildingiz ma‘nosida.) Leksemalarning ijobiy va salbiy bo’yog’ini ijobiy va salbiy ma‘nodan farqlash kerak. Masalan, [yaxshi] leksemasi ijobiy ma‘noga ega, ammo uning ifoda semasi bo’yoqdorlikni ko’rsatmaydi, ya‘ni u bo’yoqsizdir. [xunuk] salbiy ma‘noga ega bo’yoqsiz leksemadir. Uslubiy xoslanganlik jihatidan o’zbek tili leksikasi. Leksemalar nutq uslublariga munosabatiga ko’ra uslubiy betaraf va uslubiy xoslangan turlarga ajraladi. Uslubiy betaraf leksika. Uslubiy betaraf leksemalar barcha uslublarda birdek va bab-baravar ishlatilaveradi va ularning ifoda semalarida uslubga munosabat «uslubiy betaraf» deb beriladi. Bunday leksemalarga misollar: [kel], [bor], [o’t], [ket], [kitob], [qalam], [stol], [mashina], [oq], [qora], [tez], [sovuq], [faqat], [lekin] va h. Lekin ular nutqda ko’chma ma‘nolarda ishlatilganda, bu ma‘nolari bilan ayrim uslubga xoslanib qoladi. Masalan, [sovuq] leksemasi «xunuk» ma‘nosida (sovuq rangli) faqat so’zlashuv yoki badiiy uslubga xosdir. Uslubiy xoslangan leksika. Uslubiy xoslangan leksikani uchga bo’lish mumkin: a) kitobiy leksika; b) badiiy leksika; v) so’zlashuv leksikasi. Ilmiy, rasmiy va publitsistik leksikaga mansub birliklar umumlashtirilib, kitobiy leksika deb yuritiladi. ilmiy leksikaga oid birliklar: [integral], [meridian], [tangens], [olmosh], [bo’lish], [ko’paytirish]; rasmiy leksikaga oid birliklar: [bayonnoma], [buyruq], [farmon], [qo’mita], [sessiya], [tashkilot];](/data/documents/cdc3c611-6da1-4e11-8083-3715ceef3733/page-3.png)
![publitsistik leksikaga oid birliklar: [jangovar], [mafkura], [ilg’or], [ittifoq], [jahon], [afkor]. Bunday leksemalarning uslubga xoslikni ko’rsatuvchi ifoda semasi «ilmiy nutqqa xos», «rasmiy nutqqa xos», «publitsistik nutqqa xos» deb belgilanadi. Badiiy leksikaga ifoda semalari sirasida «badiiy nutqqa xos» semasi mavjud, badiiy nutqqa xos, badiiylik bo’yog’iga ega bo’lgan leksik birliklar kiradi: Mehnat bilan topadi iqbol. (Yo.Mirzo.) Uning odobida, uning xulqida, insoniy kamolot mavjud, barqaror. (U.) Tabiatan serzavq va har narsaga qiziquvchi bo’lgan Sodiq uchun har hunar zavq baxsh etar, ko’nglini ko’tarar, sog’lig’ini saqlardi. (SH.) Kundan kunga yashnamoqda ko’rking, jamoling. (/ayratiy.) Bahorning fikri bulut bosgan osmonday qorong’ilashdi-yu, ko’z oldini tuman chulg’adi. (SH.R.) Yaxshi qoling, sevgan yurtu diyorim. (Hamza.). Badiiy nutqda ilmiy, rasmiy, publitsistik va so’zlashuv uslubiga xos birliklar ham bemalol ishlatilaveradi. So’zlashuv leksikasiga oddiy so’zlashuv nutqiga xos, erkin muomalada qo’llaniladigan, adabiy til uchun me‘yor bo’lmagan leksemalar kiradi: ketvorgan, po’rim, qitday, mullajiring kabi. Misollar: O’ylab ko’rsam, sarkotib odamga shundan bop sovg’a yo’q ekan. Ruchkaning poshshaxoni, perosi oltindan. (N.Safarov) Shomahdievning qilig’i ma‘lum: jahli chiqib bir sannab ketsa, uning chakagini bosish asov tuyani cho’ktirishdek mashaqqat. (A.Muhiddin.) Qizlaringizni jirkiysiz, so’kasiz... Xo’sh, nima uchun To’lani yumshoq paxtaga o’rab papalaysiz?! (M,Ism.) Jillaqursa juvoldiz bilan qarashay dedim.(O.) Enang besh-o’n tanga pul so’rab yubordi. Bo’lsa, chiqarib ber, boyoqishlar chaynab tursin. (O.) Maza qilib kartoshkani tushirib tursang... (Sayyor.) So’zlashuv leksikasiga kiradigan leksemalarning tegishli ifoda semasi «so’zlashuv nutqiga xos» deb yuritiladi. Leksemalarning uslubiy xoslanganligi ularning boshqa bir uslubda qo’llanmasligidan dalolat bermaydi. Masalan, so’zlashuv uslubi erkin uslub sanaladi va unda boshqa uslub unsurlarini bemalol ishlatish mumkin. Ammo](/data/documents/cdc3c611-6da1-4e11-8083-3715ceef3733/page-4.png)
