O‘zвek tili leksikasining tarixiy - etimologik qatlamlari - Лингвистика - Рефераты

O‘zвek tili leksikasining tarixiy - etimologik qatlamlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

O‘z в ek tili leksikasining tarixiy - etimologik qatlamlari Reja: 1. O‘z qatlam 2. O‘zlashma qatlam 3. O‘zbek tili leksikasining ijtimoiy - dialektal tarkibi 4. O‘zbek tili leksikasining tarixiy - funksional xususiyatlari 5. Uslubiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi 6. Frazeologiya 7. Leksikografiya

O‘z qatlam. Ma’lumki, o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur qoraqalpoq singari tillar o‘zaro qarindosh tillar bo‘lib, ular birligi turkiy tillar guruhini tashkil etadi. Tilimizda faol qo‘llanadigan oyoq, qo‘l, ikki, uch, ol, kel, yaxshi, men, sen singari so‘zlar ko‘pchilik turkiy tillar uchun ham faol so‘zlar hisoblanadi. Barcha turkiy tillar uchun umumiy iste’molda bo‘lgan bunday so‘zlar umumturkiy so‘zlar deyiladi. O‘zbek tili leksikasining katta qismini umumturkiy qatlamga mansub so‘zlar tashkil etadi. Tilimizda umumtukiy so‘zlarning quyidagi leksik-tematik guruhlari faol ishlatiladi: 1) inson tushunchasi bilan bog‘liq so‘zlar: kishi, el, yurt ; 2) qarindoshlik tushunchalari bilan bog‘liq so‘zlar: ota, ona, opa, enaga, aka, uka, singil, qayin, qayinog‘a, yanga va boshqalar; 3) odam va hayvon tana a’zolari nomlari: barmoq, bag‘ir, bel, bo‘g‘iz, biqin, milk, miya, og‘iz va boshqalar. Muayyan tushuncha doirasida birlashuvchi bunday so‘zlar guruhi uyadosh so‘zlar deyiladi. Shuningdek, tilimiz lug‘at boyligining ma’lum bir qismi o‘zbek tilining milliy tarixiy taraqqiyoti jarayonida tilning ichki imkoniyatlari, o‘ziga xos qonun - qoidalar asosida hosil qilingan so‘zlardan iborat. Ular quyidagi uch holatda kuzatiladi: 1. O‘zbekcha o‘zak va qo‘shimcha asosida hosil qilingan so‘zlar: qatnashchi, terimchi, og‘machi, birlashma, qotma, o‘tkazgich, turg‘un, qo‘llanma, yoqilg‘i. 2. O‘zlashma o‘zak (so‘z) va o‘zbekcha yasovchi qo‘shimchalar yordamida hosil qilingan so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan: jangchi, mardlik, charxlamoq, xastalanmoq, do‘stlik ; b) arabcha so‘zlardan: rahbarlik, qimmatli, ovqatlanmoq, nomusli ; v) ruscha va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan so‘zlar asosida: sportchi, shofyorlik, betonchi.

3. O‘zbekcha o‘zak va o‘zlashma qo‘shimchalardan hosil bo‘lgan so‘zlar: tug‘ruqxona, so‘rovnoma . 4. Boshqa tillardan kirib kelgan o‘zak va yasovchi qo‘shimchalardan: tilshunos, madadkor, mehnatkash, vagonsiz, ilmiy, gazetxon . Qayd etib o‘tilgan umumturkiy so‘zlar va o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida shakllangan so‘zlar tilning o‘z qatlamini tashkil etadi. Shuningdek, tilimiz o‘zbek lahja va shevalaridan, qardosh turkiy milliy tillardan kirib kelgan so‘zlar hisobiga ham boyib boradiki, bu ham uning o‘z qatlami imkoniyatlarini oshiradi. 2. O‘zlashma qatlam . Tilimizning lug‘at tarkibida boshqa xalqlar tilidan kirib kelgan so‘zlar ham mavjud. Bunday so‘zlar tilning lug‘at boyligidagi o‘zlashma qatlamni tashkil etadi. Ular quyidagi tillardan tarixning eng qadimgi bosqichlarida o‘zlashtirilgan: 1. Hind tildan o‘zlashgan so‘zlar: barcha, bibi, paysa, tovus, chaqmoq . 2. Xitoy tilidan o‘zlashgan so‘zlar: choy, lag‘mon, shiypon . 3. Qadimgi yunon tilidan: iqlim, marvarid, marmar, ark, billur . O‘zbek adabiy tili leksikasining o‘zlashma so‘zlar qatlami asosini keyingi tarixiy bosqichlar mobaynida yaqin munosabatda bo‘lgan fors-tojik, arab, rus va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan so‘zlar tashkil etadi. Ular quyidagilar misolida ko‘zga tashlanadi: 1. Fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, gul, xona, shamol, dasta, mehribon, agar, ham va boshqalar. Bulardan tashqari, fors-tojik tilidan -kor, -kash, - dor, -gar, -zoda, -soz, - goh, -gir, -boz, -parast, -xona, -go‘y, -no, -be, -dor, -bod, -bon singari yasovchi affikslar ham kirib kelgan.

2. Arabcha so‘zlar: kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, tanqid, kashf, hayot, haqiqat, hisob, hurmat, musobaqa, qonun, san’at, sanoat va boshqalar. 3. Rus va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan so‘zlar: brigada, zveno, agranom, agrotexnika, kosmos, radio, televizor, vrach, bank, telefon va boshqalar. Tilimiz, aynan o‘zlashtirilgan so‘zlardan tashqari kalkalash (tarjima qilish) orqali ham boshqa tillar bilan munosabatda bo‘lib turadi. Masalan: nadstroyka - ustqurma, vozzreniye - dunyoqarash, vzglyad - nigoh kabilar shular jumlasidandir. 3. O‘zbek tili leksikasining ijtimoiy - dialektal tarkibi Tilimizda so‘zlashuvchi barcha kishilar nutqida birdek ishlatiladigan so‘zlar umumxalq leksikasi deb yuritiladi. Masalan; non, osh, qor, yo‘l, yulduz, ikki, uch, yemoq, olmoq, men, sen kabi so‘zlar shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, barchaning nutqida ishlatilmaydigan, shevalarga, kasb- hunarga, ma’lum ijtimoiy guruhlar nutqiga, ilm-fan sohalari vakillari nutqiga xos so‘zlar ham mavjudki, ular iste’mol doirasi chegaralangan leksikani tashkil etadi. Ularning quyidagi turlari mavjud: 1-§. Dialektizmlar . Ma’lum bir hududda yashovchi kishilar nutqida ishlatiladigan, adabiy til leksikasiga kirmaydigan so‘zlar dialektizmlar deyiladi. Dealektizmlarning adabiy tilga xos me’yoriy so‘zlardan farqlari quyidagicha: a ) leksik-semantik dialektizmlar . Adabiy tilda o‘z shakldoshiga ega, biroq ma’no jihatdan farqlanadigan dialektizmlar: qalin - adabiy tilda: qiz uzatishda kuyov tomonidan beriladigan mablag‘, shevada: gilam turi; g‘ayir - adabiy tilda: rashkchi kishi, shevada: qopag‘on it.

b) leksik dialektizmlar . Muayyan dialekt vakillari tilida qo‘llanilib, adabiy tilda uchramaydigan so‘zlar: ko‘ma-yerto‘la, makka - sho‘x, bichqi - qo‘l arra, shoti, zangi-narvon kabilar. v) fonetik dialektizmlar. Adabiy tildan fonetik jihatdan farqlanadigan so‘zlar: suvoq - shuvoq, yurmoq - jurmoq, kelmoq - galmoq. g) grammatik dialektizmlar. Adabiy tildagi grammatik shakllaridan farqlanadigan so‘zlar : kelutti - kelyapti, uya – uyga, nonnan- nondan. 2. Kasb-hunar leksikasi ham adabiy tilga nisbatan chegaralangan so‘zlar qatoriga kiradi. Chunki ular ham ma’lum bir kasb-hunar vakillari nutqidagina ko‘p ishlatilib, boshqa kishilar uchun tushunarsiz bo‘ladi. Masalan: zebgardan, sandon, dam, ko‘ra, itombir, korchup kabi zargarlikka oid so‘zlar shular jumlasidandir. 3.Terminlar. Ilm-fan, texnika, san’at sohasidagi aniq bir tushunchani ifodalaydigan bir ma’noli so‘zlardir. Masalan: morfema, fonema, morfologiya, sintaksis kabi tilshunoslikka, o‘tkazgich, tebranish, mayatnik kabi fizikaga oid terminlar shular jumlasidandir. 4.Jargon va argolar. Ma’lum ijtimoiy sinf, tabaqa, guruh vakillari nutqida qo‘llaniladigan, ba’zan yashirin ma’noli bo‘lgan so‘zlardir. Bu so‘zlar ham chegaralangan leksik birliklar qatoriga mansub bo‘lib, jargonlar yuqori sinf vakillari nutqida qo‘llanilib kelingan dorulmulk, dorulbaqo, shaxriyori falak, oftobi olam, ne’mati jannat singari so‘zlarni o‘z ichiga oladi. Argolar esa, yakan, loy, mullajiring, ko‘ki, karamcha - pul, bedana – to‘pponcha kabi yashirin ma’noli so‘zlardan iborat.

Tilning ijtimoiy-dialektal qatlamiga mansub so‘zlar badiiy adabiyotda voqelikni ishonarli chiqishi uchun personajlar nutqini induviduallashtirish vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 4. O‘zbek tili leksikasining tarixiy - funksional xususiyatlari Tilning lug‘at tarkibi tashkil etadigan so‘zlarning hayotiyligi faol yoki nofaolligiga bog‘liq. Zero, tildagi ba’zi so‘zlar kundalik hayotda iste’mol etilish bilan xarakterlansa, boshqa bir guruh so‘zlar kundalik aloqada juda kam qo‘llanadi. Shu bois so‘zlar tarixiy-funksional xususiyatiga ko‘ra faol va nofaol so‘zlarga ajraladi. Faol so‘zlar adabiy tilning zamonaviy me’yoriga xos so‘zlari bo‘lib, ular kundalik aloqada eng ko‘p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Nofaol so‘zlar qatlami esa quyidagi uch turga bo‘linadi:1) tarixiy so‘zlar (istorizmlar), 2) eskirgan so‘zlar(arxaizmlar), 3) yangi so‘zlar (neologizmlar). 1. Tarixiy so‘zlar (istorizmlar ). O‘tmishga oid narsa, hodisalarni ifodalagan, biroq hozirgi tilimizda o‘z sinonimiga ega bo‘lmagan so‘zlardir. Masalan: miri, paqir, (pul birliklari) qozi, qushbegi, yasovul, xalifa (mansab nomlari), omoch, yorg‘ichoq, charx kabilar. 2. Eskirgan so‘zlar(arxaizmlar). Hozirgi kunda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarning eskirib qolgan nomlaridir. Eskirgan so‘zlarning hozirgi tilda sinonimi mavjud bo‘ladi. Masalan: budun, ulus, raiyat – xalq; handasa - geometriya; muarrix – tarixchi; dudoq – lab; lang - cho‘loq, oqsoq. 3. Yangi so‘zlar (neologizmlar). Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan narsa -

hodisalarning yangi nomlaridir. Masalan, O‘zbekiston mustaqil bo‘lgandan so‘ng tilimizda paydo bo‘lgan faxriy - veteran, noib - deputat, tuman - rayon, tayyora - samolyot kabi so‘zlar yangi so‘zlardir. Yangi so‘zlarning nofaol so‘zlar qatoridan o‘rin egallashi sababi shundaki, ular paydo bo‘lgandan keng iste’moldagi so‘zlar singari barchaning nutqida birdek ishlatilavermay-di. Biroq vaqtlar o‘tishi bilan yangi so‘zlar ham keng iste’moldagi so‘zlar qatoridan o‘rin egallashi mumkin. Masalan, 60-yillarda yangi so‘zlar hisoblangan kosmos, kosmonavt, kosmik kema kabilar hozirgi kunda yangi so‘z hisoblanmaydi. Shuni ham qayd etish lozimki, taraqqiyotning ma’lum davrida tarixiy yoki eskirgan so‘zlar qatoriga o‘tgan so‘zlar hisobidan ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, hozirgi tilimizda tuman, hokim, vazir, noib kabi neologizim sifatida qo‘llanila-yotgan so‘zlar aslida tarixiy va eskirgan so‘zlarning yangilashgan holda qayta iste’molga kirib kelishidan dalolat beradi. 5. Uslubiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi Tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqning biror uslubiga xoslangan bo‘lishi yoki nutq uslublariga betaraf bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra lug‘aviy birliklar ikki guruhga bo‘linadi: uslubiy betaraf so‘zlar va uslubiy xoslangan so‘zlar. Uslubiy betaraf so‘zlar nutq uslublarining birortasiga xoslanmay, barcha uslublarda birdek qo‘llanilaveradigan lug‘aviy birliklardan tashkil topadi: havo, suv, daraxt, bir, ikki, hamma, biz, siz, turmoq, yugurmoq kabilar shular jumlasidandir. Nutqning ayrim-ayrim ulublari uchungina xizmat qiladigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar deyiladi. Bunday maxsus

so‘zlar dastavval og‘zaki nutqda yoki yozma nutqda qo‘llanishiga ko‘ra ikkiga ajraladi. Masalan, hazar qilmoq, birlashmoq, hunar, o‘rin, arzimagan (kichik) so‘zlari ko‘proq og‘zaki nutqda qo‘llansa, ularning sinonimlari bo‘lgan jirkanmoq, uyushmoq, kasb, makon, juz’iy so‘zlari ko‘proq yozma nutqda qo‘llanadi. 1. Og‘zaki nutqning uslubiy chegaralangan leksikasi. Og‘zaki nutq uchun xarakterli bo‘lgan oddiy muomaladagi so‘zlar o‘zining soddaligi, hammaga tushunarli bo‘lishi bilan yozma nutqdagi so‘zlardan ajralib turadi. Og‘zaki nutqda uslubiy bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p ishlatiladi, unlarda soddalik, ta’sirchanlik, ba’zan esa erkinlik sezilib turadi. Og‘zaki nutq leksikasiga dialektal so‘zlar, oddiy muomalaga oid: zarar-zaral, zarur-zaril, dasturxon-dastarxon, devor-duvol,uch marta-uch matta, hech nima-hechtima, go‘zal-ketvorgan, ajoyib-quling o‘rgilsin; erkalov so‘zlari: ninicha, asalim, shakarim, girgitton, qoqindiq; dag‘al so‘zlar (varvarizmlar): papulya, mamulya, oke, xarasho, ladno, patom ; haqorat so‘zlar (vulgarizmlar) juvonmarg, zantaloq, qizitaloq; jargonlar: mullajiring, xit, xarif kabi so‘zlar kiradi. Og‘zaki nutqqa oid leksika badiiy asarlarda personajlarning nutqida beriladi. Masalan: Nima qilib bu ezmachurukni sudrab yuribsiz, beti qursin! (S.Ahm.) Qizaloqlarim, qo‘llaring nuqul baraka ekan.(O.) Boy qizitaloq ham toza erinmasdan davlat yiqqan ekan. (G‘.G‘.) 1. Yozma nutqning uslubiy chegarlangan leksikasi kitob, jurnal, gazeta va shuning kabilarda qo‘llanadigan, umuman, yozma asarlar uchun xarakterli bo‘lgan so‘zlarning nisbatan turg‘un, barqaror, uslubiy bo‘yog‘i bo‘lgan yoki bo‘lmagan so‘zlarni taqozo etadi. Jumladan, rasmiy uslubga, poetik leksikaga, xalq dostonlariga, ommabop uslubga oid

so‘zlar ma’lum darajada qo‘shimcha bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Shu bois mazkur uslublarga xos so‘zlar og‘zaki nutqqa oid so‘zlardan ajralib turadi. Masalan, saylamoq, majburiyat, modda, farmon, jarima, izoh, isbot, mazkur, shaxsan; cheksiz, buyuk, asl, dargoh; ijozat, burch, bevosita, tabrik, boshchilik, erishmoq; zangori, ajoyib, sokin, mayin, chehra, jamol, ishq; dilovar, ajdar, dev, zo‘ravon; kapital, ozodlik, ilg‘or, qoloq, , qardoshlik, do‘stlik, tinchlik va boshqalar. Ammo ilmiy - texnik terminlar, tarixiy so‘zlar, kasb- h unarga oid so‘zlar, asosan, h is- h ayajonsiz bo‘ladi. Hatto avval his- hayajonli bo‘lgan so‘z ham termin tusiga kirishi bilan his-hayajon bo‘yog‘ini yo‘qotadi. Buning o‘rniga "kitobiylik" b o‘ yo g‘ i paydo bo‘ladi. Masalan, kichik tilcha, qorincha, miya, umurtqa kabi anatomiya sohasiga oid so‘zlar, til, lab, bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, tovush paychasi kabi tilshunoslikka oid terminlar shular jumlasidandir. Ana shu "ilmiylik", "kitobiylik", "maxsuslik" xususiyati ilmiy - texnik terminlarni va kasb-hunar so‘zlarini uslubiy jihatdan umumiste’moldagi boshqa so‘zlardan farqlanishiga va qo‘llanish doirasining cheklanishiga olib keladi. Frazeologiya Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifo-dalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlit-ligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodala-gan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda ishlatilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik

iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida- xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor). 2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq- qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq-sabr kosasi to‘lmoq ; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq. Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. 6. Leksikografiya Leksikografiya (yunoncha lexs-so‘z, grapos-yozaman demakdir) o‘z mohiyatiga ko‘ra lesikologiya bilan uzviy bog‘liq

bo‘lgan bo‘limdir. Chunki leksikografiya tilning leksik qatlamiga mansub bo‘lgan so‘zlar, iboralarni lug‘atlarda alfavit tartibida va ba’zan uyadoshlik asosida jamlash, ularni turli tomondan izohlash bilan shug‘ullanadi. Demak, leksikografiyada lug‘at va lug‘at turlari xususida bahs yuritiladi. 1-§. Lug‘at va uning turlari. Lug‘at ma’lum bir tildagi so‘zlarning barchasini yoki aksariyat qismini jamlab, ularning ma’nolarini izohlash, imlosi va talaffuzini ko‘rsatish, so‘z ma’nosini bir tildan ikkinchi tilga o‘girish kabi maqsadlarda tuziladigan kitobdir. Lug‘atlar maqsad va vazifasiga ko‘ra, odatda, ikki turli bo‘ladi: 1) qomusiy (ensiklopedik) lug‘atlar; 2) lingvistik (filologik) lug‘atlar. Qomusiy lug‘atlar tushuncha va ma’lumotlar so‘zligi bo‘lib, ularda turli ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-texnik, adabiy-badiiy, tarixiy voqea-lar haqidagi tushunchalar hamda ishlab chiqarishning turli sohalari, borliqdagi narsa va hodisalar, taniqli fan, san’at, madaniyat, davlat arboblari haqidagi ma’lumotlar beriladi. Masalan, «O‘zbek milliy ensiklopediyasi», «Salomatlik ensiklopediyasi», «Uy-ro‘zg‘or ensiklo-pediyasi» shular jumlasidandir. Lingvistik lug‘atlar. Bunday lug‘atlarda lug‘aviy birliklar tilshunoslik nuqtai nazaridan izohlanadi. Ular tilshunoslikning ma’lum bir sohasiga yoki barcha sohasiga tegishli ekanligi bilan, dastlab, maxsus va umumiy lug‘atlarga ajratiladi. Umumiy lug‘atlarda adabiy tilning barcha soha va qatlamiga oid so‘zlar aks etadi. Shu bois bunday lug‘atlarning nomlanishi ham biror soha yoki so‘z qatlami nomi bilan cheklanmaydi. Masalan: 65 ming so‘zni o‘z ichiga olgan, ikki jilddan iborat «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (M., 1981.) , «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (T., 1976.), «O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati»

(T., 1977.), «O‘zbek tilining qisqacha etimologik lug‘ati» (T.,2000) kabilar shular jumlasidandir. Umumiy lug‘atlar bir yoki ikki tilliligi bilan ham farqlanadi. Xususan, yuqorida sanab o‘tilgan lug‘atlar bir tilli lug‘atlar hisoblanadi. Ikki tilli lug‘atlar tarjima lug‘atlardir. Chunki bunday lug‘atlarda o‘zbekcha so‘zlarning muayyan tildagi muqobillari yoki aksincha xorijiy tildagi so‘zlarning o‘zbek tilidagi muqobili tarjima asosida ko‘rsatiladi. Masalan: «Nemischa-o‘zbekcha lug‘at», «Inglizcha-o‘zbekcha lug‘at», «Fransuzcha-o‘zbekcha lug‘at», «O‘zbekcha-ruscha lug‘at», «O‘zbekcha-fransuzcha lug‘at», «O‘zbekcha-inglizcha lug‘at» kabilar. Mustaqillikdan so‘ng xorijiy mamlakatlar bilan aloqalarning tobora rivojlanib borayotganligi sababli ikki tilli lug‘atlar dunyodagi boshqa milliy tillar asosida ham tuzilmoqda. Maxsus lug‘atlar biror soha yoki ma’lum bir qatlamga oid so‘zlar bilan cheklangan bo‘ladi. Bu cheklanish ularning nomlanishida ham o‘z aksini topadi. Masalan: «O‘zbek tili morfem lug‘ati» (T.,1977.), «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» (T., 1974.), «O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati» (T.,1984.), «O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati» (T.,1980.), «Siyosiy terminlarning izohli lug‘ati», «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati» shular jumlasidandir. 2-§. Lug‘atshunoslik tarixidan. Barcha turkiy xalqlar kabi o‘zbek xalqining ham lug‘atshunoslik bilan bog‘liq tarixining dastlabki bosqichi Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asari bilan bog‘lanadi. Uning to‘liq ism-sharifi Mahmud Ibn-ul Husayn Ibn Muhammad-al-Koshg‘ariy bo‘lib (tavallud sanasi aniq emas), «Devonu lug‘otit turk» asari hijriy 469, melodiy 1076- 1077- yil yozilgan. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi 1914-yilda Turkiyaning Diyorbakir shahridan topilgan va u hozirgacha

Istambulda saqlanadi. Bundan tashqari alloma tomonidan turkiy tillar sintaksisiga doir «Javohirun nahv fil lug‘otit turk» asari yaratilganligi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Biroq bu asar bizgacha yetib kelmagan. «Devonu lug‘otit turk», dastlab, 1915-1917 yillarda uch tomlik kitob holida Istambulda, keyinchalik, ya’ni 1928 yilda esa sharqshunos Brokkelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib Leypsikda nashr qilingan. «Devonu lug‘otit turk» asari 1960-1963 yillarda taniqli sharqshunos olim Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilinib, Toshkentda nashr etilgan. «Devonu lug‘otit turk» asari faqat leksikografik tadqiqot bo‘lib qolmay, unda qadimgi turkiylar tilning fonetik-fonologik, leksik-semantik, lingvogeografik, dialektologik xususiyatlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar mavjud. Shu bois Mahmud Koshg‘ariy turkiyshunoslikning sanab o‘tilgan sohalarining asoschisi sanaladi. Zamahshariy hijriy 467, melodiy 1045 yilning 19 martida Xorazmning Zamahshar qishlog‘ida tavallud topgan. Abulqosim Mah-mud Zamahshariy taxallusi bilan arab tilida tilshunoslik, adabiyot-shunoslik, geografiya, hadis va diniy huquq kabi fanlarga doir ellikdan ortiq asar yaratib qoldirgan. Ayniqsa, uning «Al- mufassal fi sa’at il-i’rob», «Fleksiya san’ati haqida mufassal kitob» ma’nosini bildirib, bu asar (1121 yil Makka shahrida yozilgan) arab tilining grammatikasini o‘rganishda muhim qo‘llanma sifatida sharq va g‘arbda mashhur bo‘l-gan. Zamahshariyning xorazmshoh Alouddavla Abdulmuzaffar Otsiz sharafiga bag‘ishlab 1137 yilda yozilgan «Muqaddimat-ul adab» (Adabiyotga kirish) asari, garchi adabiyotshunoslikka doir bo‘lsa ham, tilshunoslikning morfologiya, leksikologiya va leksikografiya sohalariga daxldor qimmatli amaliy va nazariy mulohazalar mavjud. Zotan, besh qismdan tashkil topgan bu asarda otlar, fe’llar, bog‘lovchilar,

otlarning turlanishi, fe’llarning tuslanishi kabi masalalar xususida bahs yuritilgani holda, o‘sha davr arab tilining iste’molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralari ham o‘z aksini topadi. Bu so‘zlaning ma’nolari va etimologiya-si yetarli darajada keng sharhlanadi. «Muqaddimat-ul adab» fors, chig‘atoy(eski o‘zbek), mo‘g‘ul va turk tillariga tarjima qilingan bo‘lib, manbalarda qayd etilishicha, uning chig‘atoy tiliga tarjimasi Zamah-shariyning o‘zi tomonidan amalga oshirilgan. Zamahshariyning bilim-don, zukko allomaligi unga hayotligidayoq butun musulmon Sharqida katta shuhrat keltirgan. Shu bois alloma chuqur hurmat bilan «Arablar va g‘ayri arablarning ustozi», «Xorazm faxri» kabi sharafli nomlar bilan ulug‘langan. Alisher Navoiy ning «Muhokamatul lug‘atayn» asari 1499 yilda yaratilgan bo‘lib, bu asar eski o‘zbek tilini qarindosh bo‘lmagan til – fors-tojik tili bilan chog‘ishtirib o‘rganishga doir dastlabki leksikografik tadqiqotlardan biri ekanligi bilan qimmatlidir. Adabiyot osmonida Navoiydek yorug‘ yulduz paydo bo‘lgach, uning asarlari asosida ham ko‘plab lug‘atlar yaratila boshlandi. Jumladan, «Badoi al-lug‘at», «Sangloh», «Abushqa» kabi o‘nlab lug‘atlarning yaratilishi shular jumlasidandir. O‘zbek tilshunosligining zamonaviy bosqichida esa G‘.Abdurahmo-nov, Z.Ma’rufov, O.Usmonov, Sh.Shukurov, A.Hojiyev, R.Qo‘ng‘urov, Sh.Shoabdurahmonov, S. Mutallibov, Sh.Rahmatullayev, V.Rahmonov, A.Madaliyev, N.Mamatov, S.Ibrohimov kabi olimlar lug‘atshunoslik-ning rivojishida o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

Похожие

O’zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik, tarixiy etimologik qatlamlari

O‘zbek xalq eposlari leksikasining qiyosiy-tarixiy tavsifi

Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi