Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Скачать

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi Reja: 1. Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi 2. Hozirgi o'zbek tili leksikasining ijtimoiy dialektal tarkibi 3. Zamonaviylik jihatdan o'zbek tili leksikasi 4. Emotsional-ekspressivlik jihatidan o'zbek tili leksikasi 5. Uslubiy jihatdan o'zbek tili leksikasi

O'zbek tili Markaziy Osiyo qadimiy mahalliy xalqlarining turkiy tillar tizimidagi tillaridan biri sifatida uning lug'aviy tarkibi, grammatik qurilishi ham uzoq tarixga ega. Hozirgi o'zbek tili leksikasi o'zining butun taraqqiyoti jarayonida shu tilning ichki rivojlanish qonuni asosida boyib borgan, bu tilning so'z boyligi, leksik- semantik tizimi sifatida shakllangan yaxlit bir hodisadir. Hozirda umum iste'molda bo'lgan barcha so'zlar, grammatik vositalar o'zbek tilining o'zinikidir. Lekin bu leksik boylik birdan vujudga kelmagan. Birinchidan, o'zbek tili leksikasi turkiy xalqlar uchun umumiy bo'lgan so'z boyliklari asosida rivojlangan bo'lsa, ikkinchidan, boshqa xalqlar tillaridan so'z o'zlashtirish sababli boyigan. Mana shu ko'rsatilgan sabablarga ko'ra o'zbek tilining lug'aviy tarkibi ikki qatlamdan iborat deb qaraladi: 1) o'z qatlam; 2) o'zlashgan qatlam. Bu,qatlamlarning har biri o'z navbatida yana bir necha qatlamlarga bo'linadi. O'zbekcha so'zlar qatlami. O'zbek tilining o'z ichki imkoniyatlari asosida va boshqa tildan kirgan so'zlarga so'z yasash orqali hosil qilingan lug'aviy birliklar ham mavjud. Masalan, bog'dorchilik, ishxona, so'roq, payvandchi, purkagich kabilar. Umumturkiy leksik qatlam. Hozirgi o'zbek tili lug'ati tarkibida qadimgi davrlardan qo'llanib kelinayotgan turkiy so'zlar mavjudki, ular Markaziy Osiyo va Qozog'istonda yashovchi hozirgi qozoq, turkman, qirg'iz, tatar, boshqird, qoraqalpoq, uyg'ur, ozarbayjon va boshqa turkiy xalqlar uchun ham umumiydir. O'zbek tilidagi qadimiy so'zlardan ayrimlari turkiy tillarning VI - VII asrlarga oid yoziv obidalari asosida tuzilgan lug'atlarda ham ko'zga tashlanadi. Masalan, ota(ota), ona (ona), aka(aka), ini (ini) kabi qarindoshlikni, adaq(oyoq), arqa(orqa), bog'az(bo'g'iz) kabi odam a'zolarini, yaz(yoz), yal(yil) , kun(quyosh), qash(qish) kabi fasllarni, tag' (tog'), ot(o't) ,sub (suv) kabi tabiat hodisalarini, adg'ir (ayg'ir), at(ot), vuqa(buqa), yalqi(yilqi) kabi hayvon nomlarini ifodalovchi so'zlar borki, ular turkiy tillar uchun umumiy bo'lib, fonetik jihatdangina farq qiladi xolos.

Umumturkiy so'zlar hozirgi o'zbek tili lug'at tarkibining yarmidan ko'pini tashkil etadi. O'zlashgan qatlam. Dunyodagi birorta tilning boyishi uchun o'z imkoniyatlari kifoya qilmaydi, balki uning boyishida tashqi manba ham ishtirok etadi. Bu esa turli tarixiy jarayonlar bilan bog'liq bo'lib, uning o'z qonuniyatlari bor. Shunga ko'ra o'zlashgan so'zlar quyidagilar. l)tojikcha-forscha; 2)arabcha; 3)ruscha - baynalminal qatlamlardan iboratdir. Tojikcha -forscha so'zlar. Hozirgi o'zbek xalqining o'tmish avlodlari eroniy (ayniqsa, tojik) tilida so'zlovchi aholi bilan yaqin aloqada bo'lib qon- qarindosh yashab kelishgan. Bu ikki xalqning iqtisodiy, madaniy munosabatlari natijasida ko'plab tojikcha so'zlar o'zbek tili lug'at tarkibida mustahkam o'rnashib qolgan. Masalan, chiroq, zardob, charm, sinch, nay, xokandoz, barkash, obdasta, parda, gugurt, gilam, choyshab, payandoz, paypoq, paytava, poshna, astar, marjon, zarbop, ustun taxta, g'isht, xari,panjara, juvoz, mardikor, ajdar, jonivor, kaptar, bedana, parranda, parvona va boshqalar. O'zlashgan tojikcha so'zlar ko'proq kundalik hayotga uy-ro'zg'or, bog'dorchilik, dehqonchilik, hunarmandchilik ishlariga doir tushunchalanii ifodalaydi. Arabcha so'zlar. Qadimgi turkiy tilga arabcha so'zlar VI-VIII asrlardan boshlab kira boshlagan. Bu hol arablarning shu davrda Markaziy Osiyoni istilo qilishi bilan bog'liq, ular mahalliy aholiga o'z alifbosini joriy qiladilar, davlat va idora ishlarini arab tilida olib boradilar. Shunday sabablar bilan bir qancha arabcha so'zlar o'zbek tiliga o'zlashib qolgan. Bu jarayon Somoniylar hukmronligi (X-XI asrlar) davrida arab xalifaligining susayishi bilan cheklandi va din tili sifatida ish ko'radi. Hozirgi o'zbek tilida taxminan quyidagicha so'zlarini ko'rish mumkin; maqola, faylasuf, ilm, amaliyot,qashshoq, maktab, madrasa. adabiyot, kasb, kitob, qalam, atir, farmon , sinf, hukumat, hokimiyat, fuqaro, jinoyat, huquq, xizmat, musobaqa, qonun, avliyo, azon, harf, alifbe, xat, savod, xato, daftar, maorif, muallim, imtihon,

talaba, axloq, insho va boshqalar. O'zbek tiliga arab so'zlari ikki xil yo'l bilan o'zlashgan. Birinchidan, maktab, madrasa, kitob, din,davlat tizimi orqali kirgan. Masalan, maktab, dars, qalam,kitob, nashriyot, muharrir, muallif, matbuot, jild, nusxa, xat, tarbiya, ta'lim, saboq; ikkinchidan, eroniy tillar orqali kirgan. Masalan, baquvvat, qarzdor, g'amxo'r, mansabdor va boshqalar. Ruscha -baynalminal so'zlar. Rus tili va u orqali baynalminal so'zlarning o'zbek tiliga o'zlashishi XIX asming ikkinchi yarmidan boshlandi. Bunday so'zlar, asosan, ikki yo'l bilan, birinchidan, Rossiyaning Markaziy Osiyoni xususan, xonliklarni bosib olishi ikkinchidan, turli siyosiy, madaniy aloqalar, fan, texnika rivojlanishi bilan o'zlashgan. Masalan, zavod, fabrika, kridit, shtraf, samovar, chaynik, yashik, odekolon, manifest, izvosh, soldat kabilar. Rus tili orqali boshqa tillaridan o'zlashgan baynalminal xususiyatiga ega bo'lgan birqancha so'zlar ham mavjud. Masalan, revolyutsiya. filologiya, psixologiya, fizika, federatsiya,bank, chek, aktyor, konsert, palto, ferma, telefon va boshqalar. Tarixiy etimologik jihatdan qaralsa, hozirgi o'zbek tilida uchraydigan ayrim so'zlarning uzoq o'tmishga egaligini ko'rish mumkin. Masalan, but, lak, nil, Nilufar (Nilufar), dunyo, barcha, bibi, paysa, chakdon(sandal), tovus, chit kabi hindcha; choy, lag'mon, shiypon, jambul, kabi xitoycha; mo'miyon, marmar, nomus, afyun, ark, marvarid, iqlimjamdui kabi qadimiy grekcha so'zlarni ham uchratish mumkin. Ammo bunday so'zlar sanoqligina bo'lgani uchun ham alohida qatlamni tashkil etmaydi. Hozirgi o'zbek tili leksikasining ijtimoiy dialektal tarkibi Hozirgi zamon o'zbek tili leksikasining lug'aviy tarkibiga nazar tashlasak, birinchidan, shu tilda so'zlashuvchlarning barchasi uchun tushunarli bo'lgan umummillat xususiyatiga ega bo'lgan so'zlarni, ikkinchidan, millatning ma'lum bir ijtimoiy taraqqiyoti natijasida guruhlanishi bilan bog'liq ayrim so'zlarni ko'ramiz. Shunga ko'ra ularni ikki turga bo'lish mumkin. Umumxalq leksikasi. O'zbek tilida so’zlashuvchilarning hammasi uchun

$tushunarli va keng iste’mol qilinadigan so’zlar umumxalq o'zbek till Ieksikasi deyiladi. Masalan , ota, ona, uka, osh, non, suv, tog’, tosh, kun, yil, dehqon, qo'l, bet, men, sen, ko'p, oz, keladi, ketdi, ming kabi umumxalq o'zbek tilining ish ko'rish, iste'mol doirasi juda keng va o'z ichida adabiy tildan tashqari uning barcha mahalliy ko'rinishlarini ham o'z ichiga oladi. Masalan: yuzlab shevalarni o'zida birlashtirgan qorlig'. qipchoq. o'g'iz lahjalari umumxalq o'zbek tilining tarkibiy qismlari sanaladi. Dialektal leksika Yagona millix tilda ishlatilmaydigan, ayrim hududdagina qo’llanadigan so'z sheva so’zlari deyiladi va ularning yig'indisi dialektal leksika deb ataladi Masalan. charcha, tarak(Surxondaryo) \n\ish (Andijon), chagana(Surxondaryo), chapo'sh (Surxondaryo), kallapo'sh (Surxondaryo), checha (Qashqadarvo), olvoli (Samarqand), taka (Xorazm), chagana (Surxondaryo) kabi. Dialektal so'zlar adabiy til bilan fonetik leksik, grammatik jihatdan o'xshash va noo'xsliash xususiyatlarga ega. 1. Adabiy til va shevalarda shaklan bir xil bo'lib ma'noda farq qiladigan so'zlar semantik dialektizm deyiladi. Masalan: shalpar (mato) (g'ayridin ), naynov (novcha) va boshqalar. 2. Adabiy tilda uchramaydigan, faqat shevaga xos so'zlar leksik dialektizmlar deb ataladi. Masalan. chunul (chuqur), digil(qo'y), nayi (masxara) hashuva (mazax), jupkarchi (g'iybatchi), ulapa (haq, ulush), dadar (sayoq) . 3. Shevada fonetik jihatdan kuchli fonetik o'zgarishga uchrab, o'z shaklini o'zgartirgan so'zlar. Sunday so'zlar fonetikdialektizmlar deb ataladi. Masalan, appar (olib boh), gay-gayi (gohi- gohi) ganayi(gunohi), navincha (nima buncha) kabi; Sheva so'zlari badiiy asarlarga, uslubiy vosita sifatida qahramonlar nutqini hamda mahalliy koloritini ifoda etish maqsadida yozuvchilar tomonidan ishlatiladi. Kasb-hunar leksikasi. Biror kasb-hunarga oid tushunchalarni ifodalovchi so'zlar kasb-hunar (professional) leksikasi deyiladi. Kasb-hunarga oid atamalar, so'zlar o'zbek xalqining ijtimoiy taraqqiyot davri turmush tarzi va boshqa holatlar bilan bog'liqdir. Ma'lumki o'zbek xalqi juda qadim zamonlardan dehqonchilik,$

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi

20.09.2019

0

76 KB

Похожие